คัมภีร์สัตยสิทธิศาสตร์
ของหริวรมันภิกษุ
สกันธะที่ ๑ ชื่อ ปฺรถมะ ปฺรสฺถานสฺกนฺธะ
บทแรกว่าหนทางการดำเนินในสัตยสิทธิ
คัมภีร์สัตยสิทธิศาสตร์ คัมภีร์นี้รจนา โดยพระภิกษุชาวอินเดียกลาง นามว่า หริวรมัน ท่านจึงได้ได้แต่งคัมภีร์นี้เพื่อจะประมวลข้อคิดคำสอนและคำอธิบายพระธรรมของของฝ่ายสาวกยานสำนักต่างๆ 18 สำนักในอินเดียครั้งนั้น ให้เข้ารูป เข้ารอยอันเดียวกัน และเป็นการรวมเอาของคำสอนเด่นๆ ของฝ่ายสาวกยานไว้มากที่สุด
สัตยสิทธิ คือ ทำความจริงให้ปรากฎ คือความจริงอันแน่นอนว่า อาตมันเป็นศูนย์ ธรรมเป็นศูนย์ อีกประการคือกล่าวถึงความจริงสูงสุด หรือ อริยสัจ 4 เช่นนี้จึงเรียกว่า ประสิทธิประสาท (สิทธิ) ความจริง (สัตย์) ให้สัมฤทธิ์[อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม]
สกันธะที่ ๑ ชื่อ ปฺรถมะ ปฺรสฺถานสฺกนฺธะ บทแรกว่าหนทางการดำเนินในสัตยสิทธิ มี ๓๕ วรรค(หัวข้อ) ดังต่อไปนี้
๑ ปฺรสฺถานสฺกนฺเธ พุทฺธรตฺนาธิกาเร อาทฺยสมฺปทฺวรฺค
๒ ทศพลวรฺคะ
๓ จตุรฺไวศารทฺยวรฺคะ
๔ ทศนาวรฺคะ
๕ ตฺริวิธารกฺษาวรฺคะ
๖ ธรฺมรตฺนาธิกาเร ตฺริธากลฺยาณวรฺคะ
๗ ธรฺมคุณสฺกนฺธวรฺคะ
๘ ทฺวาทศางฺคปฺรวจนวรฺคะ
๙ สงฺฆรตฺนาธิกาเร อาทฺยวิศุทฺธิวรฺคะ
๑๐ อารฺยวิภาควรฺคะ
๑๑ ปุณฺยเกฺษตฺรวรฺคะ
๑๒ มงฺคลวรฺคะ
๑๓ ศาสฺตฺรสฺถาปนวรฺคะ
๑๔ ศาสฺตฺรมุขวรฺคะ
๑๕ ศาสฺตฺรปฺรศํสาวรฺคะ
๑๖ จตุรฺธรฺมวรฺคะ
๑๗ จตุสฺสตฺยวรฺคะ
๑๘ ธรฺมสฺกนฺธวรฺคะ
๑๙ ทศสุ วาเทษุ อาทฺยํ สตฺตาลกฺษณมฺ
๒๐ อสตฺตาลกฺษณมฺ
๒๒ อธฺวทฺวยนาสฺติตาวรฺคะ
๒๕ อนฺตราภวนาสฺติตาวรฺค
๒๖ อนุปูรฺววรฺคะ
๒๗ เอกกฺษณวรฺคะ
๒๘ ปริหาณวรฺคะ
๒๙ อปริหาณวรฺคะ
๓๐ จิตฺตสฺวภาววรฺคะ
๓๑ สมฺปฺรโยคาสมฺปฺรโยควรฺคะ
๓๒ อตีตกรฺมวรฺคะ
๓๓ รตฺนทฺวยวิวาทวรฺคะ
๓๔ นาสฺติปุทฺคลวรฺคะ
๓๕ ปุทฺคลาสฺตินาสฺติตาวรฺคะ
คลิกอ่านอักษรต้นฉบับเปรียบเทียบ
ศฺรีรสฺตุ
สตฺยสิทฺธิศาสฺตฺรมฺ
ศฺรีมทาจารฺยหริวรฺมณะ กฤติะ
๑ ปฺรสฺถานสฺกนฺเธ พุทฺธรตฺนาธิกาเร อาทฺยสมฺปทฺวรฺค
๑. อภิวนฺทฺยาภิวนฺทฺยํ ปฺรากฺ สมฺยกฺ สมฺพุทฺธมาตฺมนา ฯ
สรฺวชฺญมรฺหจฺฉาสฺตารํ มหานฺตํ โลกสํหิตมฺ ๚
๒. สุวิศุทฺธญฺจ สทฺธรฺมํ อารฺยศฺราวกมณฺฑลมฺ ฯ
วฺยาจิกีรฺษามิ โลกานํา หิตาย ชินภาษณมฺ ๚
๓. ศาสฺตฺรํ สูตฺรานฺวิตํ สมฺยกฺ ธรฺมตาปฺรวิโลมกมฺ ฯ
ศโมปคามิ ไว สมฺยกฺ ชฺญานศาสฺตฺรมิตีรฺยเต ๚
๔. น ทฤษฺเฏา จนฺทฺรสูรฺเยา จ ปฺรกฤตฺยาติปฺรภาสฺวเรา ฯ
ธูมาภฺรธูลีมิหิกามุไขะ วฺโยมฺนิ ยถาวฤตฺเตา ๚
๕. มิถฺยาศาสฺตฺรปรีตะ สตฺสูตฺรารฺโถ น ปฺรกาศเต ฯ
สทรฺถสฺยาสฺผุฏีภาวาตฺ กุชฺญานสฺโยทฺธาฏิตํ มุขมฺ ๚
๖. อาปตฺติทุรฺยศศฺจิตฺตเกากฤตฺยกฺกมถาทยะ ฯ
จิตฺตํวิเกฺษปกายาสาะ กุชฺญาโนทฺธาฏิตา อิเม ๚
๗. อาปตฺติมุขฺยานายาสานฺ โย ‘โปหิตุมิจฺฉติ ฯ
สมฺยกฺ ศาสฺเตฺรจฺฉยา คจฺเฉตฺ คภีรชฺญานินํ ส จ ๚
๘. นิเษวณญฺจ ตสฺไยว สมฺยกฺ ฉาสฺตฺรสฺย มูลกมฺ ฯ
สจฺฉาสฺตฺรเหโตรุตฺกฤษฺฏปุณฺยาทฺยาะ ปฺรภวนฺติ หิ ๚
๙. ศตสาหสฺรทุะศาสฺเตฺรษฺวธีตี ตีกฺษฺณธีรปิ ฯ
ปฺรติภานญฺจ กีรฺติญฺจ ลาภานฺนาปฺโนติ สํสทิ ๚
๑๐. พุทฺธธรฺมวรํ ชฺญาตฺวา ภาษณํ สุขวาหิ จ ฯ
จิรกาลญฺจ ธรฺมสฺย สฺถิตเย น ตุ กีรฺตเย ๚
๑๑. นิเษวฺย ภินฺนวาทําศฺจ ปฺรชฺญยา วิพุธาศยานฺ ฯ
ตตฺตฺวศาสฺตฺรํ จิกีรฺษามิ สรฺวชฺญชฺญานมาตฺรกมฺ ๚
๑๒. อเศฺราษีตฺสรฺวโศ พุทฺโธ ภินฺนวาทําศฺจ ภิกฺษุกานฺ ฯ
อตสฺตฺริปิฏกสฺยารฺถํ สมีกรฺตุํ สมารเภ ๚
อตฺร วิจารฺยเต ฯ (ปฤ) นนุ ภวตา สตฺยสิทฺธิศาสฺตฺรํ วกฺษฺยต อิติ ชฺญาตฺมสฺมาภิะ ฯ อาเทา ภวโตกฺตํ อภิวทฺยาภิวนฺทฺยํ ปฺราคิติ ฯ ส จ พุโท [ภควานฺ] ฯ กสฺมาตฺ ตสฺย พุทฺธ อิตฺยาขฺยา ฯ เกน คุเณนาภิวนฺทฺยะ ฯ (อุ) ภควานฺ ปฺรกฤตฺยา มนุษฺยภูตะ สรฺวาการชฺญาเนน สรฺวธรฺมาณํา สฺวลกฺษณวิภาคานฺ ปฺรชานาติ ฯ สรฺวากุศลวินิรฺมุกฺตะ สญฺจิตสรฺวกุศละ สรฺวสตฺตฺวานํา หิไตษี เจตฺยโต พุทฺธ อิตฺยุจฺยเต ฯ [สตฺตฺวานฺ] ศิกฺษยิตุมุปทิษฺฏํ ธรฺม อิตฺยุจฺยเต ฯ ตํ ธรฺมํ เย ปฺรติปทฺยนฺเต เต สงฺฆ อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ อิตฺเยเตษํา ตฺริรตฺนานามภิวนฺทนนิทานํ วกฺษฺเย ฯ ภควานฺ ปญฺจ[ธรฺม]สฺกนฺธสํปนฺนะ อิตฺยโต เทวมนุษฺยาณํา ปูชฺยะ ฯ
(ปฤ) อนฺเย ‘ปิ อารฺยปุคฺทลาะ ปญฺจธรฺมสฺกนฺธสมนฺวิตาะ ฯ ตถาคตสฺย โก วิเศษะ ฯ (อุ) ตถาคตสฺย ปญฺจคุณสฺกนฺธสํปทะ ปริศุทฺธาะ ฯ ตตฺกสฺย เหโตะ ฯ กายิกาทิษุ กรฺมสุ อปฺรมตฺตตฺวาตฺ ศีลสฺกนฺธสํปตฺ [ปริศุทฺธา] ฯ ภควานฺ ศีลสํวร เอวาวิปนฺนะ ฯ กิมุต วกฺตวฺยํ มูลาปตฺเตา ฯ กิญฺจ จิรสญฺจิตไมตฺรีกสฺย นากุศลจิตฺตมุเทติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภควานโวจทานนฺทมฺ ฯ อาชนฺม โย ไมตฺรีมภฺยสฺยติ ตสฺยากุศลจิตฺตมุเทติ น วา ฯ โน ภควนฺ อิติ ฯ ตถาคตศฺจิรสญฺจิตกุศลสฺวภาวะ, นาตฺมตฺราณารฺถํ กินฺตุ อปกีรฺติภีรุตยา สํวรศีลํ ธตฺเต ฯ อปฺรมาณพุทฺเธษุ ทีรฺฆาภฺยสฺตศีลจรฺยะ อุนฺมูลิตตฺริวิษมูลาตฺยนฺตนิศฺเศษวาสนะ ฯ อิตฺยาทิภิะ ปฺรตฺยไยะ ศีลสฺกนฺธสมฺปนฺนะ ฯ
สมาธิสฺกนฺธสมฺปนฺนะ ฯ ตถาคต อิมํ สมาธิํ นิศฺริตฺย สรฺวชฺญชฺญานํ ลพฺธวานฺ ฯ อตะ สมาธิสฺกนฺธสมฺปนฺน อิติ ชฺญายเต ฯ ยถา ฆฤตไตลพหุละ ปฺรทีปะ วรฺติกามหิมฺนา มหานฺ ปฺรกาศเต ฯ ตถาคตะ สุนิรูฒสฺตมฺภวตฺ ทฤฒสมาธิกะ ฯ อนฺเย ตุ ชลรูฒสฺตมฺภวตฺ อปฺรติลพฺธจิรสมาธิกาะ ฯ ตถาคตสฺย ธฺยานสมาธิรปฺรมาณกลฺเปษุ กฺรมศะ สํสิทฺธะ ฯ อต สฺตํ ปริปูรยติ ฯ ตถาคตสฺย สมาธิะ ปุรุษํ สฺถานํ ธรฺโมปเทศํ วา อิตฺยาทิปฺรตฺยยคณานฺ โนปกฺษเต ฯ น ตถานฺเยษามฺ ฯ ตถาคตะ สทา คภีรภาวิตสมาธิรฺภวติ ฯ ยถา กศฺจิตฺ อาตฺมานํ สํรกฺษนฺ สทา สฺมรติ น วิสฺมรติ ฯ ตถาคตะ ธฺยานสมาธิมุปสมฺปทฺย น จิตฺตพลมธิติษฺฐติ ฯ ตทฺยถา กศฺจิตฺ สฺวาวสํถํ ปฺราปฺย วทติ เกฺษมปฺราปฺตะ อขินฺน อิติ ฯ น สมาธิสฺถสฺตถาคตะ ปุนเรวมฺ ฯ อต อุจฺยเต ตถาคตะ นิตฺยสมาธิสฺถิต อิติ ฯ ธฺยานสมาธิปฺรกมฺปิโน มหาปฺราโมทฺยาทโย ธรฺมาะ ตถาคตสฺย สรฺเว ปฺรหีณาะ ฯ จิรสมาธิวิปากปฺรติลพฺไธศฺวรฺยทิวฺยาภิชฺญานํา ปรโม ‘คฺรณีะ ฯ ฤทฺธิวิธินา เอกสฺมินฺเนว กฺษเณ ทศทิกฺษุ อปฺรมาณธาตุษุ ปริกฺรามติ ฯ สรฺวาณิ กฤตฺยานิ ยเถษฺฏํ กโรติ ฯ สรฺวนิรฺมิเตษุ อปฺรติหตํ ปฺรภวติ ฯ อนฺเย สตฺตฺวา มาคจฺฉนฺตฺวิติ สรฺวธรฺมานุคจิตฺโต ภวติ ฯ
ตถาคตสฺย อารฺยวศิตาสมนฺวิตสฺย สุเข อสุขสํชฺโญตฺปทฺยเต ฯ อสุเข จ สุขสํชฺโญตฺปทฺยเต สุขาสุเข จ อุเปกฺษาสํชฺโญตฺปทฺยเต ฯ (ปฤ)อสุเข อุเปกฺษา ชาเยต ฯ กถํ สุขสํชฺญา ชาเยต ฯ (อุ) สุภาวิตจิตฺตตฺวาตฺ วากฺปารุษฺยาทฺยสุขธรฺเมษุ น ปฺรติพนฺธํ มนฺยเต ฯ อนฺยาสุ ทิวฺยาภิชฺญาสุ ทิวฺยจกฺษุรฺทิวฺยโศฺรตฺรปรจิตฺตชฺญานปูรฺวนิวาสานุสฺมฤติษุ อปฺรติหโต ภวติ ฯ สมาธิพเลน อปฺรติหตทิวฺยาภิชฺโญ ภวติ ฯ ธฺยานสมาธิษุ สุวฺยกฺตาภิสมยะ ฯ ตานนฺเย สตฺตฺวา น ศฤณฺวนฺติ ฯ ตถาคต เอวาปฺรติหตํ ปฺรวิศติ วฺยุตฺติษฺฐเต จ ฯ ตถาคตสฺย ธฺยานสมาธิ รฺพลมิตฺยาขฺยายเต ฯ ยถา ทศพลวรฺเค วกฺษฺยเต ฯ อนฺเยษํา ปุคฺทลานํา นาสฺติ [ตาทฤศํ] กิญฺจิตฺ ฯ อตะ ตถาคต สมาธิสฺกนฺธสมฺปนฺนะ ฯ
ปฺรชฺญาสฺกนฺธสมฺปนฺน อิติ ฯ ธฺยานาวรณํ เกฺลโศตฺปาท อิติ ทฺวิวิธาวิทฺยา ตถาคตสฺย สรฺวถา ปฺรหีณา ฯ วิรุทฺธสฺย ปฺรหาณาตฺ ปฺรชฺญาสฺกนฺธสมฺปนฺนะ ฯ สฺวโต ธรฺมลาภี [ตถาคตะ] น ปรตะ ศฺรุตฺวา ฯ นิรุกฺติกุศละ อรฺถคติชฺญานสุชฺญานกุศละ อนวสนฺนปฺรติภานะ อกฺษีณปฺรชฺญศฺจ ฯ อนฺเย สตฺตฺวา สฺเตษุ เกาศลํ น สํปาทยําพภูวุะ ฯ ภควาเนน อนปกฤษฺฏกฺษยชฺญานะ ฯ อตสฺตถาคตะ ปฺรชฺญาสฺกนฺธสมฺปนฺนะ ฯ
ภควทฺภาษิโต ธรฺมะ อรฺถคเตา กุศละ ฯ นานฺไยรลฺปชฺไญ รฺภาษิตะ สมรฺถะ นิรวทฺยะ ฯ ตถาคต ภาษิต เอวานวทฺยะ ฯ อตสฺตถาคต ปฺรชฺญาสฺกนฺธสมฺปนฺนะ ฯ อปฺรมาณคุณสาธนียา ปฺรชฺเญติ [ตํา] สมฺปาทยติ ฯ ธรฺมํ ปฺรณีตมวิปรีตญฺจ ภาษิตวานฺ ฯ ยถา อศุภภาวนา กามราคเภทินีตฺยาทยะ ฯ ปฺรชฺญาปฺรกรฺษาตฺ ปฺรกฤษฺเฏรฺยาปถศฺจ ภวติ อิตฺยาทิภิะ ปฺรตฺยไยะ ปฺรชฺญาสฺกนฺธสมฺปนฺนะ ฯ
วิมุกฺติสฺกนฺธสมฺปนฺน อิติ ฯ อวิทฺยาทฺวยาจฺจิตฺตํ วิมุกฺตมฺ ฯ นานฺยาสฺติ วาสนา, สรฺวถานิวฤตา อิตฺยาทินา วิมุกฺติสมฺปนฺนะ ฯ
วิมุกฺติชฺญานทรฺศนสมฺปนฺน อิติ ฯ สรฺวสฺมินฺ สํโยชนปฺรหาณมารฺเค ปฺรติกฺษณํ สฺมฤติชฺญานกุศละ ฯ ยถา กศฺจิตฺ วฤกฺษํ เฉตฺตุํ หสฺเต ธฤตกุฐาระ ปารฺยนฺติกํ ชานานะ ปฺรชานาติ ศาขาะ ปฺรศาขาะ ฯ ตถา ภควานปิ สํโยชนปฺรหาณชฺญานสฺย ปฺรติกฺษณํ กฺษียมาณํ สรฺวมวยวศะ ปฺรชานาติ ฯ สตฺตฺวานามาศยํ ชฺญาตฺวา ยถาโยคํ ธรฺมมุปทิศติ ฯ เยน [เต] วิมุจฺยนฺเต ฯ อตะ สตฺตฺวานํา สรฺววิมุกฺติมารฺเค ชฺญานทรฺศนสมฺปนฺนะ ฯ
กิญฺจ ภควานฺ กาลํ ชฺญาตฺวา ธรฺมมุปทิศติ ยถา ติมฺพุรุกพฺราหฺมณาทินามฺ ฯ ตถาคตะ ธรฺมาณํา วิภาคชฺญานกุศละ ฯ อยํ ปุทฺคละ อสฺย ธรฺมสฺยารฺห อิติ ฯ ยถา ภควานานนฺทมามนฺตฺรฺย ฉนฺทกสฺย โยคฺยํ ภาวาภาววฺยาวรฺตกํ สูตฺรมุปทิศติ ฯ อตสฺตถาคโต วิมุกฺติชฺญานกุศละ ฯ กิญฺโจปายกุศละ สตฺตฺวมลํ หาปยติ ยถา นนฺทสฺย กามปฺรชิหีรฺษาไย [ธรฺม]มุปทิศติ ฯ สตฺตฺวานาญฺจ ศฺรทฺเธนฺทฺริยาทิปริปากํ ชฺญาตฺวา ปศฺจาตฺ ธรฺมมุปทิศติ ยถา ราหุลสฺย ฯ เกจิตฺ สตฺตฺวาะ กรฺมวิปากาวฤตาะ น วิมุกฺติํ ลภนฺเต ฯ ภควานฺ [ตํ]นาศยิตฺวา ธรฺมมุปทิศติ ฯ เกจิตฺ สตฺตฺวาะ กาลปกฺษฺเย กฺษีณาสฺรวา ภวนฺติ ยถา ชายาปติสูตฺร อุปทิษฺฏมฺ ฯ เกจิตฺ สตฺตฺวาะ ปุรุษวิเศษมเปกฺษฺย กฺษีณาสฺรวาะ ภวนฺติ ยถา ศาริปุตฺร อศฺวชิตมเปกฺษฺย ฯ เกจิตฺ สตฺตฺวา เทศมเปกฺษฺย กฺษีณาสฺรวาะ ยถา ราชา ปุกฺกสาติะ ฯ เกจิตฺ สตฺตฺวา สตีรฺถฺยมเปกฺษฺย กฺษีณาสฺรวาะ ยถา โคปาล นนฺทะ อชิตคฺรามีณาทีนเปกฺษฺย ฯ เกจิตฺ สตฺตฺวา ภควตะ ตาตฺตฺวิกกายมเปกฺษฺย นิรฺมิตกาย ญฺจาเปกฺษฺย กฺษีณาสฺรวา ภวนฺติ ฯ ภควานฺ ปฺรติปติํ ชฺญาตฺวา ธรฺมมุปทิศติ [อถ]วิโมจยติ ฯ กิญฺจ ภควานฺ วิวิธานฺ สทฺธรฺมานุปทิย สรฺวานฺ วิมุกฺตฺยาวรณธรฺมานฺ ปริเภทยติ อโต วิมุกฺติชฺญานทรฺศนสมฺปนฺน อิตฺยุจฺยเต ฯ
ภควานฺ ธรฺมารฺถคติกุศโล ธรฺมมุปทิศติ นานรฺถมวิปากมฺ ฯ ภควานฺ สํขฺยาคณนวตฺ กฺรมโศ วิมุกฺติมารฺคมุปทิศติ ฯ อตะ สุวิโมโก ภวติ ฯ ภควานฺ สตฺวานํา ปูรฺวนิวาสํ กุศลมูล ญฺจ ชฺญาตฺวา กฺรมโศ ธรฺมมุปทิศติ ฯ ภควานฺ วิมุกฺติํ ปฺรตฺยกฺษีกฤตฺย ปรสฺโยปศติ น ปรตะศฺรตฺวา ฯ ชินศาสนํ วหฺวีภิะ กลาภิะ สมฺปนฺนมฺ ฯ ยถา ไภษชฺยกลาสมฺปนฺโน วฺยาธีนฺ ศมยติ ฯ ตถา ชินศาสนมปิ ปฺรติปกฺษกลาปมุเขน สรฺวานฺ เกฺลศานฺ วฺยาวรฺตยติ ฯ ยถา นวสํชฺญาทีนฺ มหตฺโย ‘ลฺปา วา สํโยชนา น ปุนะ กฺษปยนฺติ ฯ อตะ เกาศลสมฺปนฺน เอว เกฺลศานฺ ปริเภทยติ ฯ อนุตฺตโมปาไยะ สตฺตฺวานฺ สนฺตารยติ, กทาจิตฺ สุกุมารวจไนะ กทาจิตฺ กฏุวจไนะ กทาจิตฺ ปุนะ สุกุมารกฏุวจไนศฺจ ฯ ตทรฺถเมว ตถาคโต วิมุกฺติชฺญานทรฺศนสมฺปนฺนะ อิติ ฯ
ปฺรสฺถานสฺกนฺเธ พุทฺธรตฺนาธิกาเร อาทฺยสมฺปทฺวรฺคะ ปฺรถมะ ฯ
๒ ทศพลวรฺคะ
อถ ภควานฺ ทศ พลสมนฺวาคมาตฺ ปฺรชฺญาสมฺปนฺนะ ฯ เหตุปฺรตฺยยปฺรติโลมกตโยกฺตานิ ทศพลานิ ฯ ตลาทฺยํ สฺถานาสฺถานชฺญานพลมฺ ฯ อิทํ การฺยการณไนยตฺยชฺญานมฺ ฯ อสฺมาตฺ อีทฤศํ ผลํ ภวติ น ตาทฤศมฺ ฯ อยมาจาระ อกุศโล ‘วยํ ทุะขวิปากะ น สุขวิปาก อิติ ชฺญานมฺ ฯ สฺถานํ นาม ภาววสฺตุ ฯ อสฺถานมภาววสฺตุ ฯ อาทฺยํ พลมิทํ สรฺวพลานํา มูลมฺ ฯ
(ปฤ) [นนุ]เลากิกา อปิ ชานนฺติ เหตุผลโยะ สฺถานาสฺถานมฺ ฯ ยถา ยวาทฺยว เอว ชายเต น พฺรีหฺยาทย อิติ ฯ (อุ) สฺถานาสฺถานพเลน กรฺมาทีนํา ชฺญานาตฺ อิทํ พลมติคหนํ ปรมํ เทวมนุษฺยาณํา น ปฺราปฺตุํ ศกฺยมฺ ฯ ชาตธรฺมสฺย เหตุสมนนฺตราธิปติปฺรตฺยยานฺ ปฺรตฺยายยตีตฺยต อิทํ พลํ ปฺรณีตมฺ ฯ
(๒) ยตฺ อติตานาคตปฺรตฺยุตฺปนฺนานิ กรฺมาณิ สรฺวธรฺมสมาทานานิ จ ปฺรชานาติ ฯ เตษํา สฺถานํ ปฺรชานาติ วสฺตุ ปฺรชานาติ เหตุํ ปฺรชานาติ วิปากญฺจ ปฺรชานาติ ฯ อต อิทํ ชฺญานํ พลมาขฺยายเต ฯ ตฺริษุ อธฺวสุ สฺถานวสฺตุเหตุวิปากปฺรชฺญาปกตฺวาตฺ คหนมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เกจิทฺวทนฺติ อตีตานาคตา อภาวธรฺมา อิติ ฯ อโต ภควตะ เตษํา กถนํ พลํ ภวติ ฯ อตีตานาคตาธฺวคตานฺ ธรฺมานฺ อทฤษฺฏาการานปิ ภควานฺ สากฺษาตฺปฺรชานาติ ฯ
อถ กรฺม ทฺวิวิธํ กุศลมกุศลมิติ ฯ เกจิตฺ กุศลกรฺมวนฺโต ทฤษฺเฏ ทุะขเวทนาะ ยถา ศีลํ ธฤตฺวา เกฺลศานนุภวนฺติ ฯ เกจิตฺปาปกรฺมาณะ ทฤษฺเฏ สุขเวทนาะ ยถา ศีลํ ภิตฺวา สฺไวรํ จรนฺติ ฯ อตะ เกจิตฺ สํเศรเต อนาคตาธฺวาปิ ปฺรตฺยุตฺปนฺนสม อิติ ฯ อตสฺตถาคตะ กรฺมกฺรเมณ เวทนามุปทิศติ ฯ
จตฺวาริ ธรฺมสมาทานานิ ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ ทุะขํ อายตฺยํา สุขวิปากมฺ, ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ สุขมายตฺยํา ทุะขวิปากมฺ, ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ สุขมฺ อายตฺยํา สุขวิปากมฺ, ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ ทุะขมายตฺยํา ทุะขวิปากมฺ อิติ ฯ ภควานฺ สํปฺรติ อายตฺยาญฺจ [เตษํา] สฺถานํ, วสฺตุ, เหตุํ วิปากญฺจ ปฺรชานาติ ฯ สฺถานํ นาม เวทกะ ฯ วสฺตุ เทยปทารฺถะ ฯ เหตุรฺทานจิตฺตมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร ปูรฺวญฺจ ปฺรมุทิตจิตฺตะ ทานกาเล จ วิศุทฺธจิตฺโต ทตฺตฺวา จ ยนฺน วิปฺรติสรติ ฯ ตตฺ ผลปฺราปกํ กรฺม วิปาก มาขฺยายเต ฯ ภควาเนว ปฺรชานาติ ตรตมํ กรฺม ยทิ นิยตมนิยตํ วา ทฤษฺฏวิปากมฺ อุปปทฺยวิปากํ ตทูรฺธฺววิปากํ วา อิตฺยาทิ ฯ นานฺยะ ฯ อโต พลมิตฺยุจฺยเต ฯ
(๓) ภควานฺ สรฺวธฺยานวิโมกฺษสมาธิสมาปตฺตีนํา สํเกฺลศํ ปฺรชานาติ สฺถิติํ ปฺรชานาติ อุปจยํ ปฺรชานาติ วฺยวทานญฺจ ปฺรชานาติ ฯ ตตฺร ธฺยานํ นาม จตฺวาริ ธฺยานานิ จตฺวาร อารูปฺยสมาธยศฺจ ฯ ตเทว รูปารูปฺยธาตุกํ กรฺม ฯ วิโมโกฺษ นาม ยทุตาษฺเฏา วิโมกฺษาะ ตกฺตรฺมเกฺษปกาะ ฯ ธฺยานานิ อารูปฺยสมาธโย ‘ษฺฏวิโมกฺษาศฺจ สมาธโย ภวนฺติ ฯ เอษํา สมาธีนํา วฤตฺเตราภิมุขฺยลาภะ สมาปตฺติะ ฯ สมาปตฺตยศฺจตุรฺธา วิภกฺตาะ สํเกฺลศตะ สฺถิติต อุปจยโต วฺยวทานตศฺเจติ ฯ สํเกฺลศชฺญานินะ สํเกฺลศตะ สมาธิะ ฯ สฺถิติชฺญานินะ สฺถิตฺยา สมาธิะ ฯ อุปจยชฺญานิน อุปจยตะ สมาธิะ ฯ วฺยวทานชฺญานินะ ปฺรติเวธตะ สมาธิะ ฯ ปฺรติเวธตะ สมาธิกสฺย อูษฺมมูรฺธกฺษานฺตฺยาทยศฺจตุรฺธรฺมา ภวนฺติ ฯ ตถาคตสฺไยว เตษุ สรฺเวษุ ชฺญานํ ภวติ ฯ นานฺเยษามฺ อิติ พลํ ภวติ ฯ
(๔) ตถาคตะ สตฺตฺวานามินฺทฺริยาณิ ตีกฺษฺณานิ มนฺทานิ [ยถาภูตํ] ปฺรชานานิ ฯ เศฺรทฺเธนฺทฺริยาทีนํา ปฺราธานฺยาตฺ ตีกฺษฺณตา ยถา ตถาคตาทีนามฺ ฯ มนฺทตา ตทปฺราปฺติะ ยถา นาคทาสกาทีนามฺ ฯ มธฺเยนฺทฺริยสฺย ตุ นาสฺติ อนิยตตฺวาตฺ ฯ ตีกฺษฺเณนฺทฺริยสฺยาสฺติ กาษฺฐา ยถา ตถาคตาะ ฯ มฤทฺวินฺทฺริยสฺยาสฺติ กาษฺฐ ยถา นาคทาสกะ ฯ มธฺยมสฺย นาสฺติ กาษฺเฐติ มธฺเยนฺทฺริยสฺย โนจฺยเต ฯ อถ ศฺรทฺธาปฺรติปตฺ ธรฺมปฺรติปตฺ อิติ ทฺวิวิโธ มารฺคะ ฯ ปุนรปิ ทฺวิวิธะ ทุรฺมารฺคะ สุมารฺค อิติ ฯ อสฺมาตฺ มารฺคทฺวยาทนฺโย มธฺยมะ ฯ ตีกฺษฺณมนฺทปุทฺคเลา ปฺรตีกฺษฺย มธฺยโม ภวติ ฯ อธิมุกฺติตศฺเจนฺทฺริยาณิ ภิทฺยนฺเต ฯ ศฺรทฺเธนฺทฺริยาธิมุกฺติกาะ ศฺรทฺธาพหุลาะ ฯ ปฺราชฺญชนา วิศิษฺเฏนฺทฺริยา อธิมุกฺติต อุปกฤตา เศฺรทฺเธนฺทฺริยปฺรธานาศฺจ ภวนฺติ ฯ อิมานีนฺทฺริยาณิ สรฺวาณิ [ตถาคตะ] ปฺรชานาติ ฯ นานฺเย ฯ อิตฺยตสฺตทฺวลมฺ ฯ
(๕) ตถาคโต นานาธิมุกฺติกํ โลกํ [ยถาภูตํ] ปฺรชานาติ ฯ อธิมุกฺติรฺนาม อิจฺฉา ฯ ตทฺยถา สุรายามธิมุกฺตะ สุรามิจฺฉติ ฯ ตถาคโต ยถาธิมุกฺติ ปฺรติปตฺติํ ปฺรชานาติ ยทุตายํ สตฺตฺวะ ปญฺจกามนาสฺวธิมุกฺตะ ภาวนามารฺเค พาธิมุกฺต อิตฺเยวํ วิทิตฺวา ยถารฺหํ ธรฺมมุปทิศติ ฯ อตะ สรฺวสตฺตฺวาศฺจ สนฺตารยติ ฯ
(๖) ตถาคโต นานาธาตุกานปฺรมาณโลกําศฺจ [ยถาภูตํ] ปฺรชานาติ ฯ สตฺตฺวานํา ยตฺ ทีรฺฆกาลมภฺยสฺย อภิโรจเต ส ธาตุะ สิธฺยติ ฯ ยถา เทวทตฺตาทยสฺตถาคตมธฺวนฺยธฺวนิ ทุษยนฺโต ‘กุศลจิตฺตปฺรวฤตฺตคหนานุศยธาตุกา ภวนฺติ ฯ ตถา กุศลสฺวภาวา อปิ ฯ เกจิตฺ สตฺตฺวาะ สฺวภาวตะ ปฺรวฤตฺตราคาะ เกจิตฺ ทฤษฺฏํ ปฺรตีตฺย ปฺรวฤตฺตราคาะ ฯ ตถาคโต ‘ธิมุกฺติํ ธาตุญฺจ สรฺวํ [เตษํา] ปฺรชานาตีตฺยต[สฺตตฺ]พลมุจฺยเต ฯ
(๗) ตถาคตะ สรฺวตฺรคามินีํ ปฺรติปทํ ยถาภูตํ ปฺรชานาติ ฯ อิมํา ปฺรติปทํ ปฺรติปนฺโน นรก อุตฺปทฺยเต ยาวตฺสฺวรฺเค อิติ จ ปฺรชานาติ ฯ อิมํา ปฺรติปทํ ปฺรติปนฺโน ยาวนฺนิรฺวาณมนุปฺราปฺโนติ ฯ อิทํ กรฺม อินฺทฺริยราคสฺวภาวปฺรวฤตฺตมฺ, สาสฺรวกรฺมกะ ปญฺจคติษูตฺปทฺยเต ฯ อนาสฺรวกรฺมโก นิรฺวาณมนุปฺราปฺโนติ อิติ ปฺรชานาติ ฯ
ปูรฺวมุกฺตํ มารฺคะ ฯ อิทานีมุกฺตนฺตุ มารฺคผลมฺ ฯ ปูรฺวํ สามานฺยต อุกฺตมฺ ฯ อิทานีํ วิวิจฺโยจฺยเต อีทฤศกรฺมณา นรกํ ยาติ, อีทฤศกรฺมณา นิรฺวาณํ ปฺราปฺโนติ อิติ ฯ นรกปฺรติตสฺยาปิ ปฺรวิภาโค ‘สฺติ อเนน กรฺมณา สญฺชีวนรเก ปติษฺยติ, อเนน กรฺมณา กาลสูตฺรนรเก ปติษฺยติ อิติ ฯ อตสฺตถาคตะ สปฺตมพเล สฺถิตะ สุกฺษฺมํ กรฺม ปฺรชานาติ ฯ อนฺเย สตฺตฺวา ชานนฺโต ‘ปิ น วิเวจยนฺติ ฯ อตสฺตตฺ พลมุจฺยเต ฯ
(๘) เอวํ ตถาคตสฺย อตีตกรฺมณํา ผลชฺญานํ ปูรฺวนิวาสานุสฺมฤติชฺญานพลมิตฺยุจฺยเต ฯ ตถาคตะ สตฺตฺวานํา ปูรฺวมาจริตํา ปฺรติปทํ ชฺญาตฺวา ธรฺมมุปทิศติ ฯ อตะ ปูรฺวนิวาสวฺยากรเณ ‘สฺติ ชฺญานพลม ฯ ตถาคโต ‘ตีตํ สรฺวมุปปตฺติสฺถานํ รูปธาเตา วา อารุปฺยธาเตา วา อิตฺยนุสฺมรติ ฯ อาตฺมโน ‘ปิ ปฺรชานาติ ฯ อนฺเยษามปิ สตฺวานํา ปฺรชานาติ ฯ อต[สฺตตฺ] พลมุจฺยเต ฯ
(๙) ตถาคโต ทิวฺเยน จกฺษุษา ปศฺยติ อนาคตาธฺวนิ ตฺริภวสนฺตานานฺ ตฺริวิธานิ กรฺมาณิ จตุรฺธรฺมสมาทานานิ จ ชฺญาตฺวา วฺยากโรติ ฯ ตตฺราปฺรติฆปฺรตฺยายนํ พลมุจฺยเต ฯ
(๑๐) อาสฺรวกฺษย[ชฺญาน]พเลน สนฺตานนิวฤตฺติํ ปฺรชานาติ ฯ สตฺตฺวา อายุโษนฺเต เกจิตฺ สสนฺตานา ภวนฺติ, เกจิตฺ นิวฤตฺตสนฺตานา ภวนฺติ ฯ อิทํ พลํ สรฺวสตฺตฺวคามิสฺถานมารฺคพลํ ภวติ ฯ สามานฺยโต นิรฺวาณมารฺค อิตฺยุจฺยเต ฯ อสฺย พลสฺย สวิสฺตรวิภาโค วกฺษฺยเต ฯ ตถาคตะ สํเกฺลศวฺยวทานเหโตรฺทศพลสมนฺวาคตะ ฯ นวพลลาภิตฺวาตฺ ชฺญานสมนฺวิตะ ฯ ทศมพลลาภิตฺวาตฺ ปฺรหาณสมนฺวิตะ ฯ ชฺญานปฺรหาณสมฺปนฺนตฺวาตฺ ภควานฺ เทวมนุษฺไยรภิวนฺทฺยะ ฯ
ทศพลวรฺโค ทฺวิตียะ ฯ
๓ จตุรฺไวศารทฺยวรฺคะ
ตถาคตศฺจตุรฺไวศารทฺยสมนฺวิตตฺวาจฺจาภิวนฺทฺยะ ฯ ตถาคตปฺรติลพฺธานิ จตฺวาริ ไวศารทฺยานิ- สรฺว[ธรฺมา]ภิสมฺโพธิ[ไวศารทฺยมฺ], สรฺวาสฺรวกฺษย [ชฺญานไวศารทฺยํ], มารฺคานฺตรายิกวฺยากรณ [ไวศารทฺยํ], ทุะขไนรฺยาณิกปฺรติป[ทฺไวศารทฺยมฺ] ฯ เอษุ จตุรฺษุ ยทิ กศฺจิทาคตฺย ยถา ธรฺมํ โจทเยตฺ ฯ ตตฺราหํ ไวศาทฺย[ปฺราปฺต] อิติ ฯ
อาทฺยํ ไวศารทฺยํ สรฺว[ธรฺมา]ภิสมฺโพธิะ นวพลาตฺมกมฺ ฯ ทฺวิตียมาสฺรวกฺษโย ทศมพลเมว ฯ กฺษยชฺญานสมฺปนฺนตฺวาตฺ ตถาคต อาตฺมคุณสมฺปนฺนะ ฯ อนฺตฺเย ทฺเว ไวศารทฺเย ปรสมฺปทํ กุรุตะ ฯ ตถาคโต วฺยากโรติ อานฺตรายิกมานฺตรายิกมารฺคธรฺมานฺ ยทุตากุศลํ สาสฺรวํ กุศลญฺจ ฯ วิมุกฺตฺยนฺตรายตฺวาตฺ อานฺตรายิกธรฺม อิตฺยุจฺยเต ฯ อนฺตรายวิสํโยคิตยา ไนรฺยาณิกปฺรติปทิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) นนุ ภวทุกฺตรีตฺยา พลานฺเยว ไวศาทฺยานิ ฯ อตะ โก เภโท พลไวศารทฺยโยะ ฯ (อุ) อภิสมฺโพธิรฺพลํ ภวติ ฯ เตน พเลโนปาเทยํ ไวศารทฺยมิตฺยาขฺยายเต ฯ เกจินฺมูฒา นิรปตฺรปา พหูปาททเต ฯ ตถาคตสฺโยปาทานนฺตุ ปฺรชฺญาสมฺภูตมฺ ฯ อภิสมฺพุธฺย ปเรภฺโย ‘ภยปฺราปฺต อิติ ไวศารทฺยมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สตฺยปฺยภิสมฺโพเธ [ปเรภฺยะ] ปริตฺราสสมฺภวาตฺ ฯ อภิสมฺโพโธ พลาตฺมกะ ฯ ตทภิสมฺโพธวฺยากรณํ ไวศารทฺยมิตฺยาขฺยายเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ เกษาญฺจิตฺปุรุษาณํา ชฺญาเน สตฺยปิ วฺยากรณเกาศลาภาวาตฺ ปรปุรุษาณํา วิชโย ไวศารทฺยมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สตฺยปิ ชฺญาเน เกษาญฺจิตฺ ปรวิชยาสมฺภวาตฺ ฯ อกฺษีโณ ‘ภิสมฺโพโธ พลมฺ ฯ อกฺษีณํ ปฺรติภานํ ไวศารทฺยมฺ ฯ อถ ปุนรฺภวคติวฺยากรณํ พลมฺ ฯ วฺยากรเณ วศิตา ไวศารทฺยมฺ ฯ เหตุรฺพลมฺ ฯ ผลํ ไวศารทฺยมฺ ฯ อภิสมฺโพธาทฺไวศารทฺยสมฺภวาตฺ ฯ ย อาชนฺม ปริตฺรสฺตะ ส ปศฺจาตฺ กิญฺจิตฺ ชฺญานํ ลพฺธฺวา วิศารโท ภวติ ฯ กิํ ปุนรฺภควานฺ สุทูรกาลาตฺ มโหทารจิตฺตะ สรฺวาการาภิสมฺโพธิญฺจ ลพฺธฺวา พิเภษฺยติ ฯ กศฺจิตฺ ปรวิชยาศกฺตตฺวาตฺ สภีติโก ภวติ ฯ ตตฺร น กศฺจิทสฺติ ยํ ตถาคโต น วิชิตวานฺ ฯ อโต วิศารทะ ฯ
โย วาที วจนกุศละ อรฺถกุศลศฺจ ส วิศารทะ ฯ ตถาคต เอวายมฺ ฯ สรฺวชฺญตาลาภาตฺ อรฺถกุศละ ฯ อปฺรติฆปฺรติภานลาภาตฺ วจนกุศละ ฯ เกจิตฺปุนรฺวสฺตุษุ [ชฺญาน]พลวิหีนาะ สนฺตะ สญฺชาตภีติกา ภวนฺติ ฯ ตถาคตสฺตุ สรฺวชฺญานลาภิตฺวาตฺ สรฺววสฺตุษุ น พลวิหีนะ, สรฺวสูตฺราณิ สรฺวศาสฺตฺราณิ จ ปฺรติวิธฺย ปฺรศฺนวิสรฺชนํ ปริทีปยตีติ วิศารทะ ฯ เกจิตฺปุนะ กุเล โคเตฺร รูเป ศีลพาหุศฺรุตฺยชฺญานาทิษุ วา วิกลา อิตฺยตะ สาวทฺยํ ศาสฺตฺรมธิคจฺฉนฺติ ฯ ตถาคตสฺตุ ตตฺร สรฺวตฺราวิกละ ฯ อโต วิศารทะ ฯ
โย ยถาภูตธรฺมวาที ส น กมฺปฺยะ ฯ ส จ ตถาคต เอว ฯ ยถาโวจตฺ อสุรพฺราหฺมโณ ภควนฺตมฺ- ยถาภูตธรฺมวาที ทุรฺชโย ทุษฺปฺรกมฺปะ ฯ ตไถวานุโลมมารฺควาที ตรฺกวาที สเหตุวาที จ ฯ อิติ ฯ ยะ ปุนศฺจตุรฺภิรฺวาท ธรฺไมะ สมนฺวิตะ โส ‘ปิ ทุรฺชยะ ทุษฺปฺรกมฺปะ ฯ [จตฺวาโร วาทธรฺมา ยทุต] สมฺยกฺ ปฺรติชฺญาปฺรติษฺฐาปนมฺ, เหตฺวเหตูปาทานมฺ, ทฤษฺฏานฺโตปาทานมฺ วาทธรฺมปฺรติษฺฐาปนมิติ ฯ ตถาคต เอภิศฺจตุรฺภิะ สมฺปนฺนะ ฯ เทวมนุษฺยา อปิ ตํ น เชตุํ ศกฺนุวนฺติ อิตฺยโต วิศารทะ ฯ ยศฺจ กลฺยาณมิตฺรมนุปเสวฺย วาทํ กโรติ ส สุกมฺปะ ฯ ตถาคตสฺตุ ทีปงฺกราทิษุ อปฺรมาณพุทฺเธษุ ปูรฺวเมวาภฺยสฺตวาทธรฺมา อิตฺยโต น ปฺรกมฺปฺยะ ฯ ภควานุปทิศติ สตฺยทฺวยํ ยทุต โลกสตฺยํ ปรมารฺถสตฺยมิติ ฯ อตะ ปฺราชฺโญ น กมฺปยิตุํ ศกฺยะ ฯ ปฺรากฤไตรชฺไญศฺจ สห น วิวทเต ฯ ตถาคตศฺจ โลเกน สห น วิวทเต ฯ โลเก ‘สฺติ ตถาคตะ [ปรํ มรณาตฺ] อิติ วทติ ฯ ภควานปิ วทติ อสฺตีติ ฯ นาสฺตีติ วทติ โลเก นาสฺตีติ วทติ ฯ อโต นาสฺติ วิวาทะ ฯ เตน สห วิวาทาภาวาตฺ อปฺรกมฺปฺยะ ฯ
ศาสฺตฺรํ ปุน ทฺวิวิธํ ตตฺตฺวศาสฺตฺรํ ศฐศาสฺตฺรมฺ อิติ ฯ ตีรฺถิกานํา ภูยสา ศฐศาสฺตฺรมฺ ฯ ตถาคตสฺย ตุ ตตฺตฺวศาสฺตฺรมฺ ฯ อโต ‘ปิ น ปฺรกมฺปฺยะ ฯ ชินศาสเน สุจริตปริศุทฺธตฺวาตฺ อุปเทโศ ‘ปิ ปริศุทฺธะ ฯ สุจริตปริศุทฺธิรฺนาม ทุะขเหตุกฺษยะ ฯ ตีรฺถิกานํา ศาสฺตฺราณิ สเหตฺวาภาสานิ น สเหตุกานิ อิติ น วิชยสมรฺถานิ ภวนฺติ ฯ ภควตะ สูตฺราณิ ปริศุทฺธปฺรวจนารฺถคติกานิ ตตฺตฺวลกฺษณาวิโลมกานิ น ตีรฺถิกียสมานานิ ฯ ภควทุปทิษฺโฏ มารฺโค น ยถารุตคฺรหณรฺถะ ฯ อปิ ตุ อาธฺยาตฺมิกชฺญานจิตฺตกะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภควานฺ ภิกฺษูนามนฺตฺยาห มา ภิกฺษโว มม วจนาธิมุกฺติกา ภวต ฯ กินฺตุ ภวทฺภิราธฺยาตฺมิกชฺญานสฺย กาเยน สากฺษาตฺการิภิรฺภวิตวฺยมฺ ฯ อิติ ฯ กิญฺจาห- อศฐา ยูยมาคจฺฉต ฯ ปฺราตรฺโว ธรฺมํ ภาษมาเณ มยิ สายํ มารฺค ลเภธฺวมฺ ฯ สายํ ธรฺมํ ภาษมาเณ ปฺราตรฺมารฺคํ ลเภธฺวมฺ ฯ อิติ ฯ ยะ กศฺมิํศฺจิทฺธรฺเม ‘ปฺรพุทฺธะ ส [ตูษฺณี]ติษฺเฐตฺ ฯ น ปฺรวจนํ กุรฺยาตฺ ฯ ยตฺกิญฺจิตฺปฺรวทนฺนปิ อวศฺยํ ปฺรกมฺปฺยะ ฯ ตถาคตสฺตุ นาปฺรพุทฺธ อิติ ไวศารทฺยสมรฺถะ ฯ กิญฺจ ตถาคตะ ปฺรติลพฺธาปฺรติฆาภิสมฺโพธะ ฯ น สรฺวธรฺเมษฺวปฺรติพุทฺธ อิติ วิศารทะ ฯ อลฺปชฺญา น ชานนฺติ มหาปุรุษาณํา ยทธิคตมฺ ฯ มหาปุรุษาสฺตุ ชานนฺติ อลฺปชฺญานามธิคตมฺ ฯ ภควานฺ สตฺตฺวานามุตฺตโม มหานฺ อิติ อลฺปชฺญานํา ศาสฺตฺรํ ชานาติ ฯ อโต วิศารทะ ฯ ตีรฺถิกานํา ศาสฺตฺรํ ยํา กาญฺจิตฺ ทฤษฺฏิมุปาทาย ปฺรวฤตฺตมฺ ฯ ภควําสฺตุ ปฺรชานาติ ทฤษฺฏิริยํ ปฺรตีตฺย สมุตฺปนฺเนติ ฯ ตตฺสมุทยํ ปฺรชานาติ, นิโรธํ ปฺรชานาติ, อาสฺวาทํ ปฺรชานาติ, อาทีนวํ ปฺรชานาติ, ไนรฺยาณิกญฺจ ปฺรชานาติ ฯ ตีรฺถิกาทโย น กฺษยชฺญานสมรฺถา อิติ [มิโถ] วิวทนฺเต ฯ ตถาคตสฺตุ สรฺวาการชฺญะ สรฺวธรฺมชฺญะ สรฺวปรศาสฺตฺราณํา ทารโก น ปรศาสฺไตฺรรฺทารฺโย ภวติ ฯ อโต วิศารทะ ฯ อิตฺยาทยะ ปฺรตฺยยา พลไวศารทฺยปฺรวิภาคารฺถา ภวนฺติ ฯ
(ปฤ) ตถาคตะ สรฺวธรฺเมษุ วิศารทะ ฯ กสฺมาทุจฺยนฺเต ฯ จตฺวารฺเยว ไวศารทฺยานิ ฯ (อุ)ยานฺยุกฺตานิ ตานิ สรฺวไวศารทฺยานํา สามานฺยวจนานิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อาทฺยํ ไวศารทฺยทฺวยมาตฺมนะ กฺษยชฺญานาภิธายกมฺ ฯ อนฺติมทฺวยํ ปรสฺย มารฺคานฺตรายิกธรฺมาภิธายกมฺ ฯ ทุะขกฺษยมารฺคาภิธายกํ [สตฺ]กฺษยชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ ส ศฺราวกะ ศาสฺตา กฺษยชฺญานสมฺปนฺน อิตฺยตะ สรฺวาณิ ไวศารทฺยานิ สามานฺยต อุกฺตานิ ฯ
(ปฤ) สตฺตฺวาะ กสฺมาตฺ สํเศรเต ตถาคโต ‘สรฺวชฺญะ ปุรุษ อิติ ฯ (อุ) ภควโตกฺตํ วจนํ กทาจิทสรฺวชฺญ[วจน]กลฺปมสฺติ ฯ ตทฺยถา ภควานฺ ปฺรตฺยาห- กุโต ยูยมาคจฺฉถ อิตฺยาทิ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยะ กศฺจิตฺ นครํ ปฺรวิศฺย ตนฺนาม นาคริกานฺ ปฤจฺฉติ ฯ นาหํ วทามิ ตํ สรฺวชฺญมฺ อิติ ฯ โศฺรตาสฺย สูตฺรสฺย สํเศเต ตถาคโต ‘สรฺวชฺญะ ปุรุษ อิติ ฯ ภควทฺวจนํ สราควจนกลฺปมสฺติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภควานาห สฺวาคตํ โว ภิกฺษวะ อเนน กาเยน มหารฺถลาภาย มม ศาสนมนุวรฺตธฺวมฺ ฯ ตทา ปฺรมุทิตะ สฺยามฺ อิติ ฯ ทฺเวษิกลฺปมปฺยสฺติ วจนมฺ ฯ ยโถกฺตมฺ- ตฺวํ ขลุ เทวทตฺต ศวภูตะ เขฏาศโน ‘สิ ฯ อิติ ฯ อาภิมานิกกลฺโป ‘ปฺยสฺติ วฺยวหาระ ฯ ยถาตฺมานมธิกฤตฺยาห อหํ ปริษทิ สิํหกลฺโป ทศพไลศฺจตุรฺภิรฺไวศารทฺไยศฺจ สมนฺวิตะ มหาปริษทิ สิํหนาทํ นทามิ อิติ ฯ มิถฺยาทฤษฺฏิกกลฺโป ‘ปฺยสฺติ วฺยวหาระ ฯ สนฺธารยามฺยาตฺมธรฺม ยถา ไตลปาตฺนมฺ ฯ อาห จ เทวทตฺตมฺ- นาหํ ททามิ สงฺฆํ ศาริปุตฺรเมาคฺทลฺยายนาทิภฺโย ‘ปิ กิํ ปุนรฺทาสฺยามิ ตุภฺยมฺ ฯ อิติ ฯ อลฺปชฺญา อิมานิ วจนานิ ศฺรุตฺวา วทนฺติ ตถาคตสฺยสฺรวา อกฺษีณา อิติ ฯ
กิญฺจาห ภควานฺ- กามา มารฺคานฺตรายิกา ธรฺมะ ฯ เกจิตฺตุ [กามานฺ] เวทยนฺโต ‘ปิ มารฺคํ ลภนฺเต ฯ อิติ ฯ วินเย ‘ปฺยุกฺตมฺ- วิรมณธรฺมาภฺทฺรษฺโฏ ‘ปิ มารฺคํ สฺปฤศติ ฯ อิติ ฯ อโต ‘ลฺปชฺญาะ สํเศรเต ตถาคต อาวรณธรฺมานภิชฺญ อิติ ฯ เกจินฺมารฺคํ ภาวยนฺโต ‘ปิ สํโยชไนรนุศยวนฺตะ ฯ อโต ‘ลฺปชฺญาะ สํเศรเต อารฺยมารฺคะ สํโยชนานํา น กฺษยกฤต อิติ ฯ สํโยชนานิ อปฺรหาย โก ทุะขํ วิโยชเยตฺ ฯ อตสฺตถาคตสฺเตษุ จตุรฺษุ ธรฺเมษุ วิศารทะ ฯ
(ปฤ) กถํ ยโถทฺทิษฺฏาะ สํศยา ปริหีษฺยนฺเต ฯ (อุ) ภควานฺ สํวฤติมนุวรฺตเต ฯ ยถา เลากิกา ชานนฺโต ‘ปิ ปฺรษฺฏาโร น ทุษฺยนฺติ ฯ ตถา ภควานปิ โลกวรฺติตฺวาตฺ สํวฤติมนุวรฺตฺย ปฤจฺฉติ ฯ เลากิกา อนาสงฺคจิตฺตา อปิ อาสงฺคิกลฺปํ วทนฺติ อีทฤศมิติ ฯ ตถา ภควานปิ สตฺตฺวานํา หิตายทฤษฺเฏ วฺยวหรติ ฯ กามา นานฺตรายิกธรฺมา อิติ สติ วจเน ตตฺร ตถาคต อุปทิศติ กามา วสฺตุต อานฺตรายิกธรฺมา อิติ ฯ ยสฺย กามาศฺจิตฺตคตาะ ส น มารฺคํ ภาวยติ ฯ อโต ‘วศฺยํ กามานฺ ปูรฺวํ ปริตฺยชฺย ปศฺจานฺมารฺคํ สฺปฤศติ ฯ อาปตฺติธรฺเม สตฺยปิ มารฺคะปฺราปฺยต อิติ พฺรูวโต ‘วศฺยํ ปริภินฺเน ‘ปฺยาปตฺติธรฺเม มารฺโค น ปฺราปฺยเต ฯ ยสฺย วสฺตุโต นาสฺตฺยาปตฺติะ ฯ ตสฺย คุรุปฺรตฺยยตฺวาตฺ ภควานฺ ปุนะขยมาศฺราวเยตฺ นาสฺตฺยาปตฺติธรฺโม วินาศยิตุมฺ อิติ ฯ ยนฺมารฺคํ ภาวยตามปิ สํโยชนมสฺตีติ ฯ อยํ มารฺคะ สรฺวสํโยชนานุศยานํา วินาศกะ, อสมฺปนฺนตฺวาตฺตุ น วินาศยิตุํ ปฺรภวติ ฯ ตทฺยถา ปฺรกฤติโต ทธิ ตาปศมนมฺ ฯ กินฺตุ [ปุรุษสฺย] อลฺปวสนตฺเว น ตตฺปริปาจนํ ภวติ ฯ ตถา มารฺคภาวนาปีติ อนวทฺยมฺ ฯ ตถาคต ศฺจตุรฺไวศารทฺยสมนฺวิต อิตฺยโต ‘ภิวนฺทฺยะ ฯ
จตุรฺไวศารทฺยวรฺคสฺตฤตียะ
๔ ทศนาวรฺคะ
อถ สูตฺร อุกฺตํ- ตถาคตาทีนํา ทศ คุณาะ ยทุต ตถาคตะ อรฺหนฺ สมฺยกฺ สมฺพุทฺโธ วิทฺยาจรณสมฺปนฺนะ สุคโต โลกวิตฺ อนุตฺตรปุรุษเทามฺยสารถิะ ศาสฺตา เทวมนุษฺยาณํา พุทฺโธ ภควานฺ อิติ ฯ
ตถาคต อิติ ยถาภูตมารฺคยาเนน สํสาธิตสมฺยกฺสมฺโพธิตฺวาตฺ ตถาคต อิตฺยุจฺยเต ฯ ยทฺยทุปทิศติ สรฺวํ ตตฺตฺวเมว ภวติ น มฤษา ฯ ยถา ภควานานนฺทมามนฺตฺรฺยาห- ตถาคตโปฺรกฺตมุภยโกฏิกํ น วา ฯ โน ภควน อิติ ฯ อตสฺตถาวาทีตฺยุจฺยเต ฯ
อถ ปุนสฺตถาคโต ยํา ราตฺริมภิสมฺพุทฺธะ ฯ ยาญฺจ ราตฺริํ ปรินิรฺวฤตะ ฯ อตฺรานฺตราเล ยตฺ ภาษเต ตตฺ สตฺยเมว ภวติ นานฺยถา ฯ ตสฺมาทฺยถารฺถวาทีตฺยุจฺยเต ฯ สรฺวาการสรฺวชฺญชฺญาเนน ปูรฺวาปรํ ปรีกฺษฺย ปศฺจาทุปทิศตีตฺยต อุปทิษฺฏํ สตฺยเมว ภวติ ฯ กิญฺจ พุทฺธานํา ภควตํา สฺมฤติรฺทฤฒา ภวติ น มุษิตา ฯ เกจิทนุมาย ยทุปทิศํติ ตตฺ กทาจิตฺ สูตฺรานุยายิ ภวติ ฯ เกจิตฺตุ ปฺรตฺยกฺษโต ทฤษฺฏฺไวโวปทิศนฺติ ฯ ไตรุปทิษฺฐํ ลาภาย วา ภวติ หานาย วา ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อนุมาตุรฺวจนํ ลาภาย กทาจิตฺ ภวติ หานาย วา กทาจิตฺ ฯ ตถาคตสฺตุ ธรฺมานภิสมฺพุธฺโยปทิศติ ฯ อิติ ฯ ตสฺมาทกมฺปฺยวจนสฺตตฺตฺโวปเทษฺเฏตฺยุจฺยเต ฯ ภควโตปทิษฺฏํ ตตฺตฺววจนํ ภวติ นานฺเยษามิว สตตฺตฺวมตตฺตฺวญฺเจตฺยโต ‘กมฺปฺยมฺ ฯ
กาลานุรูปญฺโจปทิษฺฏมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภควานฺ สตฺตฺวานํา จิตฺตปฺราโมทฺยมธิมุกฺติ ญฺจ ปฺรชฺญาย มารฺคมุปทิศติ อิติ ฯ ยถารฺถวกฺตา ภวติ ฯ ยทุปเทศารฺหํ ตเทโวปทิศฺยเต ฯ ยโถกฺตํ กิํศุกศิรฺษก สูเตฺร โย ธรฺม อุปเทศารฺหะ ตมุปทิศติ สํเกฺษปโต วิสฺตรโต วา สฺกนฺธายตนาทิมุเขน อิติ ฯ อต อุปทิษฺฏํ ไนว มฤษา ภวติ ฯ
อถ ปุนรฺธรฺมาววาโท ทฺวิวิธะ สํวฤติตะ ปรมารฺถต อิติ ฯ ตถาคต อิทํ สตฺยทฺวยํ นิศฺริตฺโยปทิศตีตฺยต อุปทิษฺฏํ สรฺวํ ตตฺตฺวํ ภวติ ฯ ภควานฺ โนปทิศติ ยตฺ สํวฤติสตฺยํ ตตฺ ปรมารฺถสตฺยมิติ ฯ น จ ยตฺ ปรมารฺถสตฺยํ ตตฺ สํวฤติสตฺยมิติ ฯ อโต วจนทฺวยํ น วิรุธฺยเต ฯ อถ ตถาคเตน ยทิ วา สํวฺริยเต ยทิ วา วิวฺริยเต ตทุภยมปฺยวิรุทฺธมฺ ฯ ยตฺ สํวรณาย ภวติ น ตตฺ วิพฺริยเต ฯ ยตฺ วิวรณาย ภวติ น ตตฺ สํวฺริยเต ฯ อโต ยตฺกิมปิ วจนมวิรุทฺธมฺ ฯ
กิญฺจ ตฺริวิธา อววาทธรฺมา ทฤษฺฏิโช ‘ภิมานชะ ปฺรชฺญปฺติชศฺเจติ ฯ ภควโต นาสฺติ อาทฺยาววาททฺวยมฺ ฯ ตฤตีโย ‘ววาทสฺตุ ปริศุทฺโธ ‘มละ ฯ สนฺติ จ จตุรฺวิธา อววาทาะ ทรฺศนศฺรวณมนนิธฺยปฺติธรฺมา อิติ ฯ ภควาเนษุ จตุรฺษุ ธรฺเมษุ ยทฺยทุปทิศติ ตตฺ สรฺวํ จิตฺตวฺยวทานาย ภวติ นาสงฺคาย ฯ ปญฺจวิธา อปิ อววาทธรฺมาะ อตีตานาคตปฺรตฺยุตฺปนฺนาสํสฺกฤตาวกฺตวฺยา อิติ ฯ เอษุ ปญฺจสุ ภควานฺ สมฺพุทฺธะ สนฺ วฺยกฺตรมภิชฺญาโยปทิศติ ฯ อโต ยถารฺถวาทีตฺยุจฺยเต ฯ ยถาภูตวจเน ไนปุณฺยาตฺ ตถาคต อิตฺยุจฺยเต ฯ
กฺษีณเกฺลศตฺวาตฺ อิมํ ธรฺม ลพฺธวานฺ ฯ ราคทฺเวษโมหาทโย มฤษาวาทสฺย มูลมฺ ฯ ตานิ สํโยชนานิ นิรุทฺธวานฺ อิติ อรฺหนฺ ฯ อถ ตถาคตสฺโยปเทโศ ‘รฺหนฺ ฯ สํโยชนนิโรธะ สมฺยกฺสมฺโพธาตฺ ภวติ ฯ อนิตฺยตาทินา ธรฺมานฺ สมฺยกฺ ภาวยตะ เกฺลศาะ กฺษียนฺเต ฯ อตะ สมฺยกฺสมฺโพธิมุปาทาย อรฺหทฺธรฺมะ ปฺรวรฺตเต ฯ สมฺยกฺสมฺโพธิริยํ วิทฺยาจรณชนิตา ฯ ปูรฺวานฺตาปรานฺตโยศฺจ นาสฺติ สนฺตติริติ สมฺยกฺ ปฺรติสมฺพุธฺยต อิติ สมฺยกฺ สมฺพุทฺธ อิติ นาม ฯ ทานาทิปารมิตาะ สมาจรตีติ วิทฺยาจรณสมฺปนฺนะ ฯ อนฺเย ‘ปิ ปุรุษา อนาทิสํสาเร ทานาทีนฺ ธรฺมานาจรนฺติ น สมฺยคาจรนฺตีติ น สุคต อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ภควานฺ ปุนรฺทานาทิจรฺยาะ สมฺยงฺมารฺเคณ จริตวานิติ สุคต อิตฺยุจฺยเต ฯ ทานาทิปญฺจธรฺมาณํา ลาภี ตถาคตะ สฺวารฺถคุณสมฺปนฺนะ ฯ สมฺยกฺสมฺโพธิมนุปฺราปฺย โลกานํา มนสิ จินฺติตํ ปฺรชานาติ ฯ [อโต โลกวิตฺ] ฯ จินฺติตญฺจ ปฺรชฺญาย ธรฺมมุปทิศตีติ อนุตฺตระ ปุรุษเทามฺยสารถิะ ฯ วิเนตวฺยา นาวินีตา ภวนฺติ ฯ วินีตาศฺจ น ภฺรศฺยนฺติ ฯ วิเนตวฺยาศฺจ เทวมนุษฺยาะ ฯ อโต เทวมนุษฺยาณํา ศาสฺตา ฯ เกจิตฺ วิจิกิตฺสนฺเต กถํ มนุษฺเยณ เทวา อววทิตุํ ศกฺยนฺต อิติ ฯ อต อาห- อหํ เทวมนุษฺยาณํา ศาสฺตา อิติ ฯ พุทฺธ อิติ อตีตานาคตปฺรตฺยุตฺปนฺนานํา สํสฺกฤตาสํสฺกฤตสกฺษยากฺษยาณํา สฺถูลสูกฺษฺมาทีนํา วา สรฺเวษํา ธรฺมาณามฺ ฯ โพธิมูเล นิษทฺย อวิทฺยามิทฺธมวิธฺย สรฺวชฺญาโนชฺวลิตํา มหาโพธิํ ลพฺธวานิติ พุทฺธะ ฯ เอวํ นวภิรฺคุไณะ สมฺปนฺน ตฺริษุ อธฺวสุ ทศสุ ทิกฺษุ สรฺวโลกธาตุษุ จ ปูชฺย อิติ ภควานฺ ฯ ภควานฺ ทศนามสมฺปนฺนะ สฺวาตฺมสมฺปทา ปรสมฺปทา จ อาตฺมานมุปกโรติ ปรําศฺโจปกโรตีตฺยโต ‘ภิวนฺทฺยะ ๚
ทศนามวรฺคศฺจตุรฺถะ ฯ
๕ ตฺริวิธารกฺษาวรฺคะ
ตถาคตสฺย กายิกวาจิกมานสิกกรฺมาณิ อรกฺษฺยาณิ ฯ กุตะ ฯ น หิ สนฺติ ตถาคตสฺย กายิกวาจิกมานสิกทุศฺจริตานิ ยานิ[ตถาคโต รกฺษิตุ]มิจฺเฉตฺ มา ปโร ทฺรกฺษฺยาตฺ มา จ ชฺญาสีตฺ อิติ ฯ อนฺเยษํา ปุรุษาณํา สนฺติ กทาจิทวฺยากฤตาภาสานิ กายิกวาจิกมานสิกทุศฺจริตานิ วิทฺวทฺครฺหณียานิ ฯ ตถาคตสฺย ตุ น สนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตถาคตสฺย สรฺวาณิ กรฺมาณิ ปฺรชฺญาสมฺยกฺสฺมฤติภฺยามุตฺปทฺยนฺเต ฯ เย มุษิตสฺมฤติกา ทุษฺปฺรชฺญาะ ฯ น ต อีทฤศกรฺมาโณ ภวนฺติ ฯ เลากิกาะ กทาจิตฺ วฺยติวฤตฺตภฺรานฺตวาทิโน ภวนฺติ ฯ ตถาคตสฺตุ น ตตฺสมะ ฯ ตถาคตะ กาเยน สุภาวิตวานฺ ศีลสมาธิปฺรชฺญา สฺตตฺตุลฺยานฺ ธรฺมาศฺจ ฯ อตะ สรฺวาณฺยกุศลานิ อกุศลาภาสานิ จ กรฺมาณิ สรฺวถา ปริกฺษีณานิ ฯ ภควานฺ ทิรฺฆกาลาทารภฺย สทฺธรฺมจรฺยํา ภาวิตวานฺ เนทานีเมว ฯ อตสฺตตฺกรฺมาณิ วิศุทฺธสฺวภาวานิ นารกฺษฺยาณิ ฯ ตถาคตะ สทา ศีลมาจรติ อธิมุกฺติโต น ทุรฺคติปตนภยาทินา ฯ ตถาคตสฺย จ สรฺวาณิ กายิกวาจิกมานสิกกรฺมาณิ ปโรปการาย ภวนฺติ อิติ นากุศลานิ ฯ อกุศลาภาวานฺนารกฺษฺยาณิ ฯ วิศุทฺธตฺวาทรกฺษฺยํ กรฺม อิตฺยโต ‘ภิวนฺทฺยะ ฯ ตถาคตสฺตฺริวิธสฺมฤตฺยุปสฺถานสมนฺวิตะ เยนาภิวนฺทนีเย ภวติ ฯ
ธรฺม อุปทิศฺยมาเน ยทิ โศฺรตา เอกาคฺรจิตฺโต ภวติ ฯ นาเนน [ตถาคตสฺย] เสามนสฺยํ ภวติ ฯ ยทิ ไนกาคฺรจิตฺโต ภวติ ฯ นาเนน เทารฺมนสฺยํ ภวติ ฯ สรฺวทา ตุ อุเปกฺษาจิตฺตมาจรติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตถาคเต ราคทฺเวษวาสนายา อวเศษิตตฺวาตฺ ฯ สรฺวธรฺมาณามตฺยนฺตศูนฺยตํา ชฺญาตวานิติ น เทารฺมนสฺยํ น วา เสามนสฺยมฺ ฯ สุสญฺจิตมหากรุณาจิตฺตตฺวาตฺ ตถาคตะ กุศเล อกุศเล จ วินา เสามนสฺยเทารฺมนสฺยาทิ มหากรุณาเมโวตฺปาทยติ ฯ ตถาคตะ สตฺตฺวานํา ปฤถกฺ ปฤถกฺ สฺวภาวมติคหนํ ปริชฺญาตวานิตฺยโต ยทิ กศฺจิตฺ กุศลจิตฺตะ ศฤโณติ นาเนน สุมนสฺโก ภวติ ฯ ยทิ อกุศจิตฺตะ ศฤโณติ นาเนน ทุรฺมนสฺโก ภวติ ฯ ปฺรกฤติตะ สรฺวทา อุเปกฺษาจิตฺตมาจรติ ฯ กิญฺจ ตถาคโต มหาปฤถิวีวตฺ ธฺรุวจิตฺโต ภวติ ฯ คุรุวสฺตุนฺยปคเต โนนฺนโต ภวติ ฯ ตสฺมินฺ ปฺรกฺษิปฺเต ‘ปิ น ปุนรวนโต ภวติ ฯ อนฺเย ปฺรากฤตา ชนาสฺตุ ยโถทิตจิตฺตา ภวนฺติ ฯ กิญฺจิทาโรเป ‘วนตา ภวนฺติ ฯ กิญฺจิทวโรเป อุนฺนตา ภวนฺติ ฯ พุทฺโธ ภควานฺ มหาการุณิก อิตฺยโต เทวมนุษฺยาณามภิวนฺทนียะ ฯ
ปรมํ ธฺยานสมาธิสุขมุเปกฺษฺย ชนานํา ธรฺมมุปทิศติ ฯ อนฺเยษํา กรุณาจิตฺตํ น กฤตฺยกฤตฺ ฯ ภควตสฺตุ มหากรุณา สตฺตฺวานามุปการิณีติ ผลวตี ภวติ ฯ มหากรุณยา สํสาธิโต ‘นุตฺตโร มารฺโค น ปุนรนฺไยะ การไณะ ฯ อถ ปุนสฺตถาคตสฺย นาสฺติ กาปีจฺฉา- มม ปรมา สนฺตุษฺฏิริติ ฯ มหาการุณิกตฺวาตฺ สฺวาตฺมานํ เกฺลศยติ ฯ ตถาคตะ ปฺรกฤตฺยา สูรตะ ฯ มหาการุณิกตฺวาตฺ ภวทุะขหฤทฺวจเนน มโหปาเย น สตฺตฺวานามุทฺธรณาย วฺยวสายทุะขานฺยุปาทตฺเต ฯ ตถาคโต มหากรุณยา สตฺตฺวานามุทฺธรณาย โลเก ‘สฺมินฺ ตปฺตายะปิณฺฑวตฺ กฺษณมปฺยสหฺยํ ปญฺจสฺกนฺธาตฺมกํ กายมุปาทาย วิหรติ ฯ ภควานฺ พุทฺธะ สุภาวิโตปากฺษาจิตฺตะ ตทุเปกฺษาจิตฺตมุเปกฺษฺย สทา มหากรุณาจิตฺตมาจรติ ฯ อตะ ปูชนียะ ฯ
ตถาคตะ สุชนานํา สุชนตมะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อาตฺมโน มหาหิตํ ปฺราปยติ ปรําศฺจ มหาหิตํ ปฺราปยติ ฯ สฺวปรหิตกฤทฺธิ สุชนะ ฯ ตถาคตะ สตฺตฺวานํา จิตฺตปริชฺญาเน ปรมกุศละ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อหํ สตฺตฺวปรมารฺถสฺย สุวิชฺญะ กฤปาวานฺ หิตการี อิตฺยาทิ ฯ กิญฺจ พุทฺธสฺย ภควโต วีรฺยาทิคุณสฺกนฺธาะ สนฺติ ฯ ยถา อุปาลิะ ศตคาถาภิสฺตถาคตํ สฺตุตวานฺ ฯ ตาทฤศคุณสมนฺวิตตฺวาตฺ อภิวนฺทฺยะ ฯ ตถาคตสฺย คุณาะ สฺวยมุกฺตาะ ฯ ยโถกฺตเมโกตฺตราคเม ตถาคตวรฺเค- สฺวยมาห- อหํ ปุรุษสารถิะ ปุรุษาวตํสะ ปุรุษหสฺตี ศฺรมณานํา ปรโม พฺราหฺมณานามปฺยุตฺตมะ อารฺยาณามธิโป ‘ปฺรมตฺตจารี, น สุขทุะขนุยายี มม กาย อิติ ฯ
(ปฤ) ตถาคตะ กสฺมาตฺ อาตฺมานํ อาตฺมภาวญฺจ ปฺรศํสติ ฯ อาตฺมปฺรศํสนํ หิ สมฺมูฒลกฺษณมฺ ฯ (อุ) ภควานฺ น ขฺยาติลาภมากํากฺษเต ฯ ปรารฺถเมวาตฺมภาวํ สฺเตาติ ฯ ตถาคตสฺย นาสฺตฺยาตฺมมติะ ฯ ปรหิตารฺถเมวาตฺมานํ สฺเตาตีตฺยนวทฺยมฺ ฯ พหุภิรลฺไปรฺวา ปฺรตฺยไยราตฺมนะ ปฺรศํสา ภวติ ฯ ตถาคตสฺย คุณานามนฺโต น วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ อโต น สมฺมูฒลกฺษเณ ปตติ ฯ อาตฺมน เอาทฺธลฺยาภาวาตฺ ฯ ยถา วฺยวทาน สูเตฺร ศาริปุตฺรสฺตถาคตสฺยาภิมุขํ ตถาคตคุณานฺ สฺเตาติ ฯ อโต ‘ภิวนฺทฺยะ ฯ อลฺเปจฺฉตาตุษฺฏฺยาทโย ‘ปฺรมาณคุณา สฺตถาคตกาเย วรฺตนฺเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตถาคเตน สรฺวคุณานํา สญฺจิตตฺวาตฺ ฯ อิตฺยาทิภิะ ปฺรตฺยไยรภิวนฺทฺยสฺตถาคตะ ฯ
ตฺริวิธารกฺษาวรฺคะ ปญฺจมะ
๖ ธรฺมรตฺนาธิกาเร ตฺริธากลฺยาณวรฺคะ
(ปฤ) ภวตา ปูรฺวมุกฺตํ- ธรฺโม ‘ภิวนฺทฺยะ อิติ ฯ เกน คุเณนาภิวนฺทฺยะ ฯ (อุ) ตถาคตะ สฺวยํ ปฺรวจนํ ปฺรศํสติ- มยา ภาษิโต ธรฺม อาเทา มธฺเย ‘วสาเน จ กลฺยาณํ สฺวรฺถํ สุวฺยญฺชนํ เกวลํ ปริปูรฺณํ ปริศุทฺธํ ปรฺยวทาตมนุโลมกํ พฺรหฺมจรฺยมิติ ฯ อาเทา มธฺเย ‘วสาเน จ กลฺยาณมิติ ฯ ชินศาสนมกาลิกํ กลฺยาณญฺจ พาลฺเย เยาวเน วารฺธกฺเย จ กลฺยาณมฺ ฯ ปฺรเวเศ ปฺรโยเค นิรฺยาเณ จ กลฺยาณมฺ ฯ อาทาวกุศลํ ศมยติ ฯ มธฺเย ปุณฺยวิปากํ หาปยติ ฯ อวสาเน สรฺวํ หาปยติ ฯ อิทํ ตฺริธา กลฺยาณมิตฺยุจฺยเต ฯ ตถาคโต นิตฺยํ กาลตฺรเย สทฺธรฺมมุปทิศติ ฯ น ตีรฺถิกา อิวาสทฺธรฺมํ วฺยามิศฺรยติ ฯ อาเทา มธฺเย ‘วสาเน จ สรฺวทา วิทุษํา กมนียมฺ, กาลตฺรเย สรฺวทา คภีรมฺ ฯ นานฺยสูตฺรวตฺ ราเทา มหตฺ มธฺเย สูกฺษฺมมวสาเน สูกฺษฺมตรมฺ ฯ อิตฺยาทิปฺรตฺยไยะ ตฺริธา กลฺยาณมฺ ฯ
สฺวรฺถมิติ ฯ ชินศาสนสฺยารฺถะ ปรมหิตกระ ฯ ไอหิกลาภสฺย อามุษฺมิกลาภสฺย โลโกตฺตรมารฺคลาภสฺย จ ปฺราปกมฺ ฯ นาธิเทวตาปฺรารฺถนารูปพาหฺยคฺรนฺถสมานมฺ ฯ
สุวฺยญฺชนมิติ ฯ ปฺราเทศิกปฺรากฤตภาษยา สมฺยครฺถํ ปฺรกาศยตีติ สุวฺยญฺชนมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภาษณผลํ หฺยรฺถปฺรกาศนมฺ ฯ อโต ภาษิตานิ อรฺถนยํ วิเวจยนฺตีติ สุวฺยญฺชนมฺ ฯ ชินศาสนํ ยถาวทาจรณโยปทิษฺฏมฺ ฯ น ตุ ปฐนาย ฯ อตะ ปฺราเทศิกภาษยา มารฺคํ ปฺราปยตีติ สุวฺยญฺชนมฺ ฯ น พาหฺยตีรฺถกคฺรนฺถวตฺ เกวลํ ชปารฺหํ ภวติ ฯ [ตทฺยถา] โย ทุษฺฏะ ศพฺทะ โย วา ทุษฺฏสฺวระ ศพฺทะ ส ยชมานํ หินสฺติ อิติ ฯ ปรมารฺถวจนกุศลตฺวาทฺวา สฺวรฺถมฺ ฯ โลกสตฺยวจนกุศลตฺวาตฺ สุวฺยญฺชนมฺ ฯ
เกวลมิติ ฯ ตถาคตะ สทฺธรฺมํ เกวลมุปทิศติ ฯ น ตุ ปฺราคฺวฤตฺตวสฺตุปฺรปญฺจํ กโรติ ฯ นาปิ ธรฺมมธรฺมญฺจ สํกีรฺโยปทิศติ ฯ นิรุปธิเศษนิรฺวาณารฺถตฺวาตฺ เกวลมฺ ฯ เกวลํ ตถาคต อุปทิศตีติ วา เกวลมฺ ฯ (ปฤ) ศฺราวกนิกายสูตฺรํ ศฺราวกภาษิตมฺ ฯ สนฺติ กานิจน อนฺยานิ สูตฺราณิ จ เทว[ปุตฺร]ภาษิตานิ ฯ กสฺมาทุจฺยเต เกวลํ ตถาคต อุปทิศตีติ ฯ (อุ) ธรฺมสฺยาสฺย มูลํ ตถาคตสมฺภูตมฺ ฯ ศฺราวกเทวปุตฺราทิภิะ สรฺไวสฺตถาคตาทววาทะ ปฺราปฺตะ ฯ ยโถกฺตํ วินเย- ธรฺโม นาม ยตฺ พุทฺธภาษิตํ, ศฺราวกภาษิตํ นิรฺมิตภาษิตํ เทวภาษิตํ วา สํกฺษิปฺย ยานิ โลเก สุภาษิตานิ ตานิ สรฺวาณิ พุทฺธภาษิตานิ ฯ ตสฺมาตฺเกวลธรฺม อิตฺยาขฺยายเต ฯ
ปริปูรฺณมิติ ฯ ตถาคตภาษิโต ธรฺโม น กิญฺจิทฺวียเต ฯ ยถา รูทฺรกสูตฺร อุกฺตํ ปริปูรฺณลกฺษณมฺ ฯ ชินศาสเน นานฺยสูตฺราณฺยเปกฺษฺย สิทฺธิรฺภวติ ฯ ยถา วฺยากรณสูเตฺร ปญฺจสูตฺราณฺยเปกฺษฺไยว สิทฺธิรฺภวติ ฯ น ตถา ชินศาสเน ฯ เอกสฺยาเมว คาถายามรฺถะ ปริปูรฺณะ ฯ ยถาภาษต-
สรฺวปาปสฺยากรณํ กศลสฺโยปสมฺปทา ฯ
สฺวจิตฺตปรฺยวทปนเมตพฺทุทฺธานุศาสนมฺ ๚ อิติ ฯ
ตสฺมาตฺปริปูรฺณมฺ ฯ
ปริศุทฺธํ ปรฺยวทาตมิติ ฯ ทฺวิธา ปริศุทฺธตฺวาตฺ ปริศุทฺธํ ปรฺยวทาตมฺ ฯ วจนปริศุทฺธตฺวาตฺ ปริศุทฺธมฺ ฯ อรฺถปริศุทฺธตฺวาตฺ ปรฺยวทาตมฺ ฯ ตถาคตาตฺ ศฺรุตสฺตุ สมฺยครฺเถ นิกฺษิปฺตํ ยถารฺถํ วจนํ ภวติ ฯ สมฺยคฺวจเน จ นิกฺษิปฺโต ยถาวจนมรฺโถ ภวติ ฯ น ตีรฺถิกานามิว ยถาสูตฺรํ คฤหฺยเต ฯ ชินศาสเน ธรฺม อาศฺรียเต น ปุรุษะ ฯ ธรฺโม ‘ปิ นีตารฺถสูตฺรํ นิศฺริตฺย นิรฺทิศฺยเต ฯ น เนยารฺถสูตฺรํ นิศฺริตฺย ฯ อยํ ปรฺยวทาตธรฺม อุจฺยเต [โย] น สูตฺรมาตฺรานุยายี ภวติ ฯ สนฺติ จ ชินศาสนสฺย ติโสฺร ธรฺมมุทฺราะ- สรฺวมนาตฺมา, สรฺเว สํสฺกฤตธรฺมาะ กฺษณิกา อนิตฺยาะ- ศานฺตํ นิโรโธ นิรฺวาณมฺ อิติ ฯ อิมา สฺติโสฺร ธรฺมมุทฺราะ สรฺไวรปิ วาทิภิรฺน ศกฺยาะ ขณฺฑยิตุมฺ ฯ ปรมารฺถิกตฺวาจฺจ ปริศุทฺธํ ปรฺยวทาตมฺ ฯ
พฺรหฺมจรฺยมิติ ฯ อารฺยาษฺฏางฺคิกมารฺโค พฺรหฺมจรฺยมฺ ฯ นิรฺวาณาขฺยมิทมยํ มารฺคะ ปฺราปยตีติ พฺรหฺมจรฺยมฺ ฯ
อีทฤศคุณสมฺปนฺนตฺวาทฺธรฺมรตฺนมภิพนฺทฺยมฺ ๚
ธรฺมรตฺนาธิกาเร ตฺริธากลฺยาณวรฺคะ ษษฺฐะ ฯ
๗ ธรฺมคุณสฺกนฺธวรฺคะ
อถ ตถาคตะ สฺวยํ สฺวธรฺมํ สฺเตาติ- มม ธรฺโม นิโรโธ นิรฺวาณคามี สมฺยกฺ สมฺโพธิชนก เอาปนายิก อิติ ฯ
ราคทฺเวษาทีนฺ เกฺลศาคฺนีน นิโรธยตีติ นิโรธะ ฯ ยถา อศุภภาวนา กามาคฺนิํ นิโรธยติ ฯ ยถา วา ไมตฺรีภาวนา วฺยาปาทํ นิโรธยติ ฯ น ตีรฺถิกานามิว อาหาราทิปฺรหาณานฺนิโรธะ ฯ
นิรฺวาณ[คามี]ติ ฯ ตถาคตธรฺโม ‘ตฺยนฺตนิรฺวาณคามี ฯ น ตีรฺถิกานามิว ภวางฺเค สฺถิตฺวา ธฺยานสมาธิษฺวาสญฺชยติ ฯ พุทฺธาคม อุจฺยเต สรฺเว สํสฺกฤตาะ สาทีนวา นานิศํสาสฺถานมฺ อิติ ฯ น ตุ ยถา พฺราหฺมณาะ พฺรหฺมโลกาทีนฺ ปฺรศํสนฺติ ฯ อตสฺตถาคตธรฺโม นิรฺวาณคามี ฯ
สมฺยกฺสมฺโพธิชนก อิติ ฯ ตถาคตสฺย สนฺ ธรฺโม นิรฺวาณาย ภวติ อิตฺยตะ สมฺยกฺสมฺโพธิชนกะ ฯ ตถาคตธรฺเม ‘สฺติ ตตฺตฺวชฺญานํ ผลมฺ ฯ ยถา ศฺรุตมยปฺรชฺญาตศฺจินฺตามยี ปฺรชฺญา ภวติ ฯ ตโต ภาวนามยี ปฺรชฺญา ภวติ ฯ อโต พุทฺธธรฺมะ สมฺยกฺสมฺโพธิชนก อิตฺยุจฺยเต ฯ
เอาปนายิก อิติ ฯ พุทฺธธรฺมะ ปูรฺวมาตฺมนะ กลฺยาณํ สาธยติ ฯ ปศฺจาตฺ ปรานฺ สทฺธรฺเม สฺถาปยตีติ เอาปนายิกะ ฯ
พุทฺธ ธรฺมะ ษฑฺวิธะ- สฺวาขฺยาโต [ภควตา] สานฺทฤษฺฏิกะ อกาลิกะ เอาปนายิก เอหิปศฺยกะ ปฺรตฺยาตฺมํ เวทยิตวฺโย วิชฺไญะ ฯ สฺวาขฺยาต อิติ ฯ ตถาคโต ธรฺมานฺ ยถาธรฺมลกฺษณมุปทิศติ ฯ อกุศลธรฺมานฺ อกุศลลกฺษณานิติ อุปทิศติ ฯ กุศลานฺ กุศลลกฺษณานิติ ฯ อตะ สฺวาขฺยาตะ ฯ
สานฺทฤษฺฏิก อิติ ฯ พุทฺธธรฺโม ทฤษฺฏ เอว โลเก วิปากํ ปฺราปยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปฺราตรฺวินีตะ สายํ มารฺคมนุปฺราปฺโนติ ฯ สายมุปทิษฺฏะ ปฺราตรฺมารฺคมนุปฺราปฺโนติ อิติ ฯ สานฺทฤษฺฏิกํ ยถา สานฺทฤษฺฏิกศฺรามณฺยผลสูตฺร อุกฺตมฺ ฯ สานฺทฤษฺฏิกาะ ขลุ ขฺยาติปูชาสตฺการธฺยานสมาธฺยภิชฺญาทีนํา ลาภาะ อิติ ฯ พุทฺธธรฺโม ‘รฺถนยยุกฺตะ ฯ อตะ สานฺทฤษฺฏิกํ ปูชาสตฺการํ ปฺราปยนฺ เอารฺธฺววิปากํ นิรฺวาณศฺจ ปฺราปยติ ฯ ตีรฺถิกธรฺมาณามรฺถนยาภาวาตฺ สานฺทฤษฺฏิกวิปากเอว นาสฺติ ฯ กิํปุนเรารฺธฺวเลากิกํ นิรฺวาณมิติ สานฺทฤษฺฏิก อิตฺยุจฺยเต ฯ
อกาลิก อิติ ฯ พุทฺธธรฺโม น กญฺจน ทิวสํ มาสํ วตฺสรํ นกฺษตฺรํ วาเปกฺษฺย มารฺโค ภาวฺยเต ฯ อสฺมินฺ ทิวเส มาเส วตฺสเร ว มารฺโค น ภาวฺยต อิติ ฯ น พฺราหฺมณธรฺมวตฺ วสนฺเต พฺราหฺมโณ ‘คฺนีนาทธีต คฺรีษฺเม ราชนฺย อิตฺยาทิ ฯ ปุนรุทิเต ชุโหติ อนุทิเต ชุโหติ ฯ ยถา ปศฺยามะ ปญฺจ ธานฺยานิ กาลมเปกฺษฺโยปฺยนฺเต ฯ ตถา พุทฺธธรฺโม ‘ปิ ภวิษฺยตีติ กศฺจิตฺ วเทตฺ ฯ อต อาห อกาลิก อิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร พุทฺธธรฺมะ สฺวาจารศฺจรฺยาสฺถิตินิษาทนศยเนษฺวกาลิก อิติ ฯ
เอาปนาอุยิก อิติ ฯ สมฺยกฺ จรฺยยา สตฺตฺวานฺ วิมุกฺติมุปนยตีติ เอาปนายิกะ ฯ
เอหิปศฺยก อิติ ฯ พทฺธธรฺมะ สฺวกาเยน สากฺษาตฺกรฺตวฺโย ภวิษฺยติ น ปรานุวรฺตเนน ฯ ยถาโวจทฺภควานฺ- มา ภิกฺษวะ เกวลํ มม ปฺรวจนาธิมุกฺติกา ภวต ฯ สฺวยเมว ปรีกฺษธฺวมฺ อยํ ธรฺม อาจาริตวฺยะ อยมนาจริตวฺย อิติ ฯ น ยถา ตีรฺถิกา วทนฺติ สฺวศิษฺยานฺ- ปฺรศฺนปฺรติวจนํ มา กุรุธฺวมฺ ฯ ยถาวตฺ ศุจิสฺนาตา ภวต, มา มลินาภิรุจิกาะ ฯ พธิรมูกวตฺ มม วจนมาตฺรมนุสรต อิติ ฯ อต อาห เอหิปศฺยก อิติ ฯ
ปฺรตฺยาตฺมํ เวทยิตวฺโย วิชฺไญริติ ฯ พุทฺธธรฺโม วิชฺญานามธิมุกฺติกานาญฺจ หิตกระ ฯ อุปวาสาเทา ปรมมุคฺธาะ ศฺรทฺทธนฺเต วิชฺไญะ สุขํ น เวทฺยต อิติ ฯ เกฺลศสมูหนนสมฺยกฺ ชฺญานาทิภิรฺธรฺไม รฺวิชฺโญ มุจฺยเต ฯ อาหารภริเต ‘ปิ สฺวเทเห จิตฺไตกาคฺรตาวีรฺยราคทฺเวษสปีฑนาทีนิ วิชฺโญ ทฤษฺฏ เอว เวทยเต ฯ ยถา กศฺจิตฺ โรคานฺมุกฺตะ อธฺยาตฺมํ ปฺรวิเวกํ เวทยเต ฯ ยถา วา ศีตลกฺษณํ เวทยเต ชลปายี ฯ เกจิตฺ สโทษํ ธรฺมํ วทนฺติ ยถา ขกฺกฏลกฺษณา ปฤถิวี อิติ ฯ กิํ ขกฺกฏลกฺษณมฺ อิตฺยสฺย สฺปฤษฺฏฺวา เวทยิตวฺยมฺ อิติ ปฺรติวจนํ น วินฺทเต ฯ ยถา ชาตฺยนฺโธ นีลปีตโลหิตาวทาตานฺ น วฺยวหรฺตุํ ศกฺโนติ ฯ [ตถา] โย พุทฺธธรฺมรสสฺยาปฺรติลาภี, น ส พุทฺธธรฺมสฺย ปรมารฺถํ วฺยวหรฺตุํ ศนฺโกติ ฯ อุปศมาตฺมกตฺวาตฺ ฯ
อถ พุทฺธธรฺม อธฺยาตฺมมธิคนฺตวฺยะ น ธนาทิวตฺ สฺวยมธิคมฺย ปรสฺไม ปฺรทาตวฺยะ ฯ ยถา ปารายณ สูเตฺร ภควานาห- นาหํ [ภิกฺษว] อุจฺเฉตฺสฺยามิ วะ กํากฺษามฺ ฯ มม ธรฺมมธิคจฺฉนฺตะ สฺวยมุจฺเฉตฺสฺยถ กํากฺษามฺ ฯ อิติ ฯ นายํ ธรฺมะ ปรคามี สนฺ อุปลภฺยเต, เตชะ สํกฺรมาทิวตฺ ฯ ปฤถคฺชนา อวิทฺยาปรฺวตปฺรติจฺฉนฺนา น ศฺรทฺธธนฺต อิมํ ธรฺมมฺ ฯ ยถา อจิรวต ศฺรามเณรมุปาทาย มหาปรฺวตทฤษฺฏานฺตมโวจตฺ ฯ อต อาห ปฺรตฺยาตฺมํ เวทยิตวฺโย วิชฺไญริติ ฯ
พุทฺธธรฺโม คหนะ ฯ วิวฺริยมาณะ สนฺ สุลโภ ภวติ ฯ สนฺตฺรสฺยตํา เทวมนุษฺยาณํา มายามปนยติ ฯ คหน อิติ พุทฺธธรฺมสฺย คหนตฺวมฺ ฯ การณชฺญานาตฺ ฯ เลากิกา หิ พหโว ทฤษฺฏผลํ ปศฺรฺยนฺโต น ชานนฺติ ตตฺการณมฺ ฯ อโต วทนฺติ อีศฺวราทีนิ มิถฺยาการณานิ ฯ ทฺวาทศางฺคะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาโท ทุรฺโพธะ, คภีรตฺวาตฺ ฯ อุตฺตานเจตนา เลากิกา พุทฺธธรฺเม น คภีรสํชฺญํา กุรฺวนฺติ ฯ น ปฺรติพุธฺยนฺเต ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทธรฺมมฺ ฯ ตฤณมปิ เหตุปฺรตฺยไยะ สญฺจิตํ ปรีกฺษยิตุะ ตลฺลกฺษณํ คภีรํ วิวรฺตเต ฯ ยถา ภควตา ภาษิตะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทธรฺโม คหนํ วสฺตุ ฯ [ตถา] ตฤษฺณายาะ กฺษโย วิโยโค นิโรโธ นิรฺวาณมฺ, อิทํ ปทํ ทุรฺทรฺศมฺ ฯ
(ปฤ) ยทิ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาโท คภีระ ฯ กุต อานนฺท อุตฺตานก สํชฺญามุตฺปาทิตวานฺ ฯ (อุ) เกจิทฺวา ทิโน วทนฺติ- เนทํ วจนํ ยุกฺตมฺ ฯ อานนฺโท มหานฺ ศฺราวโก ธรฺมลกฺษณปฺรติสํเวที กถํ วทิษฺยติ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทธรฺม อุตฺตานก อิติ ฯ สามานฺยลกฺษเณน ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทํ ปศฺยต อุตฺตานกสํชฺโญตฺปทฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ ส กรฺมเกฺลศานฺ สุวิวิจฺย ปศฺยติ ฯ อาทิตะ ศิกฺษิตสฺย วสฺตุนะ ปรฺยนฺตํ ลพฺธวโต [วา] อุตฺตานกสํชฺโญตฺปทฺยเต ฯ ยถา ปฺรติลพฺธาภิสมฺโพธะ ปุนะ ปฺราถมิกวากฺยมีกฺษเต ฯ เกจิตฺ ปุนะ คภีรธรฺเม ‘นิษฺปนฺนเจตนาะ สนฺต อุตฺตานกสํชฺญามุตฺปาทยนฺติ ฯ เกจิตฺตุ สตฺตฺวา อุตฺตานกสํชฺญามุตฺปาทยนฺติ ฯ ตถาคเตน ธรฺมสฺย สฺวาขฺยาตตฺวาตฺ ฯ
อถ พุทฺธธรฺมะ ศูนฺยตา [เทศนะ] ฯ ศูนฺยเตยํ คภีรา ฯ ตถาคเต นานาเหตุปฺรตฺยยทฤษฺฏานฺไตรรฺถํ ปฺรกาศยติ สติ สุโพธา ภวติ ฯ พาลา อปิ ชานนฺติ ยถา สุทา ย ศฺรามเณราทยะ ฯ พุทฺธธรฺมะ สารวานฺ สรฺวปฺรวจเนษุ ตตฺตฺวารฺถะ ปฺรธาโน ภวติ ฯ น ยถา ภารตรามายณาทีนิ ตตฺตฺวารฺถํ วินา เกวลาขฺยานรูปาณิ ฯ ยถา วา ราฆพฺราหฺมณ อาห- ภควานฺ ภิกฺษูนฺ อรฺถธรฺเม ปรมารฺถธรฺเม โยคํ ศิกฺษาปยติ ยทุตาสฺรวกฺษเย ฯ อิติ ฯ
พุทฺธธรฺมะ สรฺวโลกานามรฺถาโยปทิษฺฏะ, น พฺราหฺมณา อิว พฺราหฺมณธรฺมํ วทนฺต อาตฺมน เอว โพธิมนุปฺราปฺนุวนฺติ; นานฺเยษามฺ พุทฺธธรฺมะ สตฺการฺยะ ฯ ปญฺจกาเมษุ อาตฺมารามา เทวมนุษฺยา อปิ ศฺรทฺธธนฺเต; อิตฺยาทิภิะ ปฺรตฺยไยรฺธรฺโม ‘ภิวนฺทฺยะ ฯ
ธรฺมคุณสฺกนฺธวรฺคะ สปฺตมะ ฯ
๘ ทฺวาทศางฺคปฺรวจนวรฺคะ
อถ ตถาคตศาสนํ ทฺวาทศธา วิภกฺตมฺ- สูตฺรํ, เคยํ, วฺยากรณํ, คาถา, อุทานํ, นิทานํ, อปทานํ, อิติวฤตฺตกํ, ชาตกํ, ไวปุลฺยํ, อทฺภุตธรฺม อุปเทศศฺเจติ ฯ
สูตฺรํ สฺวกณฺโฐกฺตํ ปฺรวจนมฺ ฯ
เคยํ คาถโยทฺทิษฺฏํ สูตฺรํ คาถาภาษิตํ [ตถาคต]ศฺราวกภาษิตํ วา ฯ (ปฤ) กสฺย เหโตรฺคาถยา สูโตฺรทฺเทศะ ฯ (อุ) อรฺถสฺย ทารฺฒฺยจิกีรฺษยา ฯ ยถา รชฺชุนิพทฺธานิ กุสุมานิ ทฤฒานิ ภวนฺติ ฯ ปุรุษาณํา สํปฺรหรฺษณาย ศพฺทาลงฺกาเรจฺฉยา จ ฯ ยถา อลงฺกรณาย ปุษฺปาณิ วิกีรฺยนฺเต มาลา วา ธฺริยเต ฯ คาถานิพทฺโธ ‘รฺถะ สํกฺษิปฺตะ สุคโม ภวติ ฯ เกจิตฺ สตฺตฺวา คทฺยวจนาธิมุกฺติกาะ ฯ เกจิตฺตุ คาถาธิมุกฺติกาะ ฯ ปูรฺวํ กณฺโฐกฺตสฺย ธรฺมสฺย ปศฺจาทฺคาถโยปทิษฺฏสฺยารฺถะ สฺปษฺฏปฺรตีตะ ศฺรทฺธาทารฺฒฺยกฤทฺภวติ ฯ คาถานิพทฺโธ ‘รฺถะ สาสกฺติ กฺรมศะ สุปาฐฺโย ภวติ ฯ อโต คาถามาห ฯ
เกจิทาหุ- ศาสฺตุะ ศาสนํ น กาวฺยปฺรติรูปยา คาถยา รจยิตวฺยมิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ คาถยา รจยิตวฺยเมว ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภควตา อรฺถานํา คาถยา ภาษิตตฺวาตฺ ฯ ยถาห สูตฺรมฺ- สรฺเว โลกาะ สุปฺรณีตวจนนิรูกฺติกา มม ปฺรวฺรชิตาะ ฯ อิติ ฯ ตสฺมาทฺคาถา สุปฺรณีตวจนา ภวติ ฯ
วฺยากรณมฺ ฯ อรฺถวิภงฺคสูตฺราณิ วฺยากรณมิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ยตฺ สูตฺรมปฺรติวจนมวิภงฺคํ ยถา จตุะปฺรติสํ วิทาทิสูตฺรมฺ ตตฺ สูตฺรมิตฺยุจฺยเต สปฺรศฺนปฺรติวจนํ สูตฺรนฺตุยโถจฺยเต- จตฺวาระ ปุทฺคลาะ ฯ [กตเม จตฺวาระ] ฯ ตมสฺตมะปรายณะ, ตโมชฺโยติะปรายณะ, ชฺโยติรฺชฺโยติะปรายณะ, ชฺโยติสฺตมะปรายณะ ฯ ตมสฺตมะปรายณะ กตมะ ฯ ยถา กศฺจิตฺ ทริโทฺร วิวิธานฺยกุศลกรฺมาณิ กฤตฺวา ทุรฺคเตา ปตติ ฯ อิตฺยาทิ สูตฺรํ วฺยากรณมฺ ฯ (ปฤ) กสฺย เหโตรฺภควานุปทิศติ อปฺรศฺนปฺรติวจนมวิภงฺคญฺจ สูตฺรมฺ ฯ (อุ) กานิจน สูตฺราณิ คภีรคุรฺวรฺถนยานิ ฯ เตษํา สูตฺราณามรฺโถ ‘ภิธรฺเม วิวิจฺย วกฺตวฺย อิตฺยโต ‘วิภงฺคมุปทิศติ ฯ
เกจิทาหุะ- ตถาคตภาษิตานิ สรฺวาณิ สูตฺราณิ สารฺถวิภงฺคานิ ฯ กินฺตุ สงฺคีติ การา คภีรสูตฺรารฺถานฺ สงฺคฤหฺยาภิธรฺเม ปฺรากฺษิปนฺ ฯ ยถา พาหฺยาภฺยนฺตรสํโยชนิกะ ปุรุษะ สทา ราตฺราวรฺถํ วิภชเต ฯ อิตฺยเนน เหตุนา อยมรฺถะ สํโยชนสฺกนฺเธ นิเวศิตวฺย อิติ ฯ
คาถา- ทฺวิตียมงฺคํ เคยมิตฺยุจฺยเต ฯ เคยเมว คาถา ฯ ทฺวิวิธา คาถา ฯ คาถา จ โศฺลกะ ฯ โศฺลกศฺจ ทฺวิวิธะ เกฺลศภาคีโย ‘เกฺลศภาคีย อิติ ฯ อเกฺลศภาคีย เคย อุจฺยมาโน คาเถตฺยุจฺยเต ฯ
ทฺวิวิธํา คาถํา วิหายานฺยตฺ คาถารหิตํ สูตฺรมฺ อุทานมิตฺยุจฺยเต ฯ
นิทานํ สูตฺรนิทานมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตถาคไตรารฺไยศฺโจปทิศฺยมานานิ สูตฺราณิ อวศฺยํ สนิทานานิ ภวนฺติ ฯ ตานิ สูตฺรนิทานานิ กทาจิตฺ สูตฺร เอว วรฺตนฺเต อนฺยตฺร วา วรฺตนฺเต ฯ ตสฺมานฺนิทานมิตฺยาขฺยา ฯ
อปทานมฺ- เปารฺวาปรฺยกฺรมกถนมิทมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- วิทุษํา ภาษณํ สกฺรมํ สารฺถํ สวิภงฺคมวิเกฺษปกมฺ ฯ อิติ ฯ อิทมปทานมฺ ฯ
อิติวฤตฺตกมฺ- อิทํ สูตฺรสฺย นิทานํ ภวติ, สูตฺรสฺยานนฺตรญฺจ ภวติ ฯ ยทิ ทฺวิตยมิทํ สูตฺรสฺยาตีตาธฺววฤตฺติกํ ภวติ ฯ ตตฺ อิติวฤตฺตกมิตฺยุจฺยเต ฯ
ชาตกมฺ- ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ วสฺตูณทาย ตทตีตวสฺตุวรฺณนมฺ ฯ ตถาคโต ‘นาคตํ วสฺตุ กถยนฺนปิ อตีตํ ปฺรตฺยุตฺปนฺนมุปาทาไยว กถยตีตฺยตะ ปฤถงฺ โนจฺยเต ฯ
ไวปุลฺยมฺ- ภควโต วิปุล อุปเทโศ ไวปุลฺยมฺ ฯ เกจินฺน ศฺรทฺทธนฺเต ยนฺมหามุนย อุปศมาภิรตา น วิเกฺษปวิฆาเต สุปฺรีติกา เลากิกสํภินฺนปฺรลาปานฺนิรฺวิณฺณาะ สมุลฺลุญฺฉิเตนฺทฺริยคฺรามารามาศฺจ สนฺโต น วิปุโลปเทศายาภิโรจนฺต อิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- มารฺคสฺย ปฺรติลาภี ปุรุโษ ทฺเวา มาสาวตีตฺย เอกมกฺษรมุจฺจารยติ ฯ อิติ ฯ ตทฺวฺยาวรฺตานโยจฺยเต อสฺติ ไวปุลฺยสูตฺรํ ปรารฺถาย ฯ ยโถกฺตํ- ตถาคโต ไวปุลฺยตะ สํเกฺษปตศฺจ ทฺวิธา ธรฺมมุปทิศติ ฯ ตตฺร ไวปุลฺยํ สํเกฺษปาตฺ ปฺรกฤษฺฏมฺ อิติ ฯ
อทฺภุตธรฺมะ- อทฺภุตสูตฺรมฺ ฯ ยถาห กลฺปานฺเต ภูตานิ วิกฤตวฤตฺตานิ, เทวกายา มหาปฺรมาณาะ ปฤถิวี จ สมฺปฺรกมฺปนฺเต ฯ อิติ ฯ เกจินฺน ศฺรทฺทธนฺต อีทฤศานิ วสฺตูนิ ฯ อต อุจฺยต อิทมทฺภุตสูตฺรมฺ ฯ กรฺมวิปากธรฺมาณามจินฺตฺยศกฺเตรฺทรฺศนาตฺ ฯ
อุปเทศะ- มหากาตฺยายนาทโย มหาชฺญานิโน ภควทฺภาษิตํ สุวิสฺตฤตํ วฺยภชนฺต ฯ เกจินฺน ศฺรทฺทธนฺเต เนทํ พุทฺธภาษิตมิติ ฯ ตทรฺถํ ภควานาห- อสฺติ ศาสฺตฺราตฺมกสูตฺรมฺ อิติ ฯ สูตฺรสฺย ศาสฺตฺรปฺรติรูปตฺวาทรฺถะ สุคโม ภวติ ฯ
อิมานิ ทฺวาทศางฺคานิ สูตฺราณิ ศาสฺตุะปฺรวจนมฺ ฯ ธรฺมรตฺนมีทฤศคุณสมฺปนฺนมิตฺยโต ‘ภิวนฺทฺยมฺ ๚
ทฺวาทศางฺคปฺรวจนวรฺโค ‘ษฺฏมะ ฯ
๙ สงฺฆรตฺนาธิกาเร อาทฺยวิศุทฺธิวรฺคะ
(ปฤ) ภวตา ปูรฺวมุกฺตมฺ- สงฺโฆ ‘ภิวนฺทฺย อิติ ฯ กสฺมาทภิวนฺทฺยะ ฯ (อุ) ตถาคตะ สรฺวตฺน สงฺฆํ ปฺรศํสติ- สงฺฆรตฺนมิทํ ศีลสมาธิปฺรชฺญาวิมุกฺติวิมุกฺติชฺญานทรฺศนสฺกนฺธวิศุทฺธมฺ, อาหฺวนียํ, ปฺรหฺวนียํ ทกฺษิเณยมญฺชลิกรณียมนุตฺตรํ ปุณฺยเกฺษตฺรํ ทายกานํา หิตกรมฺ อิติ ฯ
ศีลสฺกนฺธวิศุทฺธมิติ ฯ ตถาคต ศฺราวกสงฺฆะ อเนฑกํ ศีลํ ธารยนฺ ยาวทลฺปาปราเธ ‘ปิ ปรมตฺราสศงฺกี ภวติ ฯ ชิเนารสาะ ปุณฺยวิปากาย น เทวมนุษฺยาทิษูตฺปทฺยนฺเต ฯ นรกาทิภฺโย ‘ปฺยภีตาะ ศีลํ สปฺรยตฺนํ ธารยนฺตะ เกวลํ สทฺธรฺมาภิรตา ภวนฺติ ฯ กสฺมาทฺวิศุทฺธํ ศีลมฺ ฯ วิศุทฺธศีลธารณญฺจ น กาลปริจฺฉินฺนมฺ ฯ น พฺราหฺมณานามิว ษาณฺมาสิกํ ศีลธารณมฺ ฯ [อปิตุ] ทีรฺฆราตฺรํ ยาวทนฺตมุปาทียเต ฯ อโต วิศุทฺธมฺ ฯ วิศุทฺธํ ศีลมนฺตทฺวยวิมุกฺตํ ปญฺจกามคุณวิมุกฺตํ ทุะขกายวิสุกฺตญฺจ ทธเต ฯ อต อารฺยาณํา กานฺตศีลา ภวนฺติ ฯ ตจฺฉีลํ วิชฺญานาญฺจ ปฺริยํ ภวติ ฯ จิตฺตํ วิศุทฺธมิตฺยตะ ศีลมปิ วิศุทฺธมฺ ฯ ปฺรศมิตาธฺยาศยโทษา น เกวลํ ศีลํ รกฺษนฺติ ฯ ปรโลกาทปิ พิภฺยนฺติ ฯ อตะ สงฺฆรตฺนํ ศีลสฺกนฺธวิศุทฺธมฺ ฯ
สมาธิสฺกนฺธวิศุทฺธมิติ ฯ ยะ สมาธิสฺตตฺตฺวชฺญานมุตฺปาทยติ ส วิศุทฺธ อิตฺยุจฺยเต ฯ
ปฺรชฺญาสฺกนฺธวิศุทฺธมิติ ฯ ปฺรชฺญา เกฺลศานฺ กฺษปยตีตฺยโต วิศุทฺธา ฯ
วิมุกฺติวิศุทฺธมิติ ฯ ยา สรฺวเกฺลศานํา กฺษยํ ปฺราปยติ น เกวลํ วิฆฺนยติ ฯ อโต วิมุกฺติรฺวิศุทฺธา ฯ
วิมุกฺติชฺญานทรฺศนวิศุทฺธมิติ ฯ กฺษีณเกฺลศานํา ชฺญานํ ภวติ ยทุต กฺษีณา เม ชาติริติ ฯ นากฺษีณเกฺลศานามฺ ฯ อิทํ วิมุกฺติชฺญานทรฺศนํ วิศุทฺธมฺ ฯ
อาหฺวนียํ ปฺรหฺวนียํ ทกฺษิเณยมญฺชลิกรณียมิติ ฯ อีทฤศคุณสมฺปนฺนตฺวาตฺ อาหฺวนียํ ปฺรหฺวนียํ ทกฺษิเณยมญฺชลิกรณียมฺ ฯ
[อนุตฺตรํ] ปุณฺยเกฺษตฺรมิติ ฯ ตตฺร โรปิเตน ปุณฺเยน อปฺรมาณวิปากํ ปฺรติลภเต ฯ ตตฺ ยาวนฺนิรฺวาณญฺจ น กฺษียเต ฯ
ทายกานํา หิตกรมิติ ฯ ทายกานํา คุณานฺ วรฺธยติ ฯ ยถา อษฺฏางฺคสมนฺวิตํ เกฺษตฺรํ ปญฺจวิธธานฺยานฺยติศเยน สํวรฺธยติ น วินาศํ คมยติ ฯ ตถา สงฺฆเกฺษตฺรมปิ อษฺฏางฺคสมนฺวิตมิตฺยโต ทายกานํา คุณานฺ วรฺธยติ ฯ อโต ‘ภิวนฺทฺยมฺ ๚
สงฺฆรตฺนาธิกาเร อาทฺยวิศุทฺธิวรฺโค นวมะ ฯ
๑๐ อารฺยวิภาควรฺคะ
[ปฤ] เกน ธรฺเมณ สงฺฆ อิตฺยาขฺยายเต ฯ (อุ) จตุรฺวิธาะ ปฺรติปตฺตยญฺจตุรฺวิธาะ ปฺรติปนฺนกาะ ศีลสมาธิปฺรชฺญาทิคุณาศฺจ ปริศุทฺธา อิตฺยตะ สงฺฆ อิตฺยาขฺยายเต ฯ
จตุรฺวิธาะ ปฺรติปตฺตยะโสฺรตอาปตฺติ สกฤทาคิปฺรติปตฺติอนาคามิปฺรติปตฺติ อรฺหตฺปฺรติปตฺตยะ ฯ จตุรฺวิธาะ ผลสฺถิตาะ โสฺรตอาปนฺนสกฤทาคามฺยนาคามฺยรฺหนฺตะ ฯ โสฺรตอาปตฺติปฺรติปตฺเตา ตฺรยะ ปุทฺคลาะ ศฺรทฺธานุสาริปฺรติปนฺนโก ธรฺมานุสาริปฺรติปนฺนโก ‘นิมิตฺตานุสาริปฺรติปนฺนก อิติ ฯ ศฺรทฺธานุสาริปฺรติปนฺนก อิติ ฯ โย ‘ลพฺธานาตฺมศูนฺยตาชฺญาโน ภควจฺฉาสเน ศฺรทฺทธาโน ภควทฺวจนมนุสฤตฺย ปฺรติปนฺโน ภวติ ฯ ส ศฺรทฺทานุสาริปฺรติปนฺนก อิตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร อหมสฺมินฺ วสฺตุนิ ศฺรทฺธยา ปฺรติปนฺนะ ฯ อิติ ฯ ลพฺเธ ตุ ตตฺตฺวชฺญาเน น ศฺรทฺธามาตฺรมนุสฤตฺย ปฺรติปทฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- นาสฺติ การโก นาสฺติ ศฺรทฺธาลุริตฺยาทิ ปฺรชานนฺ อุตฺตมปุทฺคโล ภวติ ฯ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต อลพฺธตตฺตฺวชฺญานะ ศฺรทฺธานุสาริปฺรติปนฺนก อิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โย ธรฺเม กฺษานฺติสุขํ ปฺรชฺญยา ภาวยติ ส ศฺรทฺธาปฺรติปนฺนกะ [ยะ] ปฤถคฺชนภูมิมติกฺรานฺตะ โสฺรตอาปตฺติผลญฺจ นาลภต ฯ อตฺรานฺตเร ชีวิตานฺตํ นาลภต ฯ ส ศฺรทฺธาปฺรติปนฺนกะ ฯ อิติ ฯ อยํ ศฺรุตจินฺตามยปฺรชฺญายํา สฺถิโต ธรฺมณํา กฺษานฺติกามสุขจิตฺตํ สมฺยกฺ ภาวยนฺ อนาตฺมศูนฺยตาชฺญานมลภมาโน ‘ปิ เลากิกํ ธรฺมกฺษานฺตฺยาภาสจิตฺตมุตฺปาทยติ ฯ อยํ สฺวยมาคต อิติ อติกฺรานฺตปฤถคฺชนภูมิริติตฺยุจฺยเต ฯ กสฺมาทิติ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ ยะ ศฺรทฺธาทิ ปญฺเจนฺทฺริยวิรหิตะ ส พาหฺยปฤถคฺชเนษุวรฺตเต ฯ ส กฺรเมณ อุษฺมาทิธรฺเมษุ สฺถิเตา ภาวนามยีํ ปฺรชฺญํา ลภมาโน ‘ปิ เมาลนามฺไนว ศฺรทฺธานุสารีตฺยุจฺยเต ฯ ธรฺมปฺรติปนฺนกภาวานุคามิตฺวาตฺ ฯ อสฺมาตฺ สูตฺราตฺ วกฺตวฺยมวศฺยํ โสฺรตอาปตฺติผลํ ลปฺสฺยต อิติ ฯ น วกฺตวฺยํ ชีวิตานฺเต น ลปฺสฺยต อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ศฺรทฺธาปฺรติปนฺนกสฺยาสฺย วิปฺรกฤษฺฏตฺวาตฺ ฯ ยโถเคฺรณ สงฺเฆ นิมนฺตฺริเต เทวตา อุปสํคมฺยาโรจยนฺติ- อมุโก ‘รฺหนฺ อมุโก ‘รฺหตฺปฺรติปนฺนโก ยาวทมุกะ โศฺรตอาปนฺนะ อมุกะ โสฺรตอาปตฺติปฺรติปนฺนก อิติ ฯ ยทฺยยํ ปญฺจทศจิตฺตกฺษณวรฺตี นาโรจนํ ลพฺธุํ ศกฺยเต ฯ อิติ ชฺญาตวฺยํ โสฺรตอาปตฺติปฺรติปนฺนกะ สนฺนิกฤษฺโฏ วิปฺรกฤษฺฏศฺจ ฯ อยํ ศฺรทฺธาปฺรติปนฺนก อิตฺยุจฺยเต ฯ
ธรฺมานุสาริปฺรติปนฺนก อิติ ฯ อยํ ลพฺธานาตฺมชฺญาน อูษฺมมูรฺธกฺษานฺตฺยคฺรธรฺเมษุสฺถิโต ธรฺมมนุสฤตฺย ปฺรติปทฺยเต ยทนาตฺมศูนฺยาทิ ฯ อยํ ธรฺมปฺรติปนฺนก อิตฺยุจฺยเต ฯ อิเมา ทฺเวา ปฺรติปนฺนเกา สตฺยทรฺศนมารฺคมวตารฺย นิโรธสตฺยํ ปศฺยต อิตฺยโต ‘นิมิตฺตปฺรติปนฺนก อิตฺยุจฺยเต ฯ อิเม ตฺรยะ ปุทฺคลาะ โสฺรตอาปตฺติปฺรติปนฺนกา ภวนฺติ ฯ เลากิกมารฺเค สํโยชนปฺรหาณาตฺ ผลตฺรยปฺรติปนฺน อิติ น ปฺรถํา ลภนฺเต ฯ อิทํ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ
โสฺรตอาปนฺน อิติ ฯ ยโถกฺตํ ภควตา สูตฺรมฺ- สตฺกายทฤษฺฏิทฤษฺฏิวิจิกิตฺสาศีลวฺรตปรามรฺศานํา ตฺรยาณํา สโยชานนํา ปริกฺษยาตฺ โสฺรตอาปนฺโน ภวติ อวินิปาตธรฺมา นิยตะ สมฺโพธิปรายณะ สปฺตกฤตฺภวปรม อิติ ฯ (ปฤ) ยะ โสฺรตอาปนฺนะ ส สตฺยทรฺศนปฺรหีณเกฺลโศ ‘ตฺยนฺตปริกฺษีณาปฺรมาณทุะขะ ปฤถิวีสม อิติ เอาปมฺยสูตฺรมาห ฯ กสฺมาทุจฺยเต เกวลํ ตฺรยาณํา สํโยชนานํา ปริกฺษยาทิติ ฯ (อุ) อิทมุตฺตรตฺร วกฺษฺยเต ยทุต สตฺยทฤษฺฏิกฺษยาทนฺเย กฺษีณา อิติ ฯ อวินิปาตธรฺเมติ ฯ อิทมปิ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต กรฺมสฺกนฺเธ ฯ นิยตะ สมฺโพธิปรายณ อิติ ฯ ธรฺมโสฺรตสฺยวตรนฺ นิยตํ นิรฺวาณมนุปฺราปฺโนติ ฯ ยถา คงฺเฆาฆวรฺตี ทารุสฺกนฺโธ วินาษฺฏปฺรตฺยยานฺ นิยตํ มหาสมุทฺรมนุปฺราปฺโนติ ฯ สปฺตกฤทฺภวปรม อิติ ฯ ส สปฺตสุ อธฺวสฺวนาสฺรวชฺญานํ ปริปาจยติ ฯ ยถา [ครฺภะ] กลลาทินา สปฺตสุ ทิเนษุ ปริณมติ ฯ ยถา จ นวนีตาทิ สปฺตทินปรมํ เสวมานสฺย ธฺรุวา คฺลานิรปิ ชรฺชริตา ภวติ ฯ ยถา จ ชฺญาติสมฺพนฺธะ สปฺตสนฺตานานฺ ยาติ ฯ ยถา จ สปฺตผณสรฺปทษฺฏะ ปุทฺคลกายศฺจตุรฺภูตพลาตฺ สปฺตปทานิ คจฺฉติ นาษฺฏมํ วิษพลาทฺคจฺฉติ ฯ ยถา จ ศาฐฺยธรฺมะ สปฺตาธฺวปรโม ยาติ ฯ ยถา วา สปฺตทิเนปฺวตีเตษุ กลฺปาคฺนิะ ศามฺยติ ฯ เอวํ สปฺตชนฺมสุ สญฺจิตานาสฺรวปฺรชฺญาคฺนินา เกฺลศาะ กฺษียนฺเต ฯ ธรฺมสฺย สปฺตภวาะ สฺยุะ ฯ โสฺรตอาปนฺโน ‘สฺมินฺนธฺวนิ นิรฺวาเณ ‘วตรติ ฯ ทฺวิตียํ ตฤตียํ สปฺตปรมํ วา ยาติ ฯ อยํ โสฺรตอาปนฺน อิตฺยุจฺยเต ฯ
สกฤทาคามิปฺรติปนฺนก อิติ ฯ ภาวนาเหยสํโยชนสฺย นวสฺกนฺธา ภวนฺติ ฯ ย เอกํ ทฺเวา วา ปฺรหาย ตฺรีนฺ จตุระ ปญฺจ วา ยาติ ฯ ส สกฤทาคา มิปฺรติปนฺนกะ ฯ
เกจิทาหุะ- เอเกนานาวรณมารฺเคณ ปฺรชหาติ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ภควโตกฺตมฺ อปฺรมาณจิตฺไตะ ปฺรชหาติ ฯ ยถา วาศีชฏา อิติ เอาปมฺยสูตฺร อุกฺตมฺ ฯ สกฤทาคามิปฺรติปนฺนกะ กุลํกุล อิตฺยปิ อาขฺยายเต ฯ ส ทฺเว วา ตฺรีณิ วา กุลานิ สนฺธาวติ สํสรติ ฯ ทฤษฺฏ เอว วา กาเย นิรฺวาเณ ‘วตรติ ฯ อยํ สกฤทาคามิปฺรติปนฺนกะ ฯ
สกฤทาคามี อิมํ โลกํ สกฤทาคตฺย ทุะขสฺยานฺตํ กโรติ ฯ ส ภาวนาปริกฺษีณตนุสํโยชนะ ฯ สํโยชนานํา ตนุตฺเว สฺถิตะ สกฤทาคามีตฺยุจฺยเต ฯ อยํ สกฤทาคามี อิไหว วา ชนฺมนิ ทุะขสฺยานฺตํ กโรติ ฯ
อนาคามิปฺรติปนฺนก อิติ ฯ ยะ ปริกฺษีณสปฺตมาษฺฏมสํโยชนสฺกนฺธะ โส ‘นาคามิปฺรติปนฺนกะ ฯ ปริกฺษีณาษฺฏมสํโยชโน ‘ยเมกพีชี อนาคามิปฺรติปนฺนกะ ฯ ส อิไหว วา ชนฺมนิ ทุะขสฺยานฺตํ กโรติ ฯ อตฺยนฺตปริกฺษีณกามาวจรนว สํโยชนสฺกนฺโธ ‘นาคามี ฯ อนาคามิโน ‘ษฺฏปฺรเภทาะ- ยทุต อนฺตรา ปรินิรฺวายี, อุปปทฺยปรินิรฺวายี, อนภิสํสฺการปรินิรฺวายี, สาภีสํสฺการปรินิรฺวายี, อูรฺธฺวโสฺรตะ อกนิษฺฐคามี, อารูปฺยายตนคามี, ปราวฤตฺตชนฺมา, ทฤษฺฏธรฺมนิรฺวายี อิติ ฯ อุตฺตมมธฺยาธเมนฺทฺริยตฺวาตฺ ปฺรเภทาะ ฯ
อนฺตราปรินิรฺวายฺยปิ อุตฺตมมธฺยาธเมนฺทฺริยตฺเวน ตฺริธาภิทฺยเต ฯ กศฺจิทนาคามี ภวานฺนิรฺวิทฺยเต, อลฺปนีวรโณ น ทฤษฺเฏ นิรฺวาณมนุปฺราปฺโนติ ฯ โส ‘นฺตราปรินิรฺวาติ ฯ
อุปปทฺยปรินิรฺวายี ตฺริธา ภิทฺยเต อุปปทฺยนิรฺวายี, สาภิสํสฺการปรินิรฺวายี, อนภิสํสฺกรปรินิรฺวายีติ ฯ อุปปทฺยปรินิรฺวายีติ ฯ ย อุตฺปทฺยมาน เอว ภวานฺนิรฺวิทฺย ปรินิรฺวาติ ฯ ส อุปปทฺยปรินิรฺวายี ฯ อินฺทฺริยไตกฺษฺณฺยาตฺ ฯ กศฺจิทุตฺปนฺนะ สนฺ อนาสฺรวมารฺเคษุ ปฺรกฤตฺยา สฺถิโต ‘ภิสํสฺการมปฺรยุชฺย ปรินิรฺวาติ ฯ โส ‘นภิสํสฺการปรินิรฺวายี ฯ มธฺยเมนฺทฺริยตฺวาตฺ ฯ กศฺจิทุตฺปนฺนะ สนฺ กาโยปาทาเน ‘ติภีรุรภิสํสฺการมารฺคํ ปฺรยุชฺย ปรินิรฺวาติ ฯ ส สาภิสํสฺการ ปรินิรฺวายี ฯ อินฺทฺริยมานฺทฺยาตฺ ฯ
อูรฺธฺวสฺโตฺรตา [อกนิษฺฐคา]มฺยปิ ตฺริวิธะ ฯ ย เอกสฺมาทายตนาตฺ จฺยุโต ‘ปรสฺมินฺนายตน อุตฺปทฺย ปรินิรฺวาติ ฯ ส ตีกฺษฺเณนฺทฺริยะ ฯ โย ทฺวโยสฺตฺริษุ วายตเนษุ อุตฺปทฺย [ปรินิรฺวาติ] ส มธฺยเมนฺทฺริยะ ฯ ยะ สรฺวสฺมาทายตนาจฺจฺยุตะ สรฺวายตเนษูตฺปทฺย ปรินิรฺวาติ ฯ ส มฤทฺวินฺทฺริยะ ฯ ปฺรถมธฺยานาตฺ [โย] พฤหตฺผลเทวคามี ส นิสฺตีรฺโณ นาม ฯ ปฺราปฺตพฤหตฺผโล ยทิ ศุทฺธาวาส อุตฺปทฺยเต ฯ ส น ปุนรารูปฺยายตนํ คจฺฉติ ฯ ปฺรชฺญาธิมุกฺตตฺวาตฺ [อารูปฺยโค] ย อารูปฺยายตนํ คจฺฉติ ฯ ส ไนว ศุทฺธาวาส อุตฺปทฺยเต ฯ สมาธฺยธิมุกฺตตฺวาตฺ ฯ
ปราวฤตฺตชนฺเมติ ฯ ยะ ปูรฺวภเว โสฺรตอาปตฺติผลสกฤทาคามิผลปฺราปฺตะ ปศฺจาตฺปฺรวฤตฺตกาเยน อนาคามิผลํ ปฺราปฺโนติ ฯ ส น รูปารูปฺยธาตาววตรติ ฯ
ทฤษฺฏธรฺมปรินิรฺวายี ติ ปรมตีกฺษฺเณนฺทฺริโย ทฤษฺฏ เอว กาเย นิรฺวาณํ ปฺราปฺโนติ ฯ
อถ ปุทฺคโล ทฺวิวิธะ ศฺรทฺธาวิมุกฺโต ทฤษฺฏิปฺราปฺต อิติ ฯ อินฺทฺริยเภทาตฺ ปุทฺคลทฺไววิธฺยมฺ ฯ มฤทฺวินฺทฺริยะ ไศโกฺษ ภาวนามารฺเค สฺถิตะ ศฺรทฺธาวิมุกฺตะ ฯ ตีกฺษฺณสฺตุ ทฤษฺฏิปฺราปฺตะ ฯ
โย ‘นาคามิ อวิกลาษฺฏวิโมกฺษะ ส กายสากฺษี ฯ อิเม สรฺเว อรฺหตฺผลปฺรติปนฺนกาะ สํโยชนปฺรหาณสามฺยาตฺ ฯ
ยะ ปริกฺษีณสรฺวเกฺลศะ โส ‘รฺหน ฯ นววิโธ ‘รฺหน- ปริหาณลกฺษณะ, อนุรกฺษณลกฺษณะ มฤตลกฺษณะ, สฺถิตลกฺษณะ, ปฺรติเวธนลกฺษณะ, อโกปฺยลกฺษณะ, ปฺรชฺญาวิมุกฺตลกฺษณะ, อุภยโตภาควิมุกฺตลกฺษณะ, อปริหาณลกฺษณ อิติ ฯ ศฺรทฺเธนฺทฺริยาทิปฺราปฺตฺยา อรฺหนฺตะ ปฺรภินฺนาะ ฯ
ปรมมฤทฺวินฺทฺริยะ ปริหาณลกฺษณะ, สมาเธะ ปริหาณทุษฺฏะ ฯ สมาธิปริหาณฺยา อนาสฺรวํ ชฺญานํ นาภิมุขีภวติ ฯ อนุรกฺษณลกฺษณ อิติ กิญฺจิทฺวิศิษฺเฏนฺทฺริยตฺวาตฺ ยะ สมาธิมนุรกฺษติ ส น ปริหียเต ฯ อรกฺษํสฺตุ ปริหียเต ฯ ปูรฺวปริหาณลกฺษณสฺตุ [สมาธิํ] รกฺษนฺนปิ ตตะ ปริหียเต ๚ มฤตลกฺษณะ ตโต ‘ปิ กิญฺจิทฺวิศิษฺเฏนฺทฺริโย ภเวษุ ปรมํ นิรฺวิณฺณะ ฯ ส น สมาธิํ ลพฺธวานิตฺยโต ‘นาสฺรวชฺญานสฺยาภิมุขีภาโว ทุรฺลภะ ฯ ลพฺธฺวาปิ ปฺรีติรฺวินศฺยติ ฯ อโต มรณารฺถี ภวติ ๚ สฺถิตลกฺษณ อิติ ยะ สมาธิํ ลพฺธฺวา น ปรากฺรมเต น จ ปริหียเต ส สฺถิตลกฺษณะ ฯ ปุรฺเว ตฺรยะ สมาธิปริหาณภาเค วรฺตนฺเต ฯ สฺถิตลกฺษณสฺตุ สมาธิสฺถิติภาเค วรฺตเต ๚ ปฺรติเวธลกฺษณ อิติ ฯ ยะ สมาธิํ ลพฺธฺวา ภูโย ‘ธิกมภิวรฺธยติ ฯ ส สมาธฺยภิวรฺธนภาเค วรฺตเต ๚ อโกปฺยลกฺษณ อิติ ฯ ยะ สมาธิํ ลพฺธฺวา นานาปฺรตฺยไยรฺน วิเกฺษปยติ ฯ ส สมาธิปฺรติเวธภาเค วรฺตเต ฯ ปรมตีกฺษฺณปฺรชฺญตฺวาตฺ ฯ สมาธิสมาปตฺติสฺถิติวฺยุตฺถานลกฺษณานํา สุคฤหีตตฺวาทโกปฺโย ภวติ ฯ นิโรธสมาปตฺติมุปาทาย ทฺวิวิธะ ปุทฺคละ- ตตฺสมาธฺยลาภี ปฺรชฺญาวิมุกฺตะ, ตตฺสมาธิลาภี ตุ อุภยโตภาควิมุกฺต อิติ ๚ อปริหาณลกฺษณ อิติ ฯ ยะ กฤตาตฺ กฺษยคุณาทปริหีณะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภควานาห- โย ภิกฺษโว มจฺฉฺราวกะ ศยเน ปรฺยงฺเก วา อหมหมิกยา ปฺรติลพฺธาตฺ [อาสฺรว]กฺษยานฺน ปริหียเต ฯ อิติ ฯ เอวํ นววิธา อไศกฺษาะ ฯ ปูรฺโวกฺตา อษฺฏาทศ ไศกฺษา นวาไศกฺษาศฺจ [มิลิตฺวา] สปฺตวิํศติ [ปุทฺคลาะ] เลากิกํ สรฺวปุณฺยเกฺษตฺรมฺ ฯ เต สงฺเฆ สมนฺวิตาะ ฯ อโต ‘ภิวนฺทฺยํ [สงฺฆรตฺนมฺ] ๚
อารฺยวิภาควรฺโค นาม ทศมะ ฯ
๑๑ ปุณฺยเกฺษตฺรวรฺคะ
(ปฤ) กสฺมาทารฺยาสฺเต ปุณฺยเกฺษตฺรมิตฺยุจฺยนฺเต ฯ (อุ) โลภโกฺรธาทีนํา เกฺลศานํา ปริกฺษีณตฺวาตฺ ปุณฺยเกฺษตฺรมิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา ตฤณานาหตะ สุพิชางฺกุร อิตฺยุจฺยเต ฯ อโต วีตราคาณํา ทานํ มหาหิตวิปากปฺราปกมฺ ฯ ศูนฺยตาจิตฺตา อิตฺยตศฺจ ปุณฺยเกฺษตฺรมิตฺยุจฺยนฺเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ศูนฺยลกฺษณตฺวาตฺ สรฺเว ราคทฺเวษาทยะ เกฺลศา อนุตฺปนฺนา นากุศลํ กรฺโมตฺปาทยนฺติ ฯ อารฺยา อกฤตกธรฺมลาภิน อิติ ปุณฺยเกฺษตฺรํ ภวนฺติ ฯ ไตรฺลพฺธฺวา ธฺยานสมาธยะ สรฺเว ปริศุทฺธาะ มหาลฺไปะ เกฺลไศรฺวิศํยุกฺตตฺวาตฺ ฯ เสามนสฺยเทารฺมนสฺยโยรฺนิรากฤตตฺตฺวาจฺจ ปุณฺยเกฺษตฺรมฺ ฯ ปญฺจ เจโตขิลานิ ปฺรหาย ปฺรติลพฺธวิศุทฺธจิตฺตตฺวาจฺจ ปุณฺยเกฺษตฺรมฺ ฯ อษฺฏเกฺษตฺรคุณสมนฺวิตฺวาตฺ สปฺตวิธ สมาธิปริษฺกาไระ สุรกฺษิตตฺวาตฺ สปฺตาสฺรว สนฺนิโรธิตฺวาตฺ อาสฺรไวรทุษฺฏมฺ ฯ ศีลาทิสปฺตปริศุทฺธธรฺมสมฺปนฺนตฺวาตฺ อลฺเปจฺฉาสนฺตุษฺฏฺยาทฺยษฺฏคุณสมนฺวิตตฺวาตฺ ฯ ตตฺ ปารํ สนฺตีรฺย อากํากฺษาวิตรณวฺยวสายิตฺวาจฺจ ปุณฺยเกฺษตฺรมฺ ฯ อุกฺตํ จ สูเตฺร ปฺรสฺถานจิตมาตฺร เอว กุศลธรฺมมาจริตุมภิลษติ ฯ กิํ ปุนรฺพหฺวรฺถํ ปฺรโยคมฺ ฯ อิติ ฯ เต อารฺยาะ สทา กุศลธรฺมานาจรนฺตีตฺยตะ ปุณฺยเกฺษตฺรมฺ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร ยสฺมาทฺทายกาทฺ คฤหปเตะ ศีลวโต ภิกฺษุะ สตฺการมาทาย อปฺรมาณสมาธิมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ ส ทายกฺโต คฤหปติรปฺรมาณํ ปุณฺยํ ลภต อิติ ฯ สงฺเฆ สนฺติ เกจิทปฺรมาณสมาธิสมาปนฺนาะ, เกจิทนิมิตฺตสมาธิสมาปนฺนาะ, เกจิทจลสมาธิสมาปนฺนาะ ฯ เตน ทานปติรปฺรมาณวิปากํ ลภเต อโต ‘ปิ ปุณฺยเกฺษตฺรมฺ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ตฺรยาณํา สนฺนิปาตานฺมหตะ ปุณฺยสฺย ปฺรติลาภะ ฯ ศฺรทฺธา เทยํ ปุณฺยเกฺษตฺรมิติ ฯ สนฺติ จ สงฺเฆ พหโว ภทนฺตาะ ฯ ภทนฺเตษุ ศฺรทฺธาจิตฺตํ พาฒมุตฺปทฺยเต ฯ สงฺฆสฺย ทานํ นวปฺรตฺยยสํยุกฺตมิตฺยโต มหาผลปฺราปกมฺ ฯ สงฺฆทานสฺย ปฺรติคฺรหีตา ปริศุทฺธ อิตฺยตสฺตทฺทานมปิ อวศฺยํ ปริศุทฺธมฺ ฯ
ทานญฺจาษฺฏวิธมฺ ฯ (๑) ปริศุทฺธจิตฺโต ‘ลฺปํ เทยวสฺตุ ภินฺนศีลสฺยาลฺปโศ ททาติ ฯ (๒) ปริศุทฺธจิตฺโต ‘ลฺปํ เทยํ ภินฺนศีลสฺย พหุโศ ททาติ ฯ (๓) ปริศุทฺธจิตฺโต เทยมลฺปํ ธฤตศีลสฺยาลฺปโศ ททาติ ฯ (๔) ปริศุทฺธจิตฺโต ‘ลฺปํ เทยํ ธฤตศีลสฺย พหุโศ ททาติ ฯ (๕) ปริศุทฺธจิตฺโต พหุโศ [‘ลฺปโศ วา] ททาติ ตถา เทยํ จตุรฺวิธมฺ ฯ สงฺฆสฺย ทานมวศฺยํ ทฺเว ตฺรีณิ วา ปฺรสาธเยตฺ ฯ สรฺเว สุชนาะ สงฺฆมุปาทาย คุณานฺ วรฺธนฺเต ฯ ยเถษฺฏํ โพธเย ปริณมนฺติ ฯ สงฺฆสฺย ทียมานํ สรฺวํ วิมุกฺติํ ปฺราปยิษฺยติ ฯ ไนว จ สํสาเร ปาตยติ ฯ สงฺฆสฺย ทียมานํ สรฺวํ จิตฺตปฺรสาธนาย ภวติ ฯ ยทฺเยกสฺมินฺ ปุรุเษ อุตฺปนฺนา ศฺรทฺธา จิตฺตํ กทาจิตฺ ปริโศธเยตฺ กทาจิทฺวา ปฺรกมฺเปต ฯ สงฺเฆ ตุ [สมุตฺปนฺนา] ศฺรทฺธา จิตฺตํ ปริโศธเยเทว ฯ น ปุนะ ปฺรกมฺเปต ฯ กสฺมิํศฺจิทุตฺปนฺนะ สฺเนหะ จิตฺตํ น คุรุกุรฺยาตฺ น ปฺรจีเยต ฯ สงฺเฆ ตูตฺปนฺนา ภกฺติะ จิตฺตํ คุรุกุรฺยาตฺ อปฺรมาณาลมฺพนตฺวาตฺ จิตฺตํ ปฺรจีเยต ฯ สงฺฆคณิตานํา สรฺเวษํา ปุทฺคลานํา ททฺยาตฺ ฯ จิตฺตมหิมฺนา วิปาโก ‘ปิ มหานฺ ภวติ ฯ อิตฺยาทิภิะ ปฺรตฺยไยะ อารฺยปุทฺคลาะ ปุณฺยเกฺษตฺรมิตฺยาขฺยายนฺเต ฯ อโต ‘ภิวนฺทฺยมฺ ๚
ปุณฺยเกฺษตฺรวรฺคะ เอกาทศะ ฯ
๑๒ มงฺคลวรฺคะ
รตฺนตฺรยมิทํ คุณสมฺปนฺนมิตฺยตะ สูตฺรสฺยาทาวุกฺตมฺ, อิทํ รตฺนตฺรยํ สรฺวสฺย โลกสฺย ปฺรถมํ มงฺคลมฺ ฯ ยโถกฺตํ มงฺคลคาถายามฺ- พุทฺโธ ธรฺมศฺจ สงฺคศฺจ เอตนฺมงฺคลมุตฺตมมฺ อิติ ฯ อถ กานิจิตฺสูตฺราณิ มงฺคลาทีนิ ไศกฺษาณามายุรฺยศะปฺรสรวรฺธนานิ อิติ สูตฺรกรฺตาโร ‘ภิปฺรยนฺติ ฯ ยถา อเถตฺยาทิปทํ สูตฺรารมฺภคตมิติ ฯ น ตนฺมงฺคลลกฺษณมิติ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ อุตฺตมมงฺคลปฺรารฺถินา อิทํ รตฺนตฺรยเมว ศรณีกรฺตวฺยมฺ ฯ ยโถกฺตํ มงฺคลคาถายามฺ-
เทเวษุ จ มนุษฺเยษุ ศาสฺตานุตฺตมนายกะ ฯ
มหามติศฺจ สมฺพุทฺธ เอตนฺมงฺคลมุตฺตมมฺ ๚
ยศฺจ พุทฺเธ สุวิหิตศฺรทฺธาจิตฺโต น กมฺปเต ฯ
วิศุทฺธศีลสมฺปนฺน เอตนฺมงฺคลมุตฺตมมฺ ๚
อเสวนา จ พาลานํา ปณฺฑิตานาญฺจ เสวนา ฯ
ปูชา จ ปูชนียานาเมตนฺมงฺคลมุตฺตมมฺ ๚อิติ ฯ
อโต ‘ภิวนฺทฺยํ รตฺนตฺรยมฺ ฯ อุตฺตมมงฺคลตฺวานฺมยา สูตฺราทาวุกฺตมฺ ๚
มงฺคลวรฺโค ทฺวาทศะ ฯ
๑๓ ศาสฺตฺรสฺถาปนวรฺคะ
อธุนา โลกานํา หิตกโร ชินธรฺโม ชิชฺญาสฺยเต ฯ ภควโต มหากรุณาจิตฺเตน สรฺวโลกานํา หิตกรตฺวาตฺ ตทฺธรฺโม ‘ปารฺยนฺติกพาธ อิตฺยุจฺยเต ฯ ตทฺยถา เกจิตฺ พฺราหฺมณานาเมว โมกฺษศาสฺตฺรมุปทิศนฺติ ฯ ภควทุปทิษฺฏํ ศาสฺตฺรนฺตุ จาตุรฺวรฺคียาณํา สตฺตฺวานามาติรฺยคฺชนฺตูนาญฺจ สนฺตารกํ ภวติ อิติ นาสฺติ ปารฺยนฺติกพาธา ฯ
(ปฤ) น กรฺตวฺโย พุทฺธปฺรวจนวิจาระ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทิ ภควตา สฺวยเมว วิจาริตมฺ ฯ กิมสฺติ วิจาราย ฯ ยทิ ภควตา น วิจาริตมฺ ฯ อนฺเย ‘ปิ น วิจารยิตุํ ศกฺนุยุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺวชฺญาภิปฺราโย หิ ทุรวคาหะ ฯ กิมรฺถมิทมุกฺตมิติ น ชฺญายเต ฯ ภควทภิสนฺธิมชานตามุปทิษฺฏํ วฤเถติ ตตฺ อาตฺมนะ เกฺลศาไยว ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ทฺเวา ปุรุเษา ภควนฺตํ นินฺทตะ เอโก ‘ศฺรทฺธาทฺเวษาภฺยํา นินฺทติ, อปรสฺตทุปทิษฺเฏ สศฺรทฺโธ ‘ปิ สตฺยสมาทานาสมรฺถะ ฯ ไสว พุทฺธนินฺทา ฯ วิทฺวานปิ พุทฺธาภิสนฺธิมนวพุธฺย พุทฺธภาษิตํ น วิจารยิตุํ ศกฺโนติ ฯ กิํ ปุนสฺตทลาภี พุทฺธาภิสนฺเธะ กถาสมฺปฺรโยคํ จิกีรฺษติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา ปรปฺรวาทสูเตฺร ภควตา ปฺรติปตฺตฺยรฺถมิทมุกฺตมฺ ฯ สรฺเว ภิกฺษโว นานาวิธาะ ปรปฺรวาทิโน นาลภนฺต ตถาคตาศยมฺ ฯ ยถา จ สฺถวิรมหากาตฺยายโน ภิกฺษูนโวจตฺ ฯ ยถา จ กศฺจิตฺ มหานฺตํ วฤกฺษํ ฉิตฺวา อติกฺรมฺไยว มูลมติกฺรมฺไยว สฺกนฺธํ ศาขาปลาศานิ ปรฺเยษยนฺติ ฯ ตถา ยูยมปิ ตถาคตมติกฺรมฺยสฺมานรฺถ ปฤจฺฉถ, อิติ ฯ ยทิ มหากาตฺยายน เอวารฺถวิเวจเน ศาขาปลาศานฺยุทาหรติ ฯ กิํ ปุนรนฺเย พุทฺธปฺรวจนํ ปฺรติปทฺเยรนฺ ฯ กิญฺจ ภควานฺ ศริปุตฺรมปฤจฺฉตฺ เก ไศกฺษาะ เก จ สางฺขฺยา อิติ ฯ เอวํ ตฺริะ ปฤษฺโฏ โนตฺตรมวาทีตฺ ฯ ตถาคตมูลาะ สรฺวธรฺมาะ ฯ ตถาคต เอว ปฺรติปทฺยเต นานฺเย ฯ อิติ อานนฺท สฺตถาคตมามนฺตฺยาห- อภิสมฺโพธิสมธิคมาตฺ ปฺรติลพฺเธ มารฺเค หิตํ ภวตีตฺยตทปิ ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ทฺวาภฺยํา ปฺรตฺยยาภฺยํา สมฺยกฺ ทฤษฺฏิรฺภวติ ปรโต โฆษาตฺ โยนิศศฺจ มนสฺการาตฺ ฯ ภควานานนฺทมโวจตฺ- อภิสมฺโพธิมาตฺรานฺมารฺคลาภหิตํ สมฺปนฺนํ ภวติ ฯ อิติ ฯ ยถา จาห ภควานฺ- ยทิ มยา กสฺยจิตฺ ธรฺม อุปทิษฺฏะ โส ‘ปฺรติลพฺธมทภิสนฺธิตฺวาตฺ กลหายเต ฯ อิติ ฯ
อธุนา วาทินะ ปฤถกฺ ปฤถคภินิวิษฺฏาะ ฯ เกจิทฺวทนฺติ สนฺติ อตีตานาคตธรฺมา อิติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ น สนฺติ อิติ ฯ อโต ชฺญาตวฺยเมว วาทินะ ตถาคตมปฺรติปทฺยมานา ยถารุตมนุวรฺตมานาะ กลหายนฺต อิติ ฯ ยถา อานนฺทะ สมาธฺยรฺถํ สรฺวาณฺยุปาทานานิ ทุะขมิตฺยโวจตฺ ฯ ตทา ภควานฺ ภิกฺษูนพฺรวีตฺ- ภาวยเถมมรฺถ นานนฺโทปมิตาการมฺ อิติ ฯ
สรฺเว วาทิน อาหุะ- อรฺหนฺ อคฺรทกฺษิณีย อิติ ฯ ภิกฺษโว ‘ชฺญาตฺวา ตถาคตมุเปตฺยาปฺรากฺษุะ ฯ ภควานโวจตฺ- มม ศาสเน อคฺรปฺรวฺรชิโต ‘คฺรทกฺษิณีย อิติ ฯ [เอวมฺ] อนฺนปาเน สฺถูลวสฺตุนฺเยว น ชานนฺติ [ยถาวตฺ] กะ ปุนรฺวาทสฺตถาคเตนภิสนฺธาย ภาษิเต สูกฺษฺมธรฺเม ฯ อิตฺยาทินา เหตุนา น กรฺตวฺโย วิจาระ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ น ยุกฺตมิทมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ การณสตฺตฺวาตฺ ปรามิสนฺธิรฺชฺญาตุํ ศกฺยเต ฯ ยโถกฺตํ คาถายามฺ-
ชานนฺติ วกฺตุะ สนฺธานํ [ปรมํ] ยตฺปรายณมฺ ฯ
ชานนฺตฺยปิ จ วกฺตุศฺจ วิวกฺษา ยสฺย วสฺตุนะ ๚ อิติ ฯ
ตตฺราสฺติ ทฺวิธา มารฺค อารฺยมารฺโค เลากิกมารฺค อิติ ฯ อิทํ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ อเนน มารฺเคณ วกฺตุราศโย ชฺญายเต ฯ อถ ปรปฺรวาท สูเตฺร ‘ปิ ภควานฺ สํศฺราวยติ สฺม ฯ [อารฺย]กาตฺยายนาทิภิรฺมหาวาทิภิรฺภควทาศยะ ปฺรติลพฺธ อิตฺยโต ภควานฺ สาธุปฺรศศํส ฯ อุทายิภิกฺษุธรฺมทินฺนาทิภิภิกฺษุณีภิะ กฤตํ ภควจฺฉาสนํ ภควานฺ ศฺรุตฺวา [ตเทว ปุนะ] ศฺราวยติ สฺม ฯ
คภีรํ ตถาคตศาสนํ วิวฤณฺวตา ศาสฺตฺรํ วิรจฺยเต ฯ อวิวรเณ สนฺติษฺเฐตฺ ฯ เอวมนฺยะ “ตถาคตมูลาะ สรฺวธรฺมา” อิตฺยาทิ ปฺรศฺนะ สรฺวะ ปฺรตฺยุกฺตะ ฯ กิญฺจ ศาสฺตฺรํ วิรจยิตวฺยมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ศาสฺเตฺร วิรจิตฺเต หิ อรฺถะ สุคมะ สฺยาตฺ ฯ ธรฺมศฺจ จิรสฺถิติกะ สฺยาตฺ ฯ ภควําศฺจ ศาสฺตฺรปฺรณยนํ สํศฺราวยติ สฺม ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภควานโวจทฺภิกฺษูนฺ- ยถาปฺรณีตํ ศาสฺตฺรํ สมฺยคฺธารยต ฯ อิติ ฯ อตะ สูตฺราทรฺถมาทาย ศาสฺตฺรํ นิกายานฺต ราตฺมนา ปฤถกฺ สฺถาปฺยเต ฯ อตะ ศาสฺตฺรํ รจยิตวฺยมฺ ฯ
กิญฺจ ภควานฺ นานาสตฺตฺวานํา สนฺตรณียานํา กฤเต โลกาทีนิ ศาสฺตฺรมุขานฺยุกฺตวานฺ ฯ ยถา สฺวาตฺยาทโย ‘ปฺรติปทฺยมานา ภฺรานฺตมตโย ‘ภูวนฺ ฯ สฺวาตฺยาทโย ภิกฺษว อาหุะ- ตเทเวทํ วิชฺญานํ สนฺธาวติ สํสรติ ฯ อนนฺยทิติ ฯ
ภควาเนวมาทินา นานาธรฺมมุปทิษฺฏวานฺ ฯ วินา ศาสฺตฺรํ กถมรฺถะ ปฺรติปทฺเยต ฯ อิตฺยาทิภิะ การไณะ ศาสฺตฺรํ วิรจยิตวฺยมฺ ๚
ศาสฺตฺรสฺถาปนวรฺคสฺตฺรโยทศะ ฯ
๑๔ ศาสฺตฺรมุขวรฺคะ
โลกมุขํ ปรมารฺถมุขมิติ ทฺวิมุขํ ฯ โลกมุขตะ อสฺตฺยาตฺมา อิตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร-
อาตฺมา หิ อาตฺมโน นาถะ โก นุ นาถะ ปโร ภเวตฺ ฯ
อาตฺมไนว กฤตํ ปุณฺยํ อาตฺมไนว วิศุธฺยเต ฯ
อาตฺมไนว กฤตํ ปาปมาตฺมนา สํกฺลิศฺยเต ๚ อิติ ฯ
กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ศาศฺวตํ มโนวิชฺญานมฺ ฯ อิติ ฯ อาห จ- ทีรฺฆราตฺรํ ภาวิตจิตฺโต มฤต อูรฺธฺวชนฺมภากฺ ภวติ ฯ อิติ ฯ กิญฺจาห การกะ กรฺม กโรติ, การกะ สฺวยมนุภวติ ฯ อิติ ฯ อมุกะ สตฺตฺโว ‘โตฺรตฺปทฺยเต อิตฺยาทิ สรฺวํ โลกมุเขโนกฺตมฺ, ปรมารฺถมุขตสฺตูจฺยเต สรฺวํ ศูนฺยมสตฺ อิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร เอษุ ปญฺจสุ สฺกนฺเธษุ นาสฺตฺยาตฺมา วา อาตฺมียํ วา ฯ จิตฺตญฺจ สมีรณชฺวลนวตฺ ปฺรติกฺษณวินาศิ ฯ อสฺติ กรฺม อสฺติ กรฺมผลมฺ, การกสฺตุ โนปลภฺยเต ฯ อิติ ฯ ยถา ภควานฺ อาห- สฺกนฺธานํา สนฺตตฺยาสฺติ สํสาร อิติ ฯ
(๒) อนฺยทสฺติ ทฺวิวิธํ ศาสฺตฺรมุขมฺ วฺยวหารมุขมารฺยมุขมฺ อิติ ฯ วฺยวหารมุขมิติ ฯ วฺยวหารต อุจฺยมานมฺ, [ยถา] จนฺทฺระ กฺษียต อิติ ฯ วสฺตุตสฺตุ จนฺโทฺร น กฺษียเต ฯ [ยถา วา] มฤคา รมาเตติ สฺนุษํา มาเตติ วทนฺติ ฯ น วสฺตุตะ สา มาตา ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ชิหฺวา รสํ วิชานาติ อิติ ฯ ชิหฺวาวิชฺญานํ รสํ วิชานาติ น ตุ ชิหฺวา ฯ ยถา ศกฺติปฺรติหตํ ปุรุษํ ปฺรติ วทนฺติ ปุรุโษ ‘ยํ ทุะขํ วิชานาตีติ ฯ วิชฺญานนฺตุ ทุะขํ วิชานาติ, น ตุ ปุรุษะ ฯ ยถา วา ทริทฺระ ปุรุษะ ปฺรภุริติ วฺยปทิศฺยเต ฯ พุทฺโธ ‘ปิ ปุรุษวศาตฺ ปฺรภุริติ ขฺยาปยติ ฯ กิญฺจ ภควานฺ ตีรฺถิกานาการยติ พฺราหฺมณานิติ ศฺรมณานิติ จ ฯ กฺษตฺริยพฺราหฺมณาทย อิว พุทฺโธ ‘ปิ วฺยวหารตะ ปูชฺโย ภวติ ฯ เอกเมว ยถา ภาชนํ เทศวศาตฺ วิภินฺนนามกมฺ, พุทฺโธ ‘ปิ นามานุยาติ ฯ ยถา ภควานาห- อหํ ไวศาลีํ ปศฺจิมา [วโลก]มวโลกยามีติ ฯ เอวมาทิวจนํ วฺยวหารมนุวรฺตต อิติ วฺยวหารมุขมิตฺยุจฺยเต ฯ
อารฺยมุขมิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนํ วิชฺญานํ จกฺษุราทีนามินฺทฺริยาณํา มูลํ มหาสมุทฺรวตฺ ฯ ยถาห สูตฺรมฺ- สฺกนฺธายตนธาตูนํา ปฺรตฺยยาะ สามคฺรีมาตฺรมฺ น การกะ นาปิ เวทกะ อิติ ฯ สรฺวํ ทุะขมิติ จาห ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยตฺ เลากิกา วทนฺติ สุขมิติ [ตตฺ] อารฺยา ทุะขํ วทนฺติ ฯ ยตฺ อารฺยา ทุะขํ วทนฺติ [ตตฺ]เลากิกาะ สุขํ วทนฺติ ฯ อิติ ฯ อภิเธยาะ ศูนฺยา อนิมิตฺตา อิตฺยาทิ จ ฯ ตตฺ อารฺยมุขมิตฺยุจฺยเต ฯ
(๓) ไตฺรกาลิก ศาสฺตฺรมุขมฺ ฯ ยตฺร รูปมิตฺยาขฺยายเต ตตฺร ยทตีตํ ยทนาคตํ วรฺตมานมฺ สรฺวํ ตตฺ รูปมิตฺยุจฺยเต ฯ อิทํ เลากิกํ ศาสฺตฺรมุขมฺ ฯ
(๔) อสฺติ เจทิติ ศาสฺตฺรมุขมฺ ฯ [ยถา] สฺปรฺโศ ‘สฺติ เจตฺ, โส ‘วศฺยํ ษฑายตนมุปาทาย ภวติ ฯ น ตุ สรฺวํ ษฑายตนํ สฺปรฺศสฺย เหตูกฺริยเต ฯ ตฤษฺณสฺติ เจตฺ อวศฺยํ สา เวทนามุปาทายํ ภวติ ฯ น ตุ สรฺวา เวทนา ตฤษฺณายา เหตูกฺริยเต ฯ กทาจิตฺ สมคฺรเหตุรุจฺยเต ยถา สฺปรฺศปฺรตฺยยา เวทนา อิติ ฯ กทาจิทสมคฺร เหตุรุจฺยเต ยถา เวทนาปฺรตฺยยา ตฤษฺณา อิติ ฯ น ตูจฺยเต อวิทฺเยติ ฯ กทาจิทนฺยโถจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปฺรีตมนสะ กายะ ปฺรศฺรภฺยเต ฯ อปฺรีตสฺยาปิ ตฺริภิรฺธฺยาไนะกายะ ปฺรศฺรภฺยเต ฯ ปฺรศฺรพฺธ[กายะ] สุขํ เวทยเต ฯ อิติ จ จตุรฺภิรฺธฺยาไนะ ปฺรสฺรพฺธิมานปิ น สุขํ เวทยเต ฯ อิตีทมนฺยถา วจนมฺ ฯ
(๕) อุตฺสรฺโค ‘ปวาท อิติ ทฺวิวิธํ ศาสฺตฺรมุขมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยศฺไจ- ตฺยวนฺทนาย ปาทาวุตฺกฺษิปติ ส อายุโษ ‘นฺเต เทเวษูตฺปทฺยเต อิติ ฯ อยมุตฺสรฺคะ ฯ สูตฺรานฺตรมาห- อนนฺตรฺยสฺย กรฺตา น เทเวษูตฺปทฺยต อิติ ฯ อยมปวาทะ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- กามานามนุภวิตา นาปาปกํ กโรติ อิติ ฯ อยมุตฺสรฺคะ ฯ โสฺรตอาปนฺนะ ปุรุษะ กามานุปภุญฺชาโน ‘ปิ น ทุรฺคติปตนียํ กรฺม กโรติ อิติ ฯ อยมปวาทะ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- จกฺษุะ ปฺรตีตฺย รูปญฺจ จกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยเต อิติ ฯ อยมุตฺสรฺคะ ฯ ยทิ ตไทว สรฺวาณิ รูปาณิ ปฺรตีตฺย จกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ วเทตฺ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ อถ โจกฺตํ สูเตฺร- โศฺรตฺรํ ปฺรตีตฺย ศพฺทญฺจ โศฺรตฺรวิชฺญานมุตฺปทฺยเต น จกฺษุรฺวิชฺญานมฺ ฯ อิติ ฯ อยมปวาทะ ฯ อุตฺสรฺโค ‘ปวาทศฺจ สรฺวะ สยุกฺติโก น ธรฺมลกฺษณวิโลมกะ ฯ
(๖) อปรมสฺติ ทฺวิวิธํ ศาสฺตฺรมุขมฺ- วินิศฺจิตมวินิศฺจิตมิติ ฯ วินิศฺจิตมฺ- ยโถจฺยเต- พุทฺธะ สรฺวชฺญะ ปุรุษ อิติ ฯ ภควโต ภาษิตะ ปรมารฺโถ ธรฺมะ ฯ ภควตะ ศฺราวกาะ สมฺยคาจารศีลา อิติ ฯ กิญฺจาห- สรฺเว สํสฺกฤตธรฺมา อนิตฺยา ทุะขาะ ศูนฺยา อนาตฺมานะ [เตษํา]นิโรโธ นิรฺวาณมฺ อิตฺยาทิ มุขํ วินิศฺจิตมฺ ฯ อวินิศฺจิตมฺ- ยทฺยุจฺยเต มฺริยมาโณ ชายต อิติ ฯ ตทวินิศฺจิตมฺ ฯ สตฺยํา ตฤษฺณายํา ชายเต ฯ ตฤษฺณากฺษเย นิรุธฺยเต ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- สมาหิตสฺย ตตฺตฺวชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ฯ อิทมปิ อวินิศฺจิตมฺ ฯ อารฺยาณํา สมาธิลาภินํา ตตฺตฺวชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ น ตุ ตีรฺถิกานํา ลพฺธสมาธิกานามปิ ฯ ยถาห สูตฺรมฺ- ยทภิลษิตํ ตลฺลภฺยเต อิติ ฯ อิทมปิ อวินิศฺจิตมฺ ฯ กทาจิตฺตุ น ลภฺยเต ฯ ยทาห- ษฑายตนํ สฺปรฺศชนกมฺ อิติ ฯ อิทมปิ อวินิศฺจิตมฺ ฯ กิญฺจิชฺชนกํ กิญฺจินฺน ชนกมฺ ฯ เอวมาทฺยวินิศฺจิตมุขมฺ ฯ
(๗) อถ กฤตกากฤตกศาสฺตฺรมุขมฺ ฯ ยโถจฺยเต- อทฺภุต มูลิกา สุรภิปุษฺปญฺจ น วาตโรคปฺรติกูลมฺ อิติ ฯ อาห- โกวิทารปุษฺปํ วาตโรคปฺรติกูลมฺ อิติ ฯ อาทฺยสฺย มนุษฺยปุษฺปตฺวาตฺ น วาตโรคปฺรติกูลมิตฺยุจฺยเต ฯ ทฺวิตียสฺย ทิวฺยปุษฺปตฺวาตฺ วาตโรคปฺรติกูลมิตฺยุจฺยเต ฯ กิญฺจ วทนฺติ ติโสฺร เวทนา- ทุะขา เวทนา สุขา เวทนา อทุะขาสุขา เวทนา อิติ ฯ สูตฺรานฺตรมาห- วิทฺยมานาะ สรฺวา เวทนา ทุะขมิติ ฯ ตฺริวิธํ ทุะขํ- ทุะข- ทุะขํ, วิปริณามทุะขํ สํสฺการ ทุะขมิติ ฯ ตทรฺถมาห- วิทฺยมานาะ สรฺวา เวทนา ทุะขมิติ ฯ อาห จ- ทุะขมิทํ ตฺริวิธํ นวํ ปุราณํ มธฺยมิติ ฯ อจิรเวทนายํา สุขมฺ ฯ จิรนิรฺเวเท ทุะขมฺ ฯ มธฺยเม อุเปกฺษา ฯ
กิญฺจาห- อภิสมฺพุทฺธตฺวาตฺ ปริวฺราฏฺ อิติ ฯ อนภิสมฺพุทฺโธ ‘ษิ ปริวฺราฏฺ ภวติ ฯ เอวมาทิลกฺษณานํา เหตุต อาขฺยา ภวติ ฯ
(๘) ปฺรตฺยาสตฺติะ ศาสฺตฺรมุขมฺ ฯ ยถา ภควานโวจภฺทิกฺษูนฺ- ปฺรชหต ปฺรปญฺจมฺ, ตทา นิรฺวาณํ ลภธฺเว อิติ ฯ อลพฺเธ ‘ปิ ปฺรตฺยาสตฺตฺยา ลภธฺเว อิตฺยุจฺยเต ฯ
(๙) ลกฺษณสามฺยํ ศาสฺตฺรมุขมฺ ฯ ยถา เอกวสฺตุกถเน อนฺยทปิ วสฺตุ สมลกฺษณมุกฺตํ ภวติ ฯ ยถา จาห ภควานฺ- ลฆุปริวฤตฺตํ จิตฺตมฺ ฯ ตทา อนฺเย ‘ปิ ไจตฺตธรฺมา อุกฺตา ภวนฺติ ฯ
(๑๐) ภูโย ‘นุวรฺตนํ ศาสฺตฺรมุขมฺ ฯ ยถา ภควานา ห- ย อุทยวฺยยลกฺษณทฤษฺฏิทฺวยํ น ปฺรชานาติ ส สรฺวะ สราคี ภวติ ฯ ยสฺตุ ปฺรชานาติ ส วีตราโค ภวติ ฯ อิติ ฯ โสฺรตอาปนฺน อุทยวฺยยลกฺษณทฺวิตยทฤษฺฏิํ ชานนฺนปิ สราโค ภวติ ฯ ตตฺปฺรชานานํา ภูยสฺตฺเวน ปรํ วีตราคา ภวนฺติ ฯ
(๑๑) การเณ การฺโยปจาระ ศาสฺตฺรมุขมฺ ฯ ยโถจฺยเต- อนฺนทานํ ปฺรยจฺฉติ ปญฺจ คุณานฺ- อายุะ วรฺณํ พลํ สุขํ ปฺรติภานมฺ อิติ ฯ วสฺตุตสฺตุ นายุราทีนฺ ปญฺจ คุณานฺ ปฺรยจฺฉติ ฯ อปิ ตุ ตทฺเธตูนฺ ปฺรยจฺฉติ ฯ กิญฺจาหุะ การฺษาปณมทฺยต อิติ ฯ การฺษาปณํ นาทนียมฺ ฯ อปิ ตุ การฺษาปณมุปาทาย ลพฺธมทฺยเต อิตฺยตะ การฺษาปณมทฺยต อิตฺยุจฺยเต ฯ ยถาห สูตฺรมฺ- สฺตฺรีปุรุเษา มลมฺ อิติ ฯ น วสฺตุโต มลมฺ ฯ อาสงฺคาทิเกฺลศมลเหตุตฺวาตฺ ฯ มลมิตฺยุจฺยเต ฯ กิญฺจาห- ปญฺจ วิษยาะ กามา อิติ ฯ น วสฺตุตะ กามาะ ฯ กามชนกตฺวาตฺ ฯ กามา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ สุขการณํ สุขมิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา วทนฺติ- อุปจิตธรฺมาณํ ปุรุษํ อยํ ปุรุษะ สุข อิติ ฯ ทุะขการณํ ทุะขมิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา วทนฺติ- มูไฒะ สห สํวาโส ทุะขมิติ ฯ ยถา วทนฺติ สุโข ‘คฺนิะ ทุะโข ‘คฺนิริติ ฯ อาหุศฺจ- อายุรฺเหตุรายุริติ ฯ ยโถกฺตํ คาถายามฺ-
ชนฺโมปกรณสมฺปจฺจ พาหฺยํ ชีวิตมสฺติ หิ ฯ
ธนหารี ยถา นฤๅณํา ชีวิตาปหฤทุจฺยเต ๚ อิติ ฯ
อาหุศฺจาสฺรวเหตุราสฺรว อิติ ฯ ยถาห สปฺตาสฺรวสูตฺรมฺ- ตตฺร ทฺเวา วสฺตุต อาสฺรเวา, อมฺยานิ ปจฺจ วสฺตูนิ อาสฺรวการณานิ ฯ
การฺเย การโณปจารศฺจาสฺติ ฯ ยถา ภควานาห- มยา ปูรฺวกรฺมานุภวิตวฺยมิติ ฯ กรฺมผลมนุภวิตวฺยมิตฺยรฺถะ ฯ
เอวมาทีนิ พหูนิ ศาสฺตฺรมุขานิ ปริชฺญาตวฺยานิ ๚
ศาสฺตฺรมุขวรฺคศฺจตุรฺทศะ ฯ
๑๕ ศาสฺตฺรปฺรศํสาวรฺคะ
ศาสฺตฺรมิทมภฺยสิตวฺยมฺ กสฺมาตฺ ฯ ศาสฺตฺรมภฺยสนฺ ปุรุษธรฺมชฺญานํ ลภเต ฯ ยโถกฺตํ สูเสฺร- ทฺเวา ปุรุเษา สฺตะ ชฺโญ ‘ชฺญศฺจ ฯ ยะ สฺกนฺธธาตฺวายตนทฺวาทศนิทานการณการฺยาทิธรฺมวิเวกากุศละ โส ‘ชฺญะ ฯ ยสฺตุ กุศละ, ส ชฺญ อิติ ฯ ศาสฺเตฺร จาสฺมินฺ สฺกนฺธธาตฺวายตนาทีนิ สมฺยคฺวิวิจฺยนฺเต ฯ อต อิทํ ศาสฺตฺรมุปาทาย ปุรุษธรฺมชฺญานํ ลภฺยเต ฯ อิตีทมภฺยสิตวฺยมฺ ฯ
เอตจฺฉาสฺตฺราภฺยาสาทปฺรากฤโต ภวติ ฯ ปฺรากฤโต ‘ปฺรากฤต อิติ ทฺเวา ปุรุเษา สฺตะ ฯ ยถา วทนฺติ- กศฺจินฺมุณฺฑิตเกศศฺมศฺรุโก ธรฺมปฏํ ปริทธานะ ปริคฤหีตพุทฺเธรฺยาปโถ ‘ปิ ภควจฺฉาสนาทฺ ทูรีภูตะ ฯ ศฺรทฺเธนฺทฺริยาทฺยสมนฺวาคมาตฺ ฯ ยสฺตุ ศฺรทฺเธนฺทฺริยาทิสมนฺวาคตะ ส คฤหสฺโถ ‘ปิ อปฺรากฤต อิตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จตุรฺวิธาะ ปุรุษาะ กศฺจิตฺ สงฺฆสฺเยรฺยาปเถ ‘วตีรฺณะ น สงฺฆคณิตะ ฯ กศฺจิตฺ สงฺฆคณิโต น สงฺฆสฺเยรฺยาปเถ ‘วตีรฺณะ ฯ กศฺจิตฺ สงฺเฆรฺยาปเถ สงฺฆคณนายาญฺจาวตีรฺณะ ฯ กศฺจินฺน สงฺเฆรฺยาปเถ ‘วตีรฺโณ นาปิ สงฺฆคณนายามฺ ฯ อาทฺยะ ปฺรวฺรชิตะ ปฺรากฤตะ ฯ อนนฺตโร คฤหสฺถ อารฺยะ ฯ ตฤตียะ ปฺรวฺรชิตะ อารฺยะ ฯ จตุรฺโถ คฤหสฺถ ปฺรากฤตะ ฯ อิติ ฯ อเนน เหตุนา ศฺรทฺเธนฺทฺริยาทิวิรหิโต น สงฺฆคณานายามวตรติ ฯ อตะ ศฺรทฺเวนฺทฺริยาทีนํา กฤต อุทฺโยคะ การฺยะ ฯ ศฺรทฺเธนฺทฺริยลิปฺสุนา ภควจฺฉาสนํ ศฺรุตฺวา อุทฺทิษฺฏํ ปฺราติโมกฺษมาทาย ยถาวจฺจริตวฺยมฺ ฯ อโต ‘ภฺยสิตวฺยมิทํ พุทฺธธรฺมศาสฺตฺรมฺ ฯ
กิญฺจาเนน ศาสฺเตฺรณ ทฺวิวิธํ หิตํ ภวติ อาตฺมหิตํ ปรหิตมิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จตุรฺวิธาะ ปุรุษาะ ฯ กศฺจิทาตฺมหิตาย ปฺรติปนฺโน น ปรหิตาย ฯ กศฺจิตฺ ปรหิตาย ปฺรติปนฺโน นาตฺมหิตาย ฯ กศฺจิทาตฺมหิตาย จ ปฺรติปนฺนะ ปรหิตาย จ ฯ กศฺจินฺไนวาตฺมหิตาย ปฺรติปนฺโน น ปรหิตาย อิติ ฯ ย อาตฺมนา ศีลาทีนฺ สมฺปาทยติ น ปรานฺ ศีลาทิษุ สฺถาปยติ ฯ ส อาตฺมหิตาย ปฺรติปนฺนะ ฯ เอวํ จตุรฺธา ฯ ยตฺ กศฺจิทาตฺมหิตาย ปฺรติปนฺโน ‘ปิ ปเรษาญฺจ ทานาทิมหาผลํ สมฺปาทยติ ฯ ตทปิ ปรหิตมฺ ฯ ตตฺร พุทฺธานุสฺมฤเต รฺเนทํ หิตมุจฺยเต ฯ ยทิ กศฺจิตฺ ปรสฺย ธรฺโมปเทศาย ปฺรติปนฺนะ ฯ ตตฺ ปรหิตมฺ ฯ ส อาตฺมนา ธรฺมจรฺยามนุวรฺตมาโน ‘ปิ ปรารฺถมุปเทศาตฺ อาตฺมโน ‘ปิ หิตมนุปฺราปฺโนติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปรสฺยธรฺมมุปทิศนฺ ปญฺจวิธํ หิตํ ลภเต อิติ ฯ ตตฺร พุทฺธานุสฺมฤเตรปิ เนทมุจฺยเต ฯ ตตฺร ปฺรวจนมาตฺรสฺโยตฺตมํ หิตํ ภวติ ยทฺยโถกฺตมาจรต อาสฺรวาะ กฺษียนฺเต อิติ ฯ อโต ธรฺมสฺย ปฺรกฺกฺตา ปรหิตาย ปฺรติปนฺนะ ฯ ส สหิตตฺวาจฺจ ปุรุเษษูตฺตมะ ฯ ตทฺยถา รเสษุ มณฺฑมฺ ฯ
อถ ส ปุรุษ อิทานีํ ชฺโยติษิ สฺถิตะ ปศฺจาทปิ ชฺโยติะ ปรายโณ ภวติ ฯ เลากิกาะ สรฺเว ภูยสา ตมสฺตมะ ปรายณาะ ชฺโยติโษ ชฺโยติะ ปรายณา วา ฯ ยะ กศฺจิทฺ พุทฺธศาสนมาจรติ ส ตมโส ชฺโยติะ ปรายณะ ชฺโยติโษ ชฺโยติะ ปรายโณ วา ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ทานาทีนาจรนฺ น [ตาทฤศํ] หิตํ วินฺทเต ยาทฤศํ พุทฺธธรฺมํ ศฤณฺวนฺ [วินฺทเต] ฯ ยศฺจาลฺป[มปิ] พุทฺธปฺรวจนํ ศฤโณติ ส ปฺรติเวธชฺญานลาภี สนฺ สรฺวเกฺลศานฺ ภงฺกฺตฺวา อปฺรมาณหิตํ ปฺรสวติ ฯ ยกฺโตกฺตํ สูเตฺร- จตฺวาระ ปุทฺคลาะ- ตมสฺตมะปรายณะ ตโมชฺโยติะปรายณะ ชฺโยติรฺชฺโยติะ ปรายณะ ชฺโยติสฺตมะปรายณะ อิติ ฯ กิญฺจ จตุรฺวิธาะ ปรายณาะ อนุสฺโสฺรโตคามี ปฺรติโสฺรโตคามี สฺถิตาตฺมา, ตีรฺณะ ปารงฺคต อิติ ฯ ยศฺจิตฺไตกาคฺรฺเยณ ภควทฺธรฺมํ ศฤโณติ ส เอว ปญฺจ นีวรณานิ ปฺรหาย สปฺตโพธฺยงฺคานิ ภาวยติ ฯ อตะ ส ปฺรติรุทฺธสํสารโสฺรตาะ ปฺรตีกูล อิตฺยุจฺยเต ฯ ส จ สฺถิตาตฺมา ปารงฺคตศฺจ ภวติ ฯ
ปุนศฺจตุรฺวิธาะ ปุรุษาะ- สทาภวนิมคฺนะ กญฺจิตฺ กาลํ ภวานฺนิรฺคตฺย ปุนรฺนิมคฺนะ, ภวนิรฺคมปรีกฺษกะ ภวปารงฺคต อิติ ฯ โย นิรฺวาณคามิศฺรทฺธาทิคุณานฺโนตฺปาทยติ ฯ ส สทา ภวนิมคฺนะ ฯ กศฺจิตฺ เลากิกศฺรทฺธาทีนุตฺปาทฺย น ทฤฒยติ ปนะ ปริหียเต ฯ ส กญฺจิตฺ กาลํ นิรฺคตฺย ปุนรฺนิมคฺนะ ฯ ยะ ศฺรทฺธาทีนุตฺปาทฺย ศุภาศุภํ วิเวจยติ ส นิรฺคมปรีกฺษกะ ฯ ยะ นิรฺวาณคามิศฺรทฺธาทีนุปสมฺปาทฺย ภาวยติ ส ปารงฺคตะ ฯ โย ภควทฺธรฺมสฺย สมฺยครฺถํ เวตฺติ ส ไนว สทา นิมคฺโน ภวติ ฯ ส มุหูรฺตํ ปริหีโน ‘ปิ นาตฺยนฺตํ ปริหียเต ฯ
ส จ คุณาภาวยิเตตฺยุจฺยเต ยะ กาเยน ศีลํ มนสา ปฺรชฺญํา จ ภาวยติ ส กิญฺจิทฺ ทุษฺกรฺม กุรฺวนฺนปิ ทุรฺคเตา ปตติ ฯ ยสฺตุ ภาวยติ กาเยน ศีลํ มนสา ปฺรชฺญํา ส พหุ ทุษฺกรฺม กุรฺวนฺนปิ น ทุรฺคเตา ปตติ ฯ กายสฺย ภาวยิตา ศฺรุตปฺรชฺญาภฺยํา กายเวทนาไจตฺตานฺ ภาวยติ ฯ กายํ ภาวยนฺ กฺรเมณ ศีลสมาธิปฺรชฺญาสฺกนฺธานุตฺปาทฺย กรฺมาณิ ปฺรชหาติ ฯ กรฺมณํา ปฺรหาณาตฺ สํสาโร ‘ปิ นิรุธฺยเต ฯ – อุกฺตญฺจ สูเตฺร จตุรฺวิธาะ ปุรุษาะ- เกจิตฺ อคมฺภีรตีกฺษฺณานุยาะ, เกจิตฺ อตีกฺษฺณคมฺภีรานุศยาะ, เกจิทฺคมฺภีรตีกฺษฺณานุศยา, เกจิทคมฺภีราตีกฺษฺณานุศยาะ ฯ อาทฺยะ อธิมาตฺรานุศยะ กาเล กาล อาคจฺฉติ ฯ สมนนฺตโร โย มฤทุมธฺยานุศยะ ส สทาคตฺย จิตฺตนิวิษฺโฏ ภวติ ฯ ตฤตีโย โย ‘ธิมาตฺรานุศยะ โส ‘ปิ อาคตฺย จิตฺตนิวิษฺฏะ ฯ จตุรฺโถ โย มฤทุมธฺยานุศยะ ส กศฺมิํญฺจิตฺกาล อาคจฺฉติ ฯ ส ยทิ ภควตะ ศาสเน สมฺยจฺฉาสฺรํ ศฤโณติ ฯ ส ตีกฺษฺณคภีราขฺยทฺวิวิธานนุศยานฺ ปฺรชหาติ ฯ
ภควทฺธรฺมสฺย สมฺยครฺถํ โย เวตฺติ ฯ ตสฺย นาตฺมวฺยาพาธา น ปรวฺยาพาธา ภวติ ฯ ตีรฺถิกาะศีลมาตฺรธาริณะ สฺวกายเมว วฺยาพาธนฺเต ฯ นาสฺติ ปุณฺยปาปํ [นาสฺติ] กรฺมผลมิติ มิถฺยาทฤษฺเฏา ยะ ปตติ สปราเนว วฺยาพาธเต ฯ ยทฺทานมาจรติ ส อาตฺมานมปิ วฺยาพาธเต ปรานปิ วฺยาพาธเต ฯ ยถาธฺวเร พหวะ ปศโว หนฺยนฺเต ฯ ยสฺตุ ภควทฺธรฺมสฺยารฺถํ เวตฺติ ฯ ส หิตเมว กุรฺวนฺ นาตฺมานํ พฺยาพาธเต ฯ นาปิ ปรานฺ ฯ ยถา ธฺยานสมาธิไมตฺรีกรุณานํา ลาภี ฯ อโต ‘ภฺยสิตวฺยมิทํ ภควจฺฉาสนศาสฺตฺรมฺ ฯ
เอตจฺฉาสฺราภฺยาสี สมฺยครฺถเวทิตฺวาตฺ กถฺโย ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร กถาสมฺปฺรโยเคณ [ปุทฺคโล] เวทิตวฺโย ยทิ วา กถฺโย ยทิ วากถฺย อิติ ฯ โย วิทุษํา ธรฺมํ ปฤษฺฐะ สฺถานาสฺถาเน น สนฺติษฺฐติ ฯ ปริกลฺเป น สนฺติษฺฐติ ฯ ปฺรติปทายํา น สนฺติษฺฐติ ฯ อยมกถฺโย ภวติ ฯ ตทฺวิปรีตะ กถฺย อิติ ฯ วิทุษํา ธรฺเม น ติษฺฐตีติ ฯ วาที สมฺยกฺ ปฺรชฺญาเนนารฺถคติํ ชฺญาตฺวา ปศฺจาตฺปฺรโยคมาทตฺเต ฯ โส ‘สฺยาชฺญตฺวาตฺ น คฺราหฺยะ ฯ ยถา นาถปุตฺราทยะ สฺวยํ วทนฺติ อสฺมากํ ศาสฺตา อาปฺตะ ตทฺวจนเมวานุวรฺตามห อิติ ฯ สฺถานาสฺถาเน น สนฺติษฺฐตีติ ฯ เหตุปฺรโยเค น ติษฺฐติ ฯ ตีรฺถิกาทีนํา ทฺวิธา เหตุะ สาธารณเหตุะ วิเศษเหตุริติ ฯ ปเรณ สาธารณเหตาวุกฺเต อสาธารณเหตุนา ปฺรติวทนฺติ ฯ อสาธารณเหตาวุกฺเต สาธารณเหตุนา ปฺรติวทนฺติ ฯ เอวํ ทฺวิวิธเหตาวปิ น ติษฺฐนฺติ ฯ ปริกลฺเป น สนฺติษฺฐติ อิติ ฯ ทฤษฺฏานฺเต น ติษฺฐติ ฯ ปฺรติปทายํา น สนฺติษฺฐตีติ ฯ วาทปทฺธเตา น ติษฺฐติ ฯ ยถา ห- มา ปรุษวจนมุจฺจารย ฯ มา ตฺยช ปฺรติชฺญารฺถมฺ ฯ ยตฺเนโนปายํ ศิกฺษย สํวิลฺลาภาย ฯ อาตฺมโน วา มานสิกี ตุษฺฐิะ อารฺยปฺรวจนธรฺมะ อิติ ฯ ตตฺร โย ภควทฺธรฺม สมฺยกฺ ชฺญาตฺวา ปฺรวกฺติ ส กถฺโย ภวติ ฯ นานฺเย ฯ
อกถฺย อิติ ฯ ย [เอกําศ]วฺยากรณียํ ปฺรศฺนํ ไน[กําเศน] วฺยากโรติ ฯ วิภชฺย วฺยากรณียํ ปฺรศฺนํ น วิภชฺย วฺยากโรติ ฯ ปฺรติปฤจฺฉาวฺยากรณียํ ปฺรศฺนํ น ปติปฤจฺฉฺย วฺยากโรติ สฺถปนียํ ปฺรศฺนํ น สฺถปยิตฺวา วฺยากโรติ ฯ ตทฺวิปรีตะ กถฺยะ ฯ เอกําศ วฺยากรณียะ ปฺรศฺน อิติ ฯ [ตตฺร] เอก เอว เหตุรสฺติ ฯ [เตน] ยถา พุทฺโธ ภควานฺ [ตถา] โลเก นาสฺติ ตตฺสม อิตีทฤศมนุมานํ ภวติ ฯ วิภชฺยวฺยากรณียะ ปฺรศฺน อิติ ฯ ปุนรสฺติ การณํ [วิภชฺย วฺยากรณสฺย] ฯ ยถา มฤตสนฺตานาทยะ [ปุนรุตฺปตฺสฺยนฺตฺ] อิติ ฯ ปริปฤจฺฉาวฺยากรณียะ ปฺรศฺน อิติ ฯ ยถา กศฺจิตฺปฤจฺฉติ ฯ อนฺยะ ปุนะ ปริปฤจฺฉย วฺยากโรติ ฯ สฺถปนียะ ปฺรศฺน อิติ โย ธรฺโม ‘ภูตรูปะ กินฺตุ ปฺรชฺญปฺติสนฺ ฯ ส ธรฺมะ กิเมกะ อุต นานา, กิํ ศาศฺวตะ อุตาศาศฺวต อิตฺยาทิ ยทิ กศฺจิตฺ ปฤจฺฉติ ฯ นายมรฺโถ วฺยากรณียะ ฯ ภควจฺฉาสนสฺย เวตฺตา เกวลํ ตตฺ เวตฺติ ฯ ตสฺมาทภฺยสิตวฺยมิทํ ภควจฺฉาสนศาสฺรมฺ ฯ
กิญฺจ สนฺติ จตุรฺวิธาะ ปุรุษาะ- สาวทฺยะ พทฺยพหุละ อลฺปาวทฺยะ อนวทฺย อิติ ฯ สาวทฺย อิติ ยสฺย เกวลมกุศลํ ไนโก ‘ปิ กุศลธรฺโม ‘สฺติ ฯ วทฺยพหุล อิติ ฯ ยสฺยากุศลํ พหุ กุศลมลฺปมฺ ฯ อลฺปวทฺย อิติ ฯ ยสฺย กุศลํ พหุ อกุศลมลฺปมฺ ฯ อนวทฺย อิติ ฯ ยสฺย กุศลธรฺมมาตฺรํ นากุศลมฺ ฯ ภควจฺฉาสนสฺย สมฺยครฺถเวที ทฺไววิธฺยํ ภชเต อลฺปวทฺโย ‘นวทฺย อิติ ฯ
อถ โย ภควจฺฉาสนสฺยารฺถํ เวตฺติ ฯ ตสฺย ทุะขเวทนา ปริมิตา ฯ ส หิ นิรฺวาณมวศฺยํ ปฺราปฺสฺยติ ๚
ศาสฺตฺรปฺรศํสาวรฺคะ ปญฺจทศะ ฯ
๑๖ จตุรฺธรฺมวรฺคะ
อไถตจฺฉาสฺราภฺยาสี อุตฺตมํ สงฺคฺรหธรฺมํ วินฺทเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จตฺวาริ สงฺคฺรหวสฺตูนิ- ทานํ ปฺริยวจนมรฺถจรฺยา สมานารฺถตา อิติ ฯ ทานมฺ อนฺนวสฺตฺราทีนามฺ ฯ ธนทาเนน สํคฤหีตาะ สตฺตฺวาะ ปุนรฺวิกมฺปฺยา ภวนฺติ ฯ ปฺริยวจนมฺ ยถาปฺริปฺรายํ ภาษณมฺ ฯ อิทมปิ ทุษฺฏเมว ฯ ตสฺยาภิปฺรายสฺย [สฺวียตยา] คฺรหณาตฺ ฯ อรฺถจรฺจา ปรารฺถํ หิตากํากฺษณมฺ ฯ ยตฺ สเหตุปฺรตฺยยมนฺยสฺย การฺยสิทฺธิํ กโรติ ฯ อิทมปิ ปฺรกมฺปฺยํ ภวติ ฯ สมานารฺถตา ฯ ยถา โศเก โมเท จ [ปเรณ] สไหกีภวนมฺ ฯ อิยํ สมานารฺถตา ฯ อิทํ กทาจิตฺปฺรกมฺปฺยมฺ ฯ ยทิ กศฺจิตฺ ธรฺมทานปฺริยวจนารฺถจรฺยาสมานารฺถตาภิะ สตฺตฺวานฺ สงฺคฤหฺณาติ ฯ ตทา เต สตฺตฺวา น ปฺรกมฺปฺยา ภวนฺติ ฯ ธรฺเมณ สงฺคฺรโห ยทุไตตจฺฉาสฺตฺราภฺยาสะ ฯ อโต ยตฺเนน ศิกฺษิตวฺยมฺ ฯ
เอตจฺฉาสฺตฺรมภฺยสนฺ อุตฺตมํ ศรณํ ลภเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ธรฺมปฺรติศรเณน ภวิตวฺยมฺ น ปุทฺคลปฺรติศรเณเนติ ฯ ยทฺยปิ กศฺจิเทวํ วเทตฺ มยา ภควตะ สมฺมุขาตฺ ศฺรุตํ ภทนฺตศฺจ สมฺมุขาทฺวา ปูรฺวานฺเต ศฺรุตมิติ ฯ ตสฺยาศฺรทฺเธยตฺวาตฺ น ตทฺววจนมาเทยมฺ ฯ ยทฺวจนนฺตุ สูเตฺร ‘วตีรฺณํ ธรฺมลกฺษณาวิรุทฺธํ วินยานุโลอิมิตญฺจ ตตฺปุนราเทยํ สฺยาตฺ อิติ ฯ สูเตฺร ‘วตีรฺณมิติ ยตฺ นีตารฺถสูเตฺร ‘วตีรฺณมฺ ฯ นีตารฺถสูตฺรญฺจ ยสฺยารฺถคติรฺธรฺมลกฺษณาวิรุทฺธา ฯ ธรฺมลกฺษณญฺจ ยทฺวินยานุโลมกมฺ ฯ วินยศฺจ สํวระ ฯ ตทฺยถา กศฺจิตฺ สํสฺกฤตธรฺมาะ ศาศฺวตาะ สุขาะ สาตฺมาน อิติ ภาวยติ ฯ ส น กามาทีนฺ ปฺรชหาติ ฯ อนิตฺยา ทุะขา อนาตฺมาน อิติ โย ภาวยติ ฯ ส กามาทีนฺ ปฺรชหาติ ฯ อนิตฺยตาทิชฺญานเมว ธรฺมลกฺษณมฺ ธรฺโม ‘ยํ ศรณีกรฺตวฺโย น ปุทฺคลาะ ฯ
ธรฺมปฺรติศรณํ วทตา สรฺเว ธรฺมาะ สงฺคฤหีตา ภวนฺติ ฯ อตะ ปุนรุจฺยเต นิตารฺถสูตฺรปฺรติศรเณน ภวิตวฺยํ น เนยารฺถสูตฺรปฺรติศรเณเนติ ฯ นีตารฺถสูตฺรเมว ตฤตียํ ปฺรติศรณมฺ ฯ ยทุจฺยเต อรฺถปฺรติศรเณน ภวิตวฺยํ น วฺยญฺชนปฺรติศเรณ อิติ ฯ โย ‘ยํ วฺยญฺชนารฺถะ สูเตฺร ‘วตีรฺโณ ธรฺมลกฺษณาวิโรธี วินยานุโลมกศฺจ ตตฺปฺรติศรเณน ภวิตวฺยมฺ ฯ ชฺญานปฺรติศรเณน ภวิตวฺยํ น วิชฺญานปฺรติศรเณน อิติ ฯ [วิชฺญานํ] ยตฺ รูปาทิวิชฺญานมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร วิชานาตีติ วิชฺญานมฺ ฯ อิติ ฯ ชฺญานํ นาม ยถาภูตธรฺมาภิสมยะ ฯ ยโถกฺตํ- รูปเวทนาสํชฺญาสํสฺการวิชฺญานานิ ยถาภูตํ ปฺรชานาตีติ ชฺญานมฺ ฯ ศูนฺยไตว ยถาภูตมฺ ฯ อโต ยทฺวิชฺญานปฺรติลพฺธมฺ, น ตตฺปฺรติศรเณน ภวิตวฺยมฺ ฯ ยา ชฺญานปฺรติศรณตา ไสว ศูนฺยตาปฺรติศรณตา ฯ ตามุตฺตมปฺรติศรณตํา ปฺรติเวธิตุกาเมน อิทํ ศาสฺตฺรมภฺยสิตวฺยมฺ ฯ
อุกฺตญฺจ สูเตฺร- จตฺวาริ เทวมนุษฺยาณํา จกฺราณิ ศุภวรฺธกานิ ฯ ปฺรติรูปเทศวาสะ สตฺปรุโษปาศฺรยะ อาตฺมนะ สมฺยกฺปฺรณิธานํ ปูรฺเว จ กฤตปุณฺยตา ฯ อิติ ฯ ปฺรติรูปเทศวาโส นาม ยตฺ ปญฺจทูษณวิวิกฺโต มธฺยเทศะ ฯ สตฺปุรุโษปาศฺรโย ยตฺ พุทฺธาธฺวนิ ชนฺมนา สงฺคมะ ฯ ปูรฺเว จ กฤตปุณฺยตา นาม ยตฺ พาธิรฺยมูกตาทฺยภาวะ ฯ อาตฺมนะ สมฺยกฺ ปฺรณิธานํ นาม สมฺยกฺ ทรฺศนมิทมฺ ฯ สมฺยกฺ ทรฺศนญฺจาวศฺรฺยํภควจฺฉาสนศฺรวณาทุตฺปทฺยเต อิตฺยต อิทํ สมฺยจฺฉาสนศาสฺตฺรมภฺยสิตวฺยมฺ ฯ
อสฺย ศาสฺตฺรสฺยาธฺเยตา จาสฺมินฺเนวายุษิ สตฺยปฺรติเวธาขฺยํ มหาสารารฺถํ ลภเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จตฺวาระ สารธรฺมาะ วจนสาระ สมาธิสาโร ทรฺศนสาโร วิมุกฺติสาร อิติ ฯ วจนสาร อิติ ฯ สรฺเว สํสฺกฤตา อนิตฺยา ทุะขาะ, สรฺเว อนาตฺมานะ ศานฺตํ นิโรโธ นิรฺวาณมิติ ยทฺวจนมฺ ฯ อยํ วจนสาระ ศฺรุตมยปฺรชฺญาปริปูรณมิตฺยาขฺยายเต ฯ อิมมุปาทาย ปฺรติลพฺธะ สมาธิศฺจินฺตามยปฺรชฺญาปริปูรณมิตฺยุจฺยเต ฯ อิมํ สมาธิมุปาทาย สํสฺกฤตธรฺมา อนิตฺยา ทุะขาะ อิตฺยาทิ ภาวนา สมฺยคฺทรฺศนปฺราปิณี ภาวนามยปฺรชฺญาปริปูรณมิตฺยุจฺยเต ฯ ปฺรชฺญาตฺริตฺตยปฺรติลพฺธํ ผลํ วิมุกฺติสาร อิตฺยาขฺยายเต ฯ
อถ ยะ ศฤโณติ ภควจฺฉาสนสฺย สมฺยจฺฉาสฺรมฺ, ส มหานฺตมรฺถํ ลภเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จตฺวาโร มหารฺถธรฺมาะ สตฺปุรุษสํเสวา, สทฺธรฺมศฺรวณํ, โยนิโศ มนสฺการะ ธรฺมานุธรฺมปฺรติปตฺติริติ ฯ ยะ สตฺปุรุษมุปาสฺเต ส สทฺธรฺมํ ศฤโณติ ฯ อสฺย สทฺธรฺมสฺย สตฺปุรุษวรฺติตฺวาตฺ ฯ ศฺรุตสทฺธรฺมา สนฺ โยนิโศ มนสฺการมุตฺปาทฺย อนิตฺยาทินา ธรฺมานฺ สมฺยคฺภาวยติ ฯ อนยา ภาวนยา ธรฺมานุธรฺมํ ปฺรติปทฺยเต ยทุตานาสฺรวํ ทรฺศนมฺ ฯ
เอตจฺฉาสฺตฺรํ ศฤณฺวตศฺจตฺวาริ คุณาธิษฺฐานานิ ภวนฺติ- ปฺรชฺญาธิษฺฐานํ, สตฺยาธิษฺฐานํ, ตฺยาคาธิษฺฐานํ, อุปศมาธิษฺฐานมิติ ฯ ธรฺมศฺรวณาตฺปฺรชฺญา ภวตีติ ปฺรชฺญาธิษฺฐานมฺ ฯ อนยา ปฺรชฺญยา ปรมารฺถศูนฺยตํา ปศฺยตีติ สตฺยาธิษฺฐานมฺ ฯ ศูนฺยตาทรฺศเนน เกฺลศานํา วิโยคํ ลภต อิติ ตฺยาคาธิษฺฐานมฺ ฯ เกฺลศานํา กฺษยาจิตฺตมุปศามฺยตีทมุปศมาธิษฺฐานมฺ ฯ
กิญฺจ ภควจฺฉาสนสฺย สมฺยจฺฉาสฺตฺรํ ศฺรุตวตศฺจตฺวาริ นิรฺวาณคามินิ กุศลมูลานิ องฺกุรีภวนฺติ ยทุต อูษฺมธรฺโม มูรฺธธรฺมะ กฺษานฺติธรฺโม เลากิกาคฺรธรฺม อิติ ฯ อนิตฺยาทฺยากาเรณ ปญฺจสฺกนฺธานฺ ภาวยโต ‘วรํ มฤทุ นิรฺวาณคามิ กุศลมูลํ จิตฺตสฺโยษฺมกรมุตฺปทฺยเต ฯ อยมูษฺมธรฺม อิตฺยุจฺยเต ฯ อุษฺมธรฺมสํวรฺธิตํ มธฺยํ กุศลมูลํ มูรฺธธรฺม อิตฺยาขฺยายเต ฯ มูรฺธธรฺมสํวรฺธิตมุตฺตมํ กุศลมูลํ กฺษานฺติธรฺม อิตฺยุจฺยเต ฯ กฺษานฺติสํวรฺธิตมุตฺตโมตฺตมํ กุศลมูลํ เลากิกาคฺรธรฺม อิตฺยภิธียเต ฯ
สนฺติ จ จตฺวาริ กุศลมูลานิ- หานภาคียํ, สฺถิติภาคียํ, วิเศษภาคียํ นิรฺเวธภาคียมิติ ฯ ธฺยานสมาธิปูชนวนฺทนสฺโตตฺราทิกุศลมูลานํา หานํ หานภาคียมฺ ฯ ธฺยานสมาธฺยาทิกุศลมูลานํา ปฺรติลาภะ สฺถิติภาคียมฺ ฯ ศฺรวณจินฺตนาทิภฺย อุตฺปนฺนานิ กุศลมูลานิ วิเศษภาคียมฺ ฯ อนาสฺรวํ กุศลมูลํ นิรฺเวธภาคียมฺ ฯ ยสฺตถาคตสฺย ธรฺมํ ศฤโณติ ส หานภาคียํ วิสํยุชฺย ตฺรีณิ กุศลมูลานิ ปฺรติลภเต ๚
จตุรฺธรฺมวรฺคะ โษฑศะ ฯ
๑๗ จตุสฺสตฺยวรฺคะ
อถ ยสฺตาถาคตธรฺมํ ศฤโณติ ส จตุสฺสตฺยานิ สวิภงฺคานิ สมฺปฺรชานาติ ทุะขสตฺยํ, สมุทยสตฺยํ, นิโรธสตฺยํ มารฺคสตฺยมิติ ฯ ทุะขสตฺยมิติ ยตฺ ไตฺรธาตุกมฺ, กามธาตุะ อวีจินรกาตฺ ยาวตฺปรนิรฺมิตวศวรฺติโน เทวานฺ ฯ รูปธาตุะ อาพฺรหฺมโลกาตฺ อาจากนิษฺฐาตฺ เทวโลกาตฺ ฯ อารูปฺยธาตุศฺจตฺวาริ อรูปธฺยานานิ ฯ
สนฺติ จ จตโสฺร วิชฺญานสฺถิตโย รูปเวทนาสํชฺญาสํสฺการา อิติ ฯ ตีรฺถิกาะ เกจิทฺวทนฺติ วิชฺญานมฺ อาตฺโมปคา สฺถิติริติ ฯ อโต ภควานาห จตุ [สฺกนฺโธ]ปคา วิชฺญานสฺถิตยะ อิติ ฯ สนฺติ จ จตโสฺร ชาตยะ- อณฺฑโช ชรายุชะ สํสฺเวเทช เอาปปาทุก อิติ ฯ เทวา นารกาะ สรฺว เอาปปาทุกาะ ฯ เปฺรตา อุภยถา ชรายุชา เอาปปาทุกาศฺจ ฯ อนฺเย จตสฤษุ ชาติษุ [อนฺตรฺภูตาะ] ฯ จตฺวาร อาหาราะ- กวฑีการ อาหาระ เอาทาริกะ สูกฺษฺโม วา ฯ โอทนาทิเราทาริก อิตฺยุจฺยเต ฯ ฆฤตไตลคนฺธพาษฺปปานาทยะ สูกฺษฺมาะ ฯ สฺปรฺศาหาระ ศีโตษฺณวาตาทิะ ฯ มนะสญฺเจตนาหาโร ยตฺ กทาจิตฺ ปุรุษาะ สญฺเจตนาปฺรณิธาเนน ชีวติ ฯ วิชฺญานาหาระ อนฺตราภวิกนารการูปฺยา นิโรธสมาปตฺติปฺรวิษฺฐาะ สตฺวา อทฤษฺฏวิชฺญานา อปิ วิชฺญานปฺรติลมฺเภ วรฺตนฺต อิตฺยโต วิชฺญานาหารา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ
ษงฺคตยะ- อุตฺตมปาปํ นรกมฺ ฯ มธฺยมปาปาสฺติรฺยญฺจะ ฯ อธมปาปาะ เปฺรตาะ ฯ อุตฺตมปุณฺยา เทวคติะ ฯ มธฺยมปุณฺยา มนุษฺยคติะ ฯ อธมปุณฺยา อสุรคติะ ฯ กิญฺจ ษฏฺ [ภูต]ปฺรการาะ- ปฤถิวฺยปฺเตโชวาวฺยากาศวิชฺญานานีติ ฯ จตุรฺภิรฺมหาภูไตะ ปริวฤตํ วิชฺญานมธฺยกมากาศํ ปุรุษ อิติ สํขฺยํา คจฺฉติ ฯ ษฏฺ สฺปรฺศายตนานิ จกฺษุราทีนิ ษฑินฺทฺริยาณิ วิชฺญานสงฺคตานิ สฺปรฺศายตนมิตฺยาขฺยายนฺเต ฯ
สปฺตวิชฺญานสฺถิตยะ ฯ อาสุ สฺถิติษุ วิปรฺยยพลาตฺ วิชฺญานํ สาภิรามํ ติษฺฐติ ฯ
อษฺเฏา โลกธรฺมาะ- ลาโภ ‘ลาโภ ยโศ ‘ยโศ นินฺทา ปฺรศํสา สุขํ ทุะขมิติ ฯ ปุรุษา โลเก สฺถิตา อวศฺยภิมานุปาททเต ฯ อิตฺยโต โลกธรฺมา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ
นว สตฺตฺวาวาสาะ ฯ สตฺตฺวาะ สรฺเว วิษยพลาเทษุ วสนฺติ ฯ
สรฺเว จ ธรฺมาะ ปญฺจธา วิกลฺปฺยนฺเต- ปญฺจ สฺกนฺธาะ ทฺวาทศายตนานิ อษฺฏาทศ ธาตโว ทฺวาทศ นิทานานิ ทฺวาวิํศติรินฺทฺริยาณิ อิติ ฯ จกฺษุรฺวิชฺญปฺติรูปํ รูปสฺกนฺธะ ฯ ตตฺปฺรตีตฺโยปฺตนฺนํ วิชฺญานํ ยตฺปุโรวรฺติรูปคฺราหกํ ส วิชฺญานสฺกนฺธะ ฯ ยตฺ จิตฺตํ สฺตฺรี ปุรุษะ ศตฺรุพนฺธุริตฺยาทิสํชฺญํา ชนยติ ฯ ส สํชฺญาสฺกนฺธะ ฯ ศตฺรุรฺพนฺธุรฺมธฺยสฺถ อิติ ยตฺ ปุรุษํ วิกลฺปยติ ตตฺ ติโสฺร เวทนา ชนยติ ฯ อยํ เวทนาสฺกนฺธะ ฯ อาสุ ติสฤษุ เวทนาสุ ยตฺ ตฺริวิธาะ เกฺลศา อุตฺปทฺยนฺเต ฯ ส สํสฺการสฺกนฺธะ ฯ เอษํา ปฺรวฤตฺตฺยา กาโยปาทานานฺยุปาทตฺต อิติ ปญฺโจปาทานสฺกนฺธา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ
จตุรฺภิะ ปฺรตฺยไย วิชฺญานมุตฺปทฺยเต ยทุต เหตุปฺรตฺยยะ สมนนฺตรปฺรตฺยย อาลมฺพนปฺรตฺยโย ‘ธิปติปฺรตฺยยศฺเจติ ฯ กรฺม เหตุปฺรตฺยยะ ฯ วิชฺญานํ สมนนฺตรปฺรตฺยยะ ฯ วิชฺญานสมนนฺตรํ วิชฺญานสฺย ชายมานตฺวาตฺ ฯ รูปมาลมฺพนปฺรตฺยยะ ฯ จกฺษุ[ราทิ]รธิปติปฺรตฺยยะ ฯ ตตฺร วิชฺญานํ ทฺวาภฺยํา การณาภฺยามุตฺปทฺยเต ยตฺ จกฺษุะรูปํ ยาวนฺมโน ธรฺมานฺ ฯ อิมานิ ทฺวาทศายตนานิ ภวนฺติ ฯ ตตฺร วิชฺญานโยชนยา อษฺฏาทศ ธาตโว ภวนฺติ ฯ จกฺษุรฺธาตุะ รูปธาตุศฺจกฺษุวิชฺญานธาตุะ อิตฺยาทิ ฯ
สฺกนฺธาทโย ธรฺมาะ กถมุตฺปทฺเยรนฺ ฯ ทฺวาทศสุ ปรฺวสุ วรฺติตฺวาตฺ ทฺวาทศ นิทานานิ ภวนฺติ ฯ ตตฺราวิทฺยา เกฺลศาะ ฯ สํสฺการะ กรฺม ฯ อิเมา ทฺวาวุปาทาย กฺรมศ อุตฺปทฺยนฺเต- วิชฺญานํ นามรูปํ ษฑายตนํ สฺปรฺโศ เวทนา จ ฯ ตฤษฺโณปาทานาขฺเยา ทฺเวา ธรฺเมา เกฺลเศา ฯ ภวะ กรฺม ฯ อนาคเต ‘ธฺวนิ กาโยปาทานสฺยาทฺยํ วิชฺญานํ ชาติริตฺยุจฺยเต ฯ อนฺยตฺ ชรามรณมฺ ฯ อิมานิ ทฺวาทศ นิทานานิ อตีตานาคตวรฺตมานสนฺทรฺศนานิ เกวลมุปาทนปฺรตฺยยรูปาณิ อนาตฺมกานิ ฯ
อุปปตฺติมรณปุนะ สนฺธินิวฤตฺยรฺถกานิ ทฺวาวิํศติรินฺทฺริยาณฺยุจฺยนฺเต ฯ สรฺวสตฺตฺวานามาทฺยศรีรานุภโว วิชฺญานมูลกะ ฯ ตทฺวิชฺญานํ จกฺษุราทิภฺยะ โษฒา สมุตฺปทฺยเต อิติ ษฑินฺทฺริยาณฺยุจฺยนฺเต ยตฺ จกฺษุรินฺทฺริยํ ยาวนฺมไนนฺทฺริยมิติ ฯ ษฑฺวิวชฺญานชนกตฺวาทินฺทฺริยาณิ ษเฑว ฯ เยน สฺตฺรีปุรุษลกฺษณํ วิกลฺปฺยเต ตตฺ สฺตฺรีปุรุเษนฺทฺริยมฺ ฯ เกจิทฺวทนฺติ- อยํ กาเยนฺทฺริไยกเทศ อิติ ฯ ตานิ ษฑินฺทฺริยาณิ กทาจิตฺ ษฑายตนานีตฺยุจฺยนฺเต ฯ เอภฺยะ ษฑฺภฺย อุตฺปทฺยมานํ โษฒา วิชฺญานํ ชีวิตมิตฺยุจฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ อิมานิ ษฑายตนานีติ ษฑฺวิชฺญานานีติ สนฺตานปฺรวฤตฺติํ ลภนฺโต อิตฺยโต ชีวิตมิตฺยุจฺยเต ฯ อต เอษํา ชีวิตมิตฺยาขฺยา ฯ ตตฺร กิมินฺทฺริมฺ ฯ ยทุจฺยเต กรฺม ฯ กรฺมเหตุตยา ษฑายตนษฑฺวิชฺญานานิ สนฺตาเนน ปฺรวรฺตนฺเต ฯ ชีวิเต จาสฺมินฺ กรฺม ชีวิเตนฺทฺริยามิตฺยาขฺยายเต ฯ กรฺเมทํ เวทนาภฺย อุตฺปทฺยเต ฯ เวทนา เอว สุขาทีนิ ปญฺเจนฺทฺริยาณิ ฯ เตภฺยะ ปญฺเจนฺทฺริเยภฺยะ กามตฤษฺณาทยะ สรฺเว เกฺลศาะ กายิกวาจิกกรฺมาณิ จ ปฺราทุรฺภวนฺติ ฯ ตตฺกรฺมปฺรตฺยยํ ปุนรฺชาติมรณมุปาทียเต ฯ อยํ สํเกฺลศธรฺโม ชาติมรณปฺรตฺยยํ สนฺตานํ กโรติ ฯ
กิํปฺรตฺยยํ วฺยวทานํ ภวติ ฯ นิยเมน ศฺรทฺธาทีนุปาทาย ฯ ศฺรทฺธาทิจตุรฺธรฺมปฺรตฺยยา ปฺรชฺญา ภวติ ฯ ปฺรชฺญา จ ไตฺรกาลิกี ยตฺ อนาชฺญาตมาชฺญาสฺยามิ, อาชฺญา, อาชฺญาตาวี ติ ฯ ภาวนายํา กฺริยมาณายํา ตานีนฺทฺริยาณิ ชฺญาน[รูป]ปฺรชฺญาวิเศษภูตานิ ฯ ตถาคตะ สํสารสฺถิติปฺรวฤตฺตินิวฤตฺติตฺรฺยวทานารฺถกตฺเวน ทฺวาวิํศตีนฺทฺริยาณฺยโวจตฺ ฯ เอวมาทโย ธรฺมา ทุะขสตฺยสงฺคฤหีตาะ ฯ ตตฺปริชฺญาตา ทุะขสตฺยชฺญานกุศล อิตฺยุจฺยเต ฯ
สมุทยสตฺยมิติ ฯ กรฺม เกฺลศาะ ฯ กรฺม กรฺมสฺกนฺเธ วกฺษฺยเต ฯ เกฺลศาะ เกฺลศสฺกนฺเธ ฯ กรฺมเกฺลศาะ ปูนรฺภวนิทานตฺวาตฺสมุทยสตฺยมิตฺยาขฺยายเต ฯ
นิโรธสตฺยมิติ ฯ ปศฺจาทฺวิสฺตเรณ นิโรธสฺกนฺเธ วกฺษฺยเต ฯ ยตฺ ปฺรชฺญปฺติจิตฺตํ ธรฺมจิตฺตํ ศูนฺยตาจิตฺตมิตฺเยษํา ตฺรยาณํา จิตฺตานํา นิโรโธ นิโรธสตฺยมิตฺยุจฺยเต ฯ
มารฺคสตฺยมิติ ฯ ยตฺสปฺตตฺริํศทฺโวธิปกฺษิกา ธรฺมาะ จตฺวาริ สฺมฤตฺยุปสฺถานานิ จตฺวาริ ปฺรธานานิ จตฺวาร ฤทฺธิปาทาะ ปญฺเจนฺทฺริยาณิ ปญฺจ พลานิ สปฺตโพธฺยงฺคานิ อษฺฏาวารฺยมารฺคางฺคานิ อิติ ฯ จตฺวาริ สมฺยกฺ สฺมฤตฺยุปสฺถานานิ อิติ ฯ กายเวทนาจิตฺตธรฺเมษุ สมฺยกฺ สฺมฤติสฺถาปนมฺ ฯ สฺมฤติศฺจ ปฺรชฺญา ภวติ ฯ กาโย ‘นิตฺย อิตฺยาทิ ภาวนยา ตทาลมฺพเน วิหรณํ กายสฺมฤตฺยุปสฺถานมฺ ฯ อิยํ สฺมฤติะ ปฺรชฺญยา สห กฺรมโศ ภูโย วิวฤทฺธา เวทนํา วิกลฺปยตีติ เวทนาสฺมฤตฺยุปสฺถานมฺ ฯ ภูยศฺจ ปริศุทฺธา จิตฺตํ วิกลฺปยตีติ จิตฺตสฺมฤตฺยุปสฺถานมฺ ฯ สมฺยกฺ จรฺยยา ธรฺมานฺ วิกลฺปยตีติ ธรฺมสฺมฤตฺยุปสฺถานมฺ ฯ
จตฺวาริ สมฺยกฺ ปฺรธานานีติ ฯ อุตฺปนฺนานํา ปาปกานามกุศลานํา ธรฺมาณามาทีนวํ ปศฺยนฺ ตตฺปฺรหาณาย ฉนฺทํ ชนยติ วีรฺยมารภเต ฯ ตตฺปฺรหาโณปาโย ยตฺ ตตฺปฺรตฺยยชฺญานทรฺศนปฺรตฺยยะ ฯ อนุตฺปนฺนานํา ปาปกานามกุศลานํา ธรฺมาณามนุตฺปาทาย ฉนฺทํ ชนยติ วีรฺยมารภเต ฯ อนุตฺปาโทปาโย ยตฺ ชฺญานทรฺศนปฺรตฺยยะ ฯ อนุตฺปนฺนานํา กุศลานํา ธรฺมาณามุตฺปาทาย ฉนฺทํ ชนยติ วีรฺยมารภเต ฯ อุตฺปาโทปาโย ยตฺ ชฺญานทรฺศนปฺรตฺยยะ ฯ อุตฺปนฺนานํา กุศลานํา ธรฺมณํา ไวปุลฺยาย ฉนฺทํ ชนยติ วีรฺยมารภเต ฯ อุตฺตมมธฺยมาธมกฺรเมโณปายะ ฯ อวินิวรฺตนียตฺวาตฺ [ตสฺย] ฯ
จตฺวาร ฤทฺธิปาทา อิติ ฯ ฉนฺทสมาธิ สํสฺการสมนฺวาคตรฺทฺธิปาทภาวนา ฯ ฉนฺทมุปาทาโยตฺปนฺนะ สมาธิศฺจนฺทสมาธิะ ฯ ฉนฺทวีรฺยศฺรทฺธาปฺรศฺรพฺธิสฺมฤติสมฺปฺรชนฺยเจตโนเปกฺษาทิธรฺมสหคตะ สํสฺการสมนฺวาคโต นาม ฯ คุณานํา วิวฤทฺธยรฺถตฺเวน ฤทฺธิปาทะ ฯ ฉนฺทฺรวิวฤทฺธเย วีรฺยกรณมฺ ฯ อยํ ทฺวิตีย [ฤทฺธิปาทะ] ฯ โยคี สจฺฉนฺทะ สวีรฺยศฺจ จิตฺตสมาธิํ ปฺรชฺญาญฺจ ภาวยติ ฯ จิตฺตสมาธิปฺรติลมฺภ เอว สมาธิริตฺยุจฺยเต ฯ มีมําสาสมาธิเรว ปฺรชฺญา ฯ
ปญฺเจนฺทฺริยาณีติ ฯ ธรฺมศฺรวณชา ศฺรทฺธา ศฺรทฺเวนฺทฺริยมฺ ฯ สศฺรทฺธะ สนฺ สํเกฺลศธรฺมาณํา ปฺรหาณาย วฺยวทานธรฺมาณามธิคมาย จ วีรฺยมารภเต ฯ อิทํ วีรฺเยนฺทฺริยมฺ ฯ จตุรฺณํา สฺมฤตฺยุปสฺถานานามภฺยาสะ สฺมฤตีนฺทฺริยมฺ ฯ สฺมฤติมุปาทาย สมาธินิรฺวรฺตนํ สมาธีนฺทฺริยมฺ ฯ สมาธิมุปาทาย สมุตฺปนฺนา ปฺรชฺญา ปฺรชฺเญนฺทฺริยมฺ ฯ อิมานิ ปญฺเจนฺทฺริยาณิ วิวฤทฺธานิ พลวนฺตีติ ปญฺจพลานีตฺยุจฺยนฺเต ฯ
อษฺฏาวารฺยมารฺคางฺคานีติ ฯ ศฺรุตมยปฺรชฺญะ ศฺรทฺทธเต ปญฺจสฺกนฺธา อนิตฺยา ทุะขา อิตฺยาทิ ฯ อิยํ สมฺยกฺ ทฤษฺฏิะ ฯ ปฺรชฺเญยํ ยทิ จินฺตามยี ภวติ ฯ ตทา สมฺยกฺ สงฺกลฺปะ ฯ สมฺยกฺ สงฺกลฺเปนากุศลานํา ปฺรหาณาย กุศลานํา กรฺมณา ภาวนาไย จ ยตฺ วีรฺยมาจรติ ส สมฺยกฺ วฺยายามะ ฯ ตตะ กฺรเมณ ปฺรวฺรชิตะ ศีลมุปาทาย สมฺยคฺวาจํ สมฺยกฺ กรฺมานฺตํ สมฺยคาชีวญฺจ ตฺรีณิ มารฺคางฺคานฺยนุปฺราปฺโนติ ฯ อสฺมาตฺ สมฺยกฺ สํวราตฺกฺรมศะ สฺมฤตฺยุปสฺถานานิ ธฺยานสมาธยศฺจ สํสิธฺยนฺติ ฯ ตําศฺจ สฺมฤติสมาธีนุปาทาย ยถาภูตชฺญานมนุปฺราปฺโนติ ฯ อิตฺเยวมารฺยาษฺฏมารฺคางฺคานํา กฺรมะ ฯ อถ มารฺคางฺเคษุ ศีลํ ปฺราถมิกํ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ศีลสมาธิปฺรชฺญาสฺกนฺธานามารฺถิกกฺรมตฺวาตฺ ฯ สมฺยกฺสฺมฤติะ สมฺยกฺสมาธิศฺจ สมาธิสฺกนฺธะ ฯ วฺยายามะ สรฺวตฺร สมุทาจรติ ฯ ปฺรชฺญาสฺกนฺโธ มารฺคปฺรตฺยาสนฺน อิตฺยต อาทาวุกฺตะ ฯ สา จ ปฺรชฺญา ทฺวิวิธา เอาทาริกี สูกฺษฺมา เจติ ฯ เอาทาริกีติ ยา ศฺรุตมยี จินฺตามยี จ ปฺรชฺญา ฯ อยํ สมฺยกฺ สงฺกลฺป อิตฺยุจฺยเต ฯ สูกฺษฺเมติ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ยา อูษฺมาทิธรฺมคตา ปฺรชฺญปฺติสตฺปญฺจสฺกนฺธานฺ วิทารยติ ฯ อิยํ สมฺยกฺ ทฤษฺฏิะ ฯ อนยา สมฺยคฺทฤษฺฏยา ยะ ปญฺจสฺกนฺธานํา นิโรธํ ปศฺยติ ฯ อยํ ปฺรถมาภิสมฺพุทฺธ อิตฺยุจฺยเต ฯ ตทุปาทาย สปฺตโพธฺยงฺคานฺยนุปฺราปฺโนติ ฯ
สฺมฤติสมฺโพธฺยงฺคมฺ- ไศกฺษะ ปุรุษะ สฺมฤติปฺรโมเษ เกฺลศา อุตฺติษฺฐนฺตีตฺยตะ สมฺยกฺ สฺมฤตฺยุปสฺถานํ พธฺนาติ ฯ พทฺธสฺมฤติะ สนฺ ปูรฺวาคมลพฺธํา สมฺยกฺ ทฤษฺฏิํ ลภเต ฯ อยํ ธรฺมปฺรวิจยะ ฯ ธรฺมปฺรวิจยาปริตฺยาโค วีรฺยมฺ ฯ วีรฺยมาจรตะ เกฺลศานํา ตนุตฺเว จิตฺเต ปฺรีติรฺชายเต ฯ อิอยํ ปฺรีติะ ฯ ปฺรีตฺยา กายะ ปฺรศฺรมฺยเต ฯ อิยํ ปฺรศฺรพฺธิะ ฯ ปฺรศฺรพฺธฺยา สุขี ภวติ ฯ สุขิตฺเว จิตฺตํ สมาธียเต ฯ อยํ สมาธิะ ทุรฺลโภ วโชฺรปม อิตฺยาขฺยายเต ฯ ผเล ‘นาสชฺย ปฺรีติเทารฺมนสฺยาทีนํา ปฺรหาณมุเปกฺษา ฯ อิยมุตฺตมา จรฺยา ฯ อุเปกฺษา จ โนนฺมชฺชนํ นนิมชฺชนํ, กินฺตุ ตโยศฺจิตฺตสมตา ฯ สมฺโพธิรฺนามาไศกฺษชฺญานมฺ ฯ อิมานิ สปฺต ภาวยนฺ สมฺโพธิํ ลภต อิติ สมฺโพธฺยงฺคมิตฺยุจฺยเต ฯ
เอภิะ สปฺตตฺริํศพฺโทธิปกฺษิไกศฺจตฺวาริ ศฺรามณฺยผลานิ ลภเต ฯ โสฺรตอาปตฺติผลมิติ ยะ ศูนฺยตาภิ สมยะ ฯ อเนน ศูนฺยตาชฺญาเนน ตฺรีณิ สํโยชนานิ ปฺรชหาติ ฯ สกฤทาคามิผลมิติ ยตฺ อิมเมว มารฺคํ ภาวยนฺ เกฺลศานฺ ตนูกฤตฺย กามธาเตา สกฤทุตฺปทฺยเต ฯ อนาคามิผลมิติ กามธาตุกสรฺวเกฺลศานํา ปฺรหาณมฺ ฯ อรฺหตฺผลมิติ สรฺวเกฺลศานํา ปฺรหาณมฺ ฯ ย อิทํ ตถาคตธรฺมศาสฺตฺรมธฺเยติ ส จตฺวาริ สตฺยานิ อภิสเมตฺย จตฺวาริ ศฺรามณฺยผลานิ ปฺรติลภเต ฯ อต อิทํ ตถาคตศาสนศาสฺตฺรมภฺยสิตวฺยมฺ ๚
จตุสฺสตฺยวรฺคะ สปฺตทศะ ฯ
๑๘ ธรฺมสฺกนฺธวรฺคะ
อไถตจฺฉาสฺราภฺยาสี ชฺเญยาทิธรฺมสฺกนฺธานภิสเมติ ฯ อภิสมยาตฺ ตีรฺถิกมิถฺยาศาสฺตฺรานภิภูตะ กฺษิปฺรํ เกฺลศานุปศมยติ ฯ อาตฺมโน ทุะขปริหารกุศละ ปรานปิ ตฺรายติ ฯ
ชฺเญยาทิธรฺมสฺกนฺธ อิติ ยทุต ชฺเญยธรฺมา วิชฺเญยธรฺมา รูปธรฺมา อารูปฺยธรฺมาะ สนิทรฺศนธรฺมา อนิทรฺศนธรฺมาะ สปฺรติฆธรฺมา อปฺรติฆธรฺมาะ สาสฺรวธรฺมา อนาสฺรวธรฺมาะ สํสฺกฤต ธรฺมา อสํสฺกฤตธรฺมาศฺจิตฺตธรฺมา อจิตฺตธรฺมาศฺไจตสิกธรฺมา อไจตสิกธรฺมาศฺจิตฺตสํปฺรยุกฺต ธรฺมาศฺจิตฺตวิปฺรยุกฺตธรฺมาศฺจิตฺตสหภูธรฺมาศฺจิตฺตาสหภูธรฺมาศฺจิตฺตานุจรธรฺมาศฺจิตฺตานนุจรธรฺมา อาธฺยาตฺมิกธรฺมา พาหฺยธรฺมา เอาทาริกธรฺมาะ สูกฺษฺมธรฺมา อุตฺตมธรฺมา อวรธรฺมาะ สนฺนิกฤษฺฏธรฺมา วิปฺรกฤษฺฏธรฺมา อุปาทานธรฺมา อนุปาทานธรฺมา ไนรฺยาณิกธรฺมา อไนรฺยาณิกธรฺมาะ ปฺรากฤตธรฺมา อปฺรากฤตธรฺมาะ สมนนฺตรธรฺมา อสมนนฺตรธรฺมาะ กฺรมิกธรฺมา อกฺรมิกธรฺมา อิตฺเยวมาทโย ทฺวิธา ธรฺมาะ ฯ
ตฺริธา จ สนฺติ ธรฺมาะ- รูปธรฺมาศฺจิตฺตธรฺมาศฺจิตฺตวิปฺรยุกฺตธรฺมา อิติ ฯ อตีตธรฺมา อนาคตธรฺมาะ ปฺรตฺยุตฺปนฺนธรฺมาะ ฯ กุศลธรฺมา อกุศลธรฺมา อวฺยากฤตธรฺมาะ ฯ ไศกฺษธรฺมา อไศกฺษธรฺมา ไนวไศกฺษนาไศกฺษธรฺมาะ ฯ สตฺยทรฺศนเหยธรฺมา ภาวนาเหยธรฺมา อเหยธรฺมา อิตฺเยวมาทยสฺตฺริธา ธรฺมาะ ฯ
จตุวิรฺธาศฺจ สนฺติ ธรฺมาะ กามธาตุปฺรติสํยุกฺตธรฺมา รูปธาตุปฺรติสํยุกฺตธรฺมา อารูปฺยธาตุปฺรติสํยุกฺตธรฺมา อปฺรติสํยุกฺตธรฺมา อิติ ฯ จตสฺระ ปฺรติปทะ ทุศฺจรา ทุะขปฺรติปตฺ สุจรา ทุะขปฺรติปตฺ ทุศฺจรา สุขปฺรติปตฺ สุจรา สุขปฺรติปตฺ อิติ ฯ จตฺวาร อาสฺวาทาะ- ปฺรวฺรชฺยาสฺวาโท วิสํโยคาสฺวาท อุปศมาสฺวาทะ สมฺยกฺสมฺโพธาสฺวาทฺ อิติ ฯ จตฺวาระ สากฺษาตฺกฤตธรฺมาะ- กายสากฺษาตฺกฤตธรฺมาะ สฺมฤติสากฺษาตฺกฤตธรฺมา อินฺทฺริยสากฺษาตฺกฤตธรฺมาะ ปฺรชฺญาสากฺษาตฺกฤตธรฺมา อิติ ฯ จตฺวาร อุปาทานกายาะ จตโสฺร ครฺภาวกฺรานฺตยะ, จตฺวาระ ปฺรตฺยยาะ, จตสฺระ ศฺรทฺธาะ, จตฺวาริ อารฺยโคตฺราณิ, จตฺวาริ ทุศฺจริตานิ อิตฺเยวมาทยศฺจตฺวาโร ธรฺมาะ ฯ
ปญฺจ สฺกนฺธาะ ฯ ษฑฺ ธาตวะ ษฑาธฺยาตฺมิกายตนานิ, ษฑฺ พาหฺยายตนานิ, ษฑฺ ชาติสฺวภาวาะ, ษฑฺ เสามนสฺโยปวิจารา ษฑฺ เทารฺมนสฺโยปวิจารา ษฑุเปโกฺษปวิจาราะ ษฑฺ สุจริตานิ ฯ สปฺต วิศุทฺธยะ ฯ อษฺฏ ปุณฺยชนฺมานิ ฯ นวานุปูรฺวสมาปตฺตยะ ฯ ทศารฺยาวาสาะ ฯ ทฺวาทศ นิทานานิ ฯ อิตฺเยวมาทโย ธรฺมสฺกนฺธา อปฺรมาณา อนนฺตา อิติ นาวสานํ วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ
เตษุ ปฺราธานฺยตะ สํกฺษิปามิ ฯ ชฺเญยธรฺม อิติ ปารมารฺถิกํ สตฺยมฺ ฯ วิชฺเญยธรฺม อิติ ยตฺ เลากิกํ สตฺยมฺ ฯ รูปธรฺมา อิติ รูปรสคนฺธสฺปรฺศาะ ฯ อรูปธรฺมา อิติ จิตฺตาสํสฺกฤตธรฺมาะ ฯ สนิทรฺศนธรฺมา อิติ ยานิ รูปายตนานิ สปฺรติธธรฺมา อิติ รูปธรฺมาะ ฯ สาสฺรวธรฺมา อิติ ย อาสฺรวาณามุตฺปาทกา ยถา อนรฺหตํา ปฺรชฺญปฺติธรฺเมษุ จิตฺตมฺ ฯ ตทฺวิปรีตา อนาสฺรวธรฺมาะ ฯ สํสฺกฤตธรฺมา อิติ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนาะ ปญฺจ สฺกนฺธาะ ฯ อสํสฺกฤตธรฺมา อิติ ปญฺจสฺกนฺธานํา นิโรโธ ‘ยมฺ ฯ จิตฺตธรฺมา อิติ อาลมฺพกํ จิตฺตมฺ ฯ ไจตสิกธรฺมา อิติ ยทฺวิชฺญานมาลมฺพเต ตตฺสมนนฺตรชาตาะ สํชฺญาทยะ ฯ จิตฺตสํปฺรยุกฺตธรฺมา อิติ ยทฺวิชฺญานมาลมฺพเต ตตฺสมนนฺตรชาตมฺ ฯ ยถา สํชฺญาทยะ ฯ จิตฺตสหภูธรฺมา อิติ เย ธรฺมาศฺจิตฺเตน สหภุวะ ฯ ยถา รูปํ จิตฺตวิปฺรยุกฺตํ โคจรีภวติ ฯ จิตฺตานุจรธรฺมา อิติ เย ธรฺมาศฺจิตฺเต สติ อุตฺปทฺยนฺเต นาสติ ยถา กายวาคฺภฺยามกฤตํ กรฺม ฯ อาธฺยาตฺมิกธรฺมา อิติ สฺวกายสฺยานฺตะสฺถิตานิ ษฑายตนานิ ฯ เอาทาริกสูกฺษฺมธรฺมา อิติ ปรสฺปรมเปกฺษฺยภาวินะ ฯ ยถา ปญฺจ กามานเปกฺษฺย รูปธฺยานํ สูกฺษฺมมฺ ฯ อารูปฺยธฺยานมเปกฺษฺย รูปธฺยานเมาทาริกมฺ ฯ อุตฺตมาวรธรฺมา อปฺเยวมฺ ฯ สนฺนิกฤษฺฏวิปฺรกฤษฺฏธรฺมา อิติ เกจิทฺเทศเภทาทฺวิปฺรกฤษฺฏาะ ฯ เกจิทสารูปฺยาทฺวิปฺรกฤษฺฏาะ ฯ อุปาทานธรฺมา อิติ กายิกาธรฺมาะ ฯ ไนรฺยาณิกธรฺมา อิติ เย กุศลธรฺมา ฯ ปฺรากฤตธรฺมา อิติ สาสฺรวธรฺมาะ ฯ สมนนฺตร ธรฺมา อิติ อนฺยสฺมาตฺ สมนนฺตรชาตาะ ฯ กฺรมิกธรฺมา อิติ [เย] กฺรมชนกาะ ฯ
รูปธรฺมา อิติ รูปาทยะ ปญฺจธรฺมาะ ฯ จิตฺตธรฺมา อิติ ยโถปริษฺฏาทุกฺตาะ ฯ จิตฺตวิปฺรยุกฺตธรฺมา อิติ อวิชฺญปฺติกรฺม ฯ อตีตธรฺมา อิติ นิรุทฺธา ธรฺมาะ ฯ อนาคตธรฺมา อิติ อุตฺปตฺสฺยมานา ธรฺมาะ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนธรฺมา อิติ อุปฺตทฺยมานา อนิรุทฺธาศฺจ ธรฺมาะ ฯ กุศลธรฺมา อิติ ปรสตฺตฺวานํา หิตกฤทฺธรฺมาะ ปทารฺถาภิสมฺโพธศฺจ ฯ ตทฺวปรีตา อกุศลธรฺมาะ ฯ อุภาภฺยํา วิรุทฺธา อวฺยากฤตธรฺมาะ ฯ ไศกฺษธรฺมา อิติ ไศกฺษาณามนาสฺรวจิตฺตธรฺมาะ ฯ อไศกฺษธรฺมา อิติ อไศกฺษาณํา ปรมารฺถคตํ จิตฺตมฺ ฯ อนฺเย ไนวไศกฺษานาไศกฺษา ธรฺมาะ ฯ สตฺยทรฺศนเหยธรฺมา อิติ ยตฺ โสฺรตอาปนฺนานํา เหยา นิมิตฺตสนฺทรฺศนาสฺมิมานตชฺชา ธรฺมาะ ฯ ภาวนาเหยธรฺมา อิติ ยตฺ โสฺรตอาปนฺนสกฤทาคามฺยนาคามินํา เหยา อนิมิตฺตสนฺทรฺศนาสฺมิมานตชฺชา ธรฺมาะ ฯ อเหยธรฺมา อิติ เย ‘นาสฺรวาะ ฯ
กามธาตุปฺรติสํยุกฺตธรฺมา อิติ เย ธรฺมา วิปากลพฺธา อวีจินรกาตฺ ยาวตฺปรนิรฺมิตวศวรฺติโน เทวานฺ ฯ รูปธาตุปฺรติสํยุกฺตธรฺมา อิติ อาพฺรหฺมโลกาตฺ อาจากนิษฺฐเทเวภฺยะ ฯ อารูปฺยธาตุปฺรติสํยุกฺตธรฺมา อิติ จตฺวารฺยารูปฺยาณิ ฯ อปฺรติสํยุกฺตธรฺมา อิติ อนาสฺรวธรฺมาะ ฯ ทุศฺจรา ทุะขปฺรติปตฺ อิติ มฤทฺวินฺทฺริยสฺย สมาธิํ ลพฺธฺวา มารฺคจาริณะ ฯ สุจรา ทุะขปฺรติปตฺ อิติ ตีกฺษฺเณนฺทฺริยสฺย สมาธิํ ลพฺธฺวา มารฺคจาริณะ ฯ ทุศฺจรา สุขปฺรติปตฺ อิติ มฤทฺวินฺทฺริยสฺย ปฺรชฺญํา ลพฺธฺวา มารฺคจาริณะ ฯ สุจรา สุขปฺรติปตฺ อิติ ตีกฺษฺเณนฺทฺริยสฺย ปฺรชฺญํา ลพฺธฺวา มารฺคจาริณะ ๚ ปฺรวฺรชฺยาสฺวาท อิติ คฤหาตฺปฺรวฺรชฺย มารฺคปรฺเยษณมฺ ฯ วิสํโยคาสฺวาท อิติ กายจิตฺตปฺรวิเวกะ ฯ อุปศมาสฺวาท อิติ ธฺยานสมาธิปฺรติลมฺภะ ฯ สมฺยกฺสมฺโพธาสฺวาท อิติ จตุสฺสตฺยาภิสมยะ ๚ สฺมฤติสากฺษาตฺกฤตธรฺมา อิติ จตฺวาริ สฺมฤตฺยุปสฺถานานิ ฯ ตานฺยุปาทาย จตฺวาริ ธฺยานานฺยุตฺปทฺยนฺเต ฯ จตุรฺณํา สตฺยานามภิสมยะ ปฺรชฺญาสากฺษาตฺกฤต อิตฺยุจฺยเต ฯ จตฺวาร อุปาทานกายา อิติ กศฺจิทาตฺมานํ หินสฺติ น ปรานฺ ๚ กศฺจิตฺปรานฺ หินสฺติ นาตฺมานมฺ ฯ กศฺจิทาตฺมนํ หินสฺติ ปรําศฺจ หินสฺติ ฯ กศฺจินฺนาตฺมานํ หินสฺติ น ปรานฺ ฯ จตโสฺร ครฺภาวกฺรานฺตย อิติ กศฺจิทสมฺปฺรชานนฺเนว มาตุะ กุกฺษาววตรติ ฯ อสมฺปฺรชานํศฺจ [มาตุะกุเกฺษา]ติษฺฐติ ฯ อสมฺปฺรชานํศฺจ มาตุะกุเกฺษรฺนิษฺกฺรมติ ฯ กศฺจิตฺสมฺปฺรชานนฺ มาตุะ กุกฺษาววตรติ ฯ อสํปฺรชานนฺ มาตุะ กุเกฺษา ติษฺฐติ ฯ อสมฺปฺรชานนฺ มาตุะ กุเกฺษรฺนิษฺกฺรมติ ฯ กศฺจิตฺสมฺปฺรชานนฺ มาตุะ กุกฺษาววตรติ ฯ สมฺปฺรชานานฺ มาตุะ กุเกฺษา ติษฺฐติ ฯ สมฺปฺรชานนฺ มาตุะ กุเกฺษรฺนิษฺกฺรมติ วิปรฺยสฺตมติวิเกฺษปานฺนาตฺมานํ สมฺปฺรชานาติ ฯ จิตฺตารฺชเวนาวิเกฺษปาทาตฺมานํ สมฺปฺรชานาติ ๚ จตฺวาระ ปฺรตฺยยา อิติ เหตุปฺรตฺยโย โย ชนกเหตุะ วาสนาเหตุราศฺรยเหตุะ ฯ ชนกเหตุ โย ธรฺโม ชายมานสฺย เหตุกฤตฺยํ กโรติ ฯ ยถา วิปากาตฺมกํ กรฺม ฯ วาสนาเหตุะ กามราควาสนายํา กามราโค ‘ภิวรฺธเต ฯ อาศฺรยเหตุะ ยถา จิตฺตไจตฺตานํา รูปคนฺธาทย อาศฺรยาะ ฯ อิเม เหตุปฺรตฺยยา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ สมนนฺตรปฺรตฺยย อิติ ยถา ปูรฺวจิตฺตนิโรธาตฺสมนนฺตรจิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ อาลมฺพนปฺรตฺยย อิติ ยทาลมฺพฺย ธรฺม อุตฺปทฺยเต ฯ ยถา จกฺษุรฺวิชฺญานสฺย ชนกํ รูปมฺ ฯ อธิปติปฺรตฺยย อิติ ยชฺชายมานสฺย ธรฺมสฺยานฺเย ปฺรตฺยยาะ ๚ จตสฺระ ศฺรทฺธา อิติ ฯ (๑) ตถาคตศฺรทฺธา ยตฺ ตตฺตฺวชฺญานํ ลพฺธา ตถาคเต ปฺรสนฺนจิตฺโต นิศฺจิโนติ ตถาคตะ สตฺตฺเวษุ เศฺรษฺฐ อิติ ฯ (๒) อสฺมินฺ ตตฺตฺวชฺญาเน ศฺรทฺไธว ธรฺมศฺรทฺธา ฯ (๓) เอตตฺตตฺตฺวชฺญานลาภี สรฺวสงฺเฆษุ ปรโมตฺตม อิตียํ สงฺฆศฺรทฺธา ฯ (๔) อารฺยาณํา ปฺริยํ สํวรํ ลพฺธฺวา อธฺยาศเยนาปิ นาหมกุศลานิ กโรมิ อหมิมํ สํวรมุปาทาย ตฺริษุ รตฺเนษุ จ ศฺรทฺธาวานิติ จ ปฺรชานาติ อิติ ยทิยํ ศฺรทฺธา สํวรพลาทิติ สํวรศฺรทฺเธตฺยุจฺยเต ๚ จตุรารฺยโคตฺรตฺวาตฺ น จีวรารฺถตฤษฺณยา กฺลิศฺยเต ฯ นานฺนปานศยนาสนารฺถํ กายิกตฤษฺณยา กฺลิศฺยเต ฯ อิติ จตฺวารฺยารฺยโคตฺราณิ ๚ จตฺวาริ ทุศฺจริตานีติ ฯ ราคทฺเวษโมหสนฺตฺราไสรฺทุรฺคเตา ปตติ ฯ
รูปสฺกนฺธ อิติ รูปาทยะ ปญฺจ ฯ เวทนาสฺกนฺธ อิติ อาลมฺพกธรฺมาะ ฯ สํชฺญาสฺกนฺธ อิติ ปฺรชฺญปฺติวิกลฺปา ธรฺมาะ ฯ สํสฺการสฺกนฺธ อิติ ปุนรฺภวชนกา ธรฺมาะ ฯ วิชฺญานสฺกนฺธ อิติ วิษยมาตฺรวิชฺญานธรฺมาะ ๚ ปฤถิวีธาตุริติ รูปสคนฺธสฺปรฺศสมวายะ ขฏฺกลกฺษณพหุละ ปฤถิวีธาตุริติ วฺยปทิศฺยเต ฯ สฺเนหพหุโล ‘พฺธาตุะ ฯ อุษฺณลกฺษณพหุลสฺเตโชธาตุะ ฯ ลฆิมลกฺษณพหุโล วายุธาตุะ ฯ รูปลกฺษณวิรหิต อากาศธาตุะ ฯ อาลมฺพมาโน ธรฺโม วิชฺญานธาตุะ ฯ จกฺษุรายตนมิติ จาตุรฺเมาติกํ จกฺษุรฺวิชฺญานาศฺรยศฺจกฺษุรฺธาตุริตฺยุจฺยเต ฯ โศฺรตฺรฆฺราณชิหฺวากายายตนานฺยปฺเยวมฺ ฯ มน อายตนมิติ ยทุต จิตฺตมฺ ๚ รูปายตนมิติ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺยาลมฺพฺยธรฺมะ ฯ ตถา ศพฺทคนฺธรสสฺปฤษฺฏวฺยา อปิ ๚ ษฑฺ ชาติสฺวภาวา อิติ ยตฺ กฤษฺณสฺวภาวะ ปุรุษะ กฤษฺณํ ธรฺมํ นิเษวเต ฯ ศุกฺลํ ธรฺมํ กฤษฺณศุกฺลํ ธรฺมญฺจ นิเษวเต ฯ ตถา ศุกฺลสฺวภาวะ ปุรุโษ ‘ปิ ๚ ษฏฺ เสามนสฺโยปวิจารา อิติ ราคจิตฺตาศฺริตาะ ๚ ษฑฺ เทารฺมนสฺโยปวิจารา อิติ ทฺเวษจิตฺตาศฺริตาะ ฯ ษฑุเปโกฺษปวิจารา อิติ โมหจิตฺตาศฺริตาะ ฯ ษฏฺ สุจริตานีติ ตตฺตฺวชฺญานาศฺริตานิ ฯ
สปฺต วิศุทฺธ ยะ ฯ ศีลวิศุทฺธิริติ ศีลสํวรณมฺ ฯ จิตฺตวิศุทฺธิริติ ธฺยานสมาธีนามุปสมฺปตฺ ฯ ทฤษฺฏิวิศุทฺธิริติ สตฺกายทฤษฺฏิสมุจฺเฉทะ ฯ กางฺกฺษาวิตรณวิศุทฺธิริติ ฯ กางฺกฺษาสํโยชนสมุจฺเฉทะ ฯ มารฺคามารฺคชฺญานทรฺศนวิศุทฺธิริติ ฯ ศีลวฺรตปรามรฺศสมุจฺเฉทะ ฯ ปฺรติปทาชฺญานทรฺศนวิศุทฺธิริติ ภาวนามารฺคะ ฯ ชฺญานทรฺศนวิศุทฺธิริติ อไศกฺษมารฺคะ ฯ
อษฺเฏา ปุณฺย สรฺคา อิติ มนุษฺเยษฺวาฒฺย อาพฺรหฺมโลกาตฺ ฯ ปุณฺยวิปากสุขนาเมษุ อติพหุลตฺวาตฺ อิเม ‘ษฺฏาวุจฺยนฺเต ๚
นวานุปูรฺวสมาปตฺตย อิติ ปฺรถมธฺยานมุปสมฺปทฺยมาโน วาจํ นิยจฺฉติ ฯ ทฺวิตียธฺยานมุปสมฺปทฺยมาโน วิตรฺกวิจารานฺ ฯ ตฤตียธฺยานมุปสํปทฺยมานะ ปฺรีติมฺ ฯ จตุรฺถธฺยาเน อานาปานมฺ ฯ อากาศานนฺตฺยายตเน รูปลกฺษณมฺ ฯ วิชฺญานานนฺตฺยายตน อากาศลกฺษณมฺ ฯ อากิญฺจนฺยายตเน วิชฺญานลกฺษณมฺ ฯ ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตน อากิญฺจนฺยายตนลกฺษณมฺ ฯ นิโรธสมาปตฺติมุปสมฺปทฺยมานะ สํชฺญาเวทิตํ นิยจฺฉติะ ๚
ทศารฺยาวาสา อิติ ฯ อารฺยะ ปุทฺคละ (๑) ปญฺจางฺควิปฺรหีโน ภวติ ฯ (๒) ษฑงฺคสมนฺวาคตะ ฯ (๓) เอการกฺษะ ฯ (๔) จตุรปาศฺรยะ ฯ (๕) ปฺรณุนฺนปฺรตฺเยกสตฺยะ ฯ (๖) สมวสฤษฺเฏษณะ ฯ (๗) อนาวิลสงฺกลฺปะ ฯ (๘) ปฺรศฺรพฺธกายสํสฺการะ ฯ (๙) สุวิวิกฺตจิตฺตะ ฯ (๑๐) สุวิมุกฺตปฺรชฺญะ กฤตกฤตฺยะ สนฺ เกวโล ‘สหายี ภวติ ฯ (๑) ปญฺจางฺควิปฺรหีโน ภวตีติ ฯ อูรฺธฺวภาคียานิ ปญฺจสํโยชนานิ ปฺรหาย สรฺวสํโยชนกฺษยรูปารฺหตฺวลาภี ภวติ ฯ (๒) ษฑงฺคสมนฺวาคต อิติ ฯ ยตศฺจกฺษุราทิภิะ รูปาทิ ทฤษฺฏฺวา ไนวา สุมนา ภวติ น ทุรฺมนา อุเปกฺษโก วิหรติ สฺมฤตะ สํปฺรชานนฺ ฯ (๓) เอการกฺษ อิติ ฯ สฺมฤตฺยารเกฺษณ เจตสา สมนฺวาคโต ภวติ ฯ (๔) จตุรปาศฺรย อิติ ฯ ภิกฺษาทีํศฺจตุโร ธรฺมานาศฺรยเต ฯ เกจิตฺปุนราหุะ- จตุรปาศฺรย อิติ อารฺย [เอกํ] ธรฺมํ ปริวรฺชยติ ฯ [เอกํ] ธรฺม ปฺรติเสวเต ฯ เอกํ ธรฺมํ วิโนทยติ ฯ เอกํ ธรฺมมธิวาสยติ ๚ (๕) วิศุทฺธศีลธารณาตฺ ตตฺตฺวลกฺษณํ ปฺรติพุธฺยนฺ ปฺรณุนฺนปฺรตฺเยกสตฺย อิตฺยุจฺยเต ฯ สมุจฺฉินฺนสรฺวทฤษฺฏิก อาทฺยผลสฺย ลาภี ภวติ ฯ (๖) สมวสฤษฺเฏษณ อิติ กาเมษณา [ปฺรหีณา] ภวติ ฯ ภเวษณา ปฺรหีณา ภวติ ฯ พฺรหฺมจรฺเยษณา ปฺรติปฺรศฺรพฺธา ฯ อาทฺยผลลาภิตฺวาตฺ ปฺรชานาติ สํสฺกฤตธรฺมา มฤเษติ ฯ อีษณาตฺรยปฺรหาณํ วโชฺรปมสมาธิํ ลปฺสฺย อิตีจฺฉยา ไศกฺษมารฺคํ ปฺรชหาติ ฯ ตทา กฺษยกุศละ สมสฤษฺเฏษณา อิตฺยุจฺยเต ฯ (๗) อนาวิลสงฺกลฺป อิติ ฯ ปฺรหีณษฑฺวิตรฺกะ วิศุทฺธจิตฺตสฺตฺรีณิ วิษาณิ ตนูกฤตฺย ทฺวิตียผลํ ลภเต ฯ ปฺรศมิตกามโศกะ สนฺ ตฤตียผลมนุปฺราปฺนุวนฺ อนาวิลสงฺกลฺป อิตฺยุจฺยเต ฯ (๘) ปฺรศฺรพฺธกายสํสฺการ อิติ ฯ กามธาตุกสํโยชนานิ วิหาย จตฺวาริ ธฺยานานฺยุปสมฺปทฺย วิหรตีตฺยตะ ปฺรศฺรพฺธกายสํสฺกาโร ภวติ ฯ กฺษยชฺญานลาภา (๙) ตฺสุวิวิกฺตจิตฺโต ภวติ อิตฺยุจฺยเต ฯ อนุตฺปาทชฺญานลาภาตฺ (๑๐) สุวิมุกฺตปฺรชฺโญภวติ ฯ อารฺยาณํา จิตฺตเมษุ ทศสุ สฺถาเนษุ อาวสตีติ อารฺยาวาสะ ฯ กฤตตถาคตธรฺโม ‘วศฺยํ ทุะขสฺยานฺตํ กุรฺยาทิตฺยตะ กฤตกฤตฺย อิติ กถฺยเต ฯ ปฤถคฺชไนะ ไศกฺษชไนศฺจ วิวิกฺต อิตฺยโต ‘สหายีติ ฯ ตจฺจิตํ สรฺวธรฺมานฺ วิธูย อตฺยนฺตศูนฺยตาปฺรติษฺฐิตมิตฺยตะ เกวล อิตฺยาขฺยายเต ๚
ทฺวาทศนิทานานิ ฯ ตตฺราวิทฺเยติ ยตฺ ปฺรชฺญปฺตฺยนุยายิจิตฺตมฺ ฯ ตทฺวิปรฺยยจิตฺตมุปาทาย กรฺมาณิ สญฺจิโนตีติ อวิทฺยาปฺรตฺยยาะ สํสฺการา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ วิชฺญานํ กรฺมานุยายิ อิติ สตฺกายมุปาทตฺเต ฯ อตะ สํสฺการปฺรตฺยยํ วิชฺญานมฺ อิติ ฯ สตฺกายมุปาทาย นามรูปษฑายตนสฺปรฺศเวทนา ภวนฺติ ฯ อิมานิ องฺคานิ กาลกฺรเมณ วรฺธนฺเต ฯ สรฺวา อปิ เวทนา อนุภวนฺ ปฺรชฺญปฺติมาศฺรยเต อิตฺยตสฺตตฺร ตฤษฺณํา ชนยติ ฯ ตฤษฺณามุปาทายานฺเย เกฺลศา ภวนฺตีติ ต อุปาทานมิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ตฤษฺโณปาทานปฺรตฺยโย ภวะ ฯ ส จ ตฺริกาณฺฑะ ฯ เอภฺยะ กรฺมเกฺลศปฺรตฺยเยภฺย เอารฺธฺวกาลิกี ชาติะ ฯ ชาติปฺรตฺยยาชฺชรามรณาทโย ภวนฺติ ฯ
ตตฺร ยทุจฺยเต อวิทฺยา ปฺรตฺยยาะ สํสฺการา อิติ ตทตีตาธฺวปฺรกาศนํ ศาศฺวตทฤษฺฏิสมุจฺเฉทกมฺ ฯ ชฺญายเต หิ อนาทิสํสาเร อาชวญฺชวิภาเว กรฺมเกฺลศปฺรตฺยเยภฺยะ กาโย เวทฺยต อิติ ฯ ยทุจฺยเต ชาติมรณมิติ ฯ ตทนาคตาธฺวปฺรกาศนมุจฺเฉททฤษฺฏิ สมุจฺเฉกทมฺ ฯ ยสฺย ตตฺตฺวชฺญานํ น ภวติ ฯ ตสฺย ชาติมรณโยรฺนาสฺตฺยนฺโต ทุะขผลมาตฺรมสฺติ ฯ ยทุจฺยนฺเต มธฺเย ‘ษฺฏาวงฺคานิ ฯ ตตฺปฺรตฺยุตฺปนฺนธรฺมปฺรกาศนมฺ, ปฺรตฺยยกลาปมาตฺราตฺ สนฺตตฺยา ปฺรวรฺตเต, นาสฺติ ตตฺตฺวชฺญานมิติ ฯ ตตฺราวิทฺยา สํสฺการาศฺจ ปูรฺวาธฺวปฺรตฺยยาะ ฯ ตตฺปฺรตฺยยํ ผลํ ยทุต วิชฺญานํ นามรูปํ ษฑายตนํ สฺปรฺโศ เวทนา จ ฯ เอภฺยะ ปญฺจภฺย อุตฺปทฺยเต ตฤษฺโณปาทานํ ภวศฺจ ฯ อิเม ‘นาคตาธฺวเหตวะ ฯ ตตฺปฺรตฺยยํ ผลํ ยตฺ ชาติชรามรณมฺ ฯ เวทนา เวทยตะ ปุนสฺตฤษฺโณปาทานญฺจ ภวติ ฯ อต อิทํ ทฺวาทศางฺคํ[ภว]จกฺรมนวสฺถํ ปฺรวรฺตเต ฯ ตตฺตฺวชฺญานํ ลภมานะ กรฺมาณิ น สญฺจิโนติ ฯ กรฺมณามสญฺจเย น ภวติ ชาติะ ฯ ชาติรฺหิ ปฺรวฤตฺติสาธนี ๚
ย อิทํ สมฺยจฺฉาสฺตฺรํ นิเษวเต ส ธรฺมาะ สฺวลกฺษณศูนฺยา อิติ ปฺรชฺญาย น กรฺมาณิ สญฺจิโนติ ฯ กรฺมณามสญฺจเย น ภวติ ชาติะ ฯ ชาตฺยภาวาชฺชรามรณโศกปริเทวทุะโขปายาสาะ สรฺเว นิรุธฺยนฺเต ฯ อต อาตฺมหิตํ สตฺวหิตญฺจ กามยมานะ กฺรมศสฺตถาคตมารฺคํ ปฺรสาธฺย สฺวธรฺมมาทีปยนฺ ปรธรฺมํ โย นิรากโรติ เตเนทํ ศาสฺตฺรํ นิเษวิตวฺยมฺ ๚
ธรฺมสฺกนฺธวรฺโค ‘ษฺฏาทศะ ฯ
๑๙ ทศสุ วาเทษุ อาทฺยํ สตฺตาลกฺษณมฺ
(ปฤ) ศาสฺตฺรารมฺภ อุกฺตํ ภวตา- นิเษวฺย ภินฺนวาทําศฺเจติ ตถาคตธรฺมวิจารยิษยา ฯ เก เต วิภินฺนา วาทาะ ฯ (อุ) ตฺริปิฏเก สนฺติ พหโว วิภินฺนา วาทาะ ฯ ปุรุษาณํา ภูยสา ปฺรโมทาย ปรํ วิวาทศาสฺตฺรปฺรวรฺตไกรภิหิตมฺ- ยทุต (๑) อสฺตฺยธฺวทฺวยํ นาสฺตฺยธฺวทฺวยมฺ, (๒) สรฺวมสฺติ สรฺวํ นาสฺติ, (๓) อสฺตฺยนฺตรา ภโว นาสฺตฺยนฺตรา ภวะ, (๔) จตุสฺสตฺยานามานุปูรฺเวณ ลาภะ เอกกฺษเณน ลาภะ (๕) อสฺติ ปริหาณิะ นาสฺติ ปริหาณิะ (๖) อนุศยาศฺจิตฺตสมฺปฺรยุกฺตาะ จิตฺตวิปฺรยุกฺตาะ, (๗) จิตฺตํ ปฺรกฤติปริศุทฺธมฺ, น ปฺรกฤติปริศุทฺธมฺ, (๘) อุปาตฺตวิปากํ กรฺม กิญฺจิทสฺติ กิญฺจินฺนาสฺติ, (๙) ตถาคตะ สงฺฆคณิตะ, น สงฺฆคณิตะ, (๑๐) อสฺติ ปุทฺคโล นาสฺติ ปุทฺคล อิติ ฯ
เกจิทาหุะ- อสฺติ อธฺวยธรฺม อิติ ฯ เกจิทาหุะ นาสฺตีติ ฯ เกน ปฺรตฺยเยน อสฺตีติ วทนฺติ เกน ปฺรตฺยเยน นาสฺตีติ ฯ (อุ) อสฺตีติ ยะ สนฺ ธรฺมะ ตตฺร จิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ ตฺรฺยธฺวธรฺเม จิตฺตมุตฺปทฺยต อิตฺยโต ชฺญาตวฺยํ ตทสฺตีติ ๚
(ปฤ) ปฺรถมมุจฺยตํา สตฺตาลกฺษณมฺ ฯ (อุ) ชฺญานํ ยตฺร ปฺรจรติ[ตตฺ]สตฺตาลกฺษณมฺ ฯ
ทูษณมฺ- ชฺญานมวิทฺยมาเน ‘ปิ ปฺรจรติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถาธิมุกฺติ อวินีลกํ ทฤษฺฏฺวา วินีลกํ ปศฺยติ ฯ กฤตกํ มายาวสฺตุ อสทปิ สตฺ ปศฺยติ ฯ อกิญฺจนสฺย ชฺญานาทากิญฺจนฺยายตนสมาธิมุปสมฺปนฺโน ภวติ ฯ องฺคุลฺยา จ นิรฺทิศฺย [วทติ] จนฺทฺรทฺวยมหํ ปศฺยามีติ ฯ สูเตฺร โจกฺตมฺ- อหํ ปฺรชานามิ นาธฺยาตฺมมสฺติ ฉนฺทราค อิติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ยถา โย รูเป ฉนฺทราคะ ตํ ปฺรชหีตฺ ฯ เอวํวสฺตทฺรูปํ ปฺรหีณํ ภวติ อิติ ฯ ยถา จ สฺวปฺเน อสทปิ มิถฺยา [สตฺ] ปศฺยติ ฯ อิตฺยาทิภิะ การไณรฺชฺญานมวิทฺยมาเน ‘ปิ ปฺรจรติ ฯ ชฺญานปฺรจราสฺปทตฺวาทสฺตีติ น สมฺภวติ ฯ
อุจฺยเต ฯ อวิทฺยมาเน ‘ปิ ชฺญานํ ปฺรจรตีติ น ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อาศฺรยาลมฺพนาตฺมก ธรฺมทฺวยํ ปฺรตีตฺย หิ วิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ยทฺยนาลมฺพนํ วิชฺญานมุเทศฺยติ ฯ อนาศฺรยมปิ วิชฺญานมุตฺปนฺนํ สฺยาตฺ ฯ ตถา จ ธรฺมทฺวยํ นิษฺปฺรโยชนํ สฺยาตฺ ฯ เอวํ วินาปิ วิมุกฺติํ ตทฺวิชฺญานํ สโทตฺปทฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต วิชฺญานํ นาวิทฺยมาเน ปฺรจรตีติ ฯ อถ ยตฺ กิญฺจน วิชานาตีติ วิชฺญานมฺ ฯ ยตฺ น กิญฺจน วิชานาติ น ตตฺ วิชฺญานมฺ ฯ วิชฺญานํ วิษยํ วิชานาติ วจนํ จกฺษุรฺวิชฺญานํ รูปํ วิชานาติ ยาวนฺมโนวิชฺญานํ ธรฺมานฺ วิชานาติ อิตฺเยตสฺยาภิธานมฺ ฯ ยทิ มตมฺ อนาลมฺพนํ วิชฺญานมสฺตีติ ฯ ตทฺวิชฺญานํ กสฺย วิชฺญานํ ภเวตฺ ฯ กิญฺจ อนาลมฺพนํ วิชฺญานมสฺตีติ วาทินสฺตตฺ ภฺรานฺตํ สฺยาตฺ ฯ ยถา เกจิทฺวทนฺติ ภฺรานฺตวิกฺษิปฺตจิตฺโต ‘หํ โลเก ‘วิทฺยมานมปฺยาตฺมานํ ปศฺยามีติ ฯ ยทิ กิญฺจิทวิทฺยมานํ ชานียาตฺ ฯ สํศโย น สฺยาตฺ ฯ กิญฺจิตฺตุ ชฺญาตุะ สํศย อุตฺปทฺยเต ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- โย ‘ยํ โลกโต ‘วิทฺยมาน อาตฺมา, ตสฺย ชฺญานํ ทรฺศนํ เวติ เนทํ สฺถานํ วิทฺยเต อิติ ฯ
ภวทฺววจนํ สฺวโต วิรูทฺธมฺ ฯ ยทฺยสตฺ, กสฺย ชฺญานํ สฺยาตฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- จิตฺตไจตฺตา อาลมฺพมานธรฺมาะ อิติ ฯ กิญฺจาห- สรฺเว ธรฺมา อาลมฺพฺยา อิติ ฯ นตุ ตโตฺรกฺตมฺ อวิทฺยมาโน ธรฺม อาลมฺพฺวฺยํ ภวตีติ ฯ อถ สรฺเว วิษยธรฺมา วิชฺญาโนตฺปาทเหตวะ ฯ ยทฺยวิทฺยมานะ โก เหตุรฺภวติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ สฺปรฺศ อิติ ฯ อวิทฺยมานานํา ธรฺมาณํา กะ สนฺนิปาตะ ฯ อถาสทาลมฺพนํ ชฺญานํ กถมุปลภฺเยต ฯ ยสฺย ชฺญานํ น ตทสตฺ ฯ ยนฺนาสฺติ น ตสฺย ชฺญานมฺ ฯ อโต นาสฺตฺยสทาลมฺพนํ ชฺญานมฺ ฯ
ยทุกฺตํ ภวตา ชฺญานมวิทฺยมาเน ‘ปิ ปฺรจรติ ฯ ยถาธิมุกฺติ อวินีลกํ ทฤษฺฏฺวา วินีลกมิติ ปศฺยตีติ เนทํ สฺถานํ วิทฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ อวินีลเก ‘ปิ ตตฺตฺวโต ‘สฺติ วินีลกสฺวภาวะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อสฺตฺยสฺมินฺ วฤเกฺษ วิศุทฺธตา อิติ ฯ
นีลลกฺษณคฺราหีจิตฺตพลาตฺ สรฺวํ นีลํ ปริณมเต นตฺวนีลลกฺษณมิติ ฯ มายาชาลสูตฺรญฺจาห- อสฺติ มายา มายาวสฺตุ ฯ อสติ สตฺตฺเว สตฺตฺวาภาสํ ปศฺยนฺตีติ มายา อิติ ฯ ภวโตกฺตมฺ อกิญฺจนสฺย ชฺญานาทากิญฺจนฺยายตนมุปสมฺปนฺน อิติ ฯ สมาธิพลาตฺ ตทสลฺลกฺษณํ ภวติ น ตุ อสตฺตทฺภวติ ฯ ยถา วสฺตุตะ สทปิรูปมโปหฺยเต ศูนฺยรูปมิติ ฯ สมาธิมุปสมฺปนฺเนนาลฺปํ ทฤศฺยต อิตฺยโต ‘สทิจฺยเต ฯ ยถาลฺปลวณมลวณมิตฺยุจฺยเต ฯ อลฺปชฺโญ ‘ชฺญ อิติ ฯ ยถา จ ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนมุจฺยเต ฯ ตตฺร วสฺตุตะ สํชฺญายํา สตฺยามปิ ไนวาสฺติ น นาสฺตีติ วฺยปทิศฺยเต ฯ อุกฺตญฺจ ภวตา- องฺคุลฺยา นิทิศฺยาตฺมานํ จนฺทฺรทฺวยํ ปศฺยามีติ ฯ อนิภฤตตฺวาตฺ เอกํ ทฺวิธา ปศฺยติ ฯ ย เอกาคฺรจกฺษุษฺกะ ส น ปศฺยติ ฯ อหํ ปฺรชานามิ นาธฺยาตฺมมสฺติ ฉนฺทราค อิติ ยทฺภวโตกฺตมฺ ฯ ส ปญฺจนีวรณวิรุทฺธานิ สปฺตโพธฺยงฺคานิ ทฤษฺฏฺวา มนสฺการํ ชนยติ- อหํ ปฺรชานามิ อนฺตศฺฉนฺทาภาวมิติ ฯ น ตุ [เอกานฺตโต] นาสฺตีติ ปฺรชานาติ ฯ กิญฺโจกฺตํ ภวตา- ยตฺ รูเป ฉนฺทราคํ ปฺรหีณํ ปฺรชานาติ ฯ ตทฺรูปปฺรหาณมิติ ฯ ปรมารฺถปฺรชฺญาทรฺศนสฺย มิถฺยาธิมุกฺติํ ปฺรติ วิโรธิตฺวาตฺ ฉนฺทราคปฺรหาณมิตฺยุจฺยเต ฯ สฺวปฺเน ‘สทปิ ปศฺยตีติ ยตฺ ภวานาห ฯ ตตฺร ปูรฺวํ ทฤษฺฏศฺรุตสฺมฤตวิกลฺปิต ภาวิตานฺยุปาทาย หิ สฺวปฺนทรฺศนมฺ ฯ วาตปิตฺตเศฺลษฺมณํา วศาจฺจ สฺวปฺนทรฺศนมนุยาติ ฯ กทาจิตฺ กรฺมปฺรตฺยยาจฺจ สฺวปฺโน ภวติ ฯ ยถา ปุรา โพธิสตฺตฺวสฺย มหาสฺวปฺนา อภูวนฺ ฯ กทาจิตฺ เทวา อาคมฺย สฺวปฺนมุปทรฺศยนฺติ ฯ อตะ สฺวปฺนทรฺศเน นาสโต ชฺญานํ ภวติ ฯ
ทูษณมฺ- ยตฺ ภวานโวจตฺ- ทฺวาภฺยํา ปฺรตฺยยาภฺยํา วิชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ฯ อิทมยุกฺตมฺ ฯ ตถาคตะ ปุทฺคลทูษณยาห- ทฺวาภฺยํา ปฺรตฺยยาภฺยํา วิชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ฯ น ตุ ตนฺนิษฺฐยา ฯ ภวโตกฺตมฺ- วิชฺเญยสตฺตฺวาทฺวิชฺญานมสฺตีติ ฯ วิชฺเญยธรฺเม สติ อสฺตีติ ชฺญานมฺ ฯ อสติ นาสฺตีติ ชฺญานมฺ ฯ ยทีทํ วสฺตุ นาสฺติ ฯ ตทฺวสฺตุ นาสฺตีติ ศูนฺยํ ปศฺยติ ฯ กิญฺจ ตฺริวิธนิโรโธ นิโรธสตฺยมิตฺยุจฺยเต ฯ ยทิ นาสฺติ ศูนฺยจิตฺตมฺ กิํ นิรูธฺยเต ฯ [ยตฺ]ภวานโวจตฺ จกฺษุรฺวิชฺญานํ รูปํ วิชานาติ ยาวนฺมโนวิชฺญานํ ธรฺมานฺ วิชานาติ อิติ ฯ ตตฺ วิชฺญานํ วิษยมาตฺรํ วิชานาติ น วิจิโนติ สนฺ วา อสนฺ วา อิติ ฯ ยทปิ ภวานาห- ยทฺยนาลมฺพนํ วิชฺญานมสฺติ ฯ ตทฺภฺรานฺตมิติ ฯ ตทา อสฺติ อสชฺชฺญานสฺย ชฺญานมฺ ฯ ยถา มทมตฺตะ ปุรุษะ ปศฺยติ อวิทฺยมานมปิ ฯ ภวานโวจตฺ- ยทิ อสชฺชานียาตฺ, สํศโย น ภเวทิติ ฯ กิมสฺติ กิํ วา นาสฺตีติ ยทิ สํศยะ, ตทา อนาลมฺพนํ ชฺญานมสฺติ ฯ อาห จ ภวานฺ- ยโถกฺตํ สูเตฺร ยลฺโลกโต ‘วิทฺยมาน อาตฺมา ตสฺย ชฺญานํ ทรฺศนํ เวติ เนทํ สฺถานํ วิทฺยต อิติ ฯ อิทํ สูตฺรํ น ธรฺมลกฺษณานุคตมฺ อพุทฺธวจนํ ตทาภาสํ วา ฯ สมาธิรฺวา เอวมฺ ฯ ตตฺสมาธิมุปสมฺปนฺเนน ยตฺกิญฺจิตฺ ทฤศฺยเต สรฺวํ สเทว ฯ ตตฺสมาธิตฺวาเทวมุจฺยเต ฯ [มม วจนํ ปฺรติ]สฺวโต วิรุทฺธมิติ ภวานโวจตฺ ฯ อสฺติ อสทาลมฺพนํ ชฺญานมิติ มม วจนํ น สฺวโต วิรุทฺธมฺ ฯ อโวจจฺจ ภวานฺ- จิตฺตไจตฺตา อาลมฺพมานาะ ฯ สรฺเว ธรฺมา อาลมฺพฺยา อิติ ฯ สนฺติ จ จิตฺตไจตฺตา อนาลมฺพมานาะ ฯ จิตฺตไจตฺตา น ปรมายารฺถาลมฺพนาะ ฯ อโต ‘นาลมฺพมานา ภวนฺติ ฯ ธรฺมาณํา ยตฺปรมารฺถลกฺษณํ ตลฺลกฺษไณรฺวิยุกฺตตฺวาตฺ จิตฺตไจตฺตา นาลมฺพมานา ภวนฺติ ฯ ยตฺ ภวานฺ พฺรวีติ วิษยา วิชฺญานชนกเหตวะ ฯ เตษามสตฺตฺเว โก เหตุะ สฺยาทิติ ฯ ตทฺวิชฺญานํ สทฺเธตุกเมว ฯ ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ สฺปรฺศ อิติ ฯ ยตฺร ตฺรีณฺยุปลภฺยนฺเต ตตฺร เตษํา สนฺนิปาตะ ฯ น ตุ สรฺวตฺร ตฺรีณิ สนฺติ ฯ อพฺรวีจฺจ ภวานฺ- ยสฺย ชฺญานํ, น ตทสทฺภวติ ฯ ยนฺนาสฺติ, น ตสฺย ชฺญานมิติ ฯ ยทิ สทาลมฺพนํ ชฺญานมิติ ฯ ตตฺราปิ สโม โทษะ ฯ ยตฺ ภวานาห- ยถา วฤเกฺษ ‘สฺติ วิศุทฺธเตติ ฯ เนทํ ยุชฺยเต ฯ สตฺการฺยโทษาตฺ ฯ ยทฺภวโตกฺตํ [นีล]ลกฺษณคฺราหิจิตฺตํ วิปุลํ ปริณมต อิติ ฯ ตทปิ น ยุกฺตมฺ ฯ นีลลกฺษณาลฺปมูลํ สรฺวํา มหาปฤถิวีํ ยตฺ นีลํ ปศฺยติ ฯ ตทภูตทรฺศนมฺ ฯ ตถา อลฺปนีลภาวนยา ตุ สรฺวํ ชมฺพูทฺวีปํ ยตฺ นีลํ ปศฺยติ น ตทภูตทรฺศนมฺ ฯ ภวานฺ พฺรวีติ- มายาชาลสูตฺรมาห- อสฺติ มายา มายาวสฺตุ อิติ ฯ อสติ สตฺตฺเว สตฺตฺวาภาสํ สตฺตฺว อิติ ปศฺยติ ฯ ตทฺวสฺตุ ปรมารฺถโต ‘สตฺปศฺยติ ฯ ตทา อนาลมฺพนํ ชฺญานํ ภวติ ฯ อาห จ ภวานฺ- สมาธิพลาตฺตลฺลกฺษณํ ภวติ ยถา วสฺตุตะ สทปิ รูปํ ศูนฺยตยาโปหฺยต อิติ ฯ ยทิ รูปํ วสฺตุสทโปหฺยเต ศูนฺยรูปมิติ ฯ ตทา วิปรฺยยะ ฯ อลฺปสฺย สโต ‘สตฺตาวจนมปิ วิปรฺยย เอว ฯ อนิภฤตตฺวาเทกํ ทฺวิธา ปศฺยตีติ ยทฺวจนมฺ ฯ ตทปิ น ยุชฺยเต ฯ ยถา ติมิโรปหตจกฺษุษฺก อากาเศ เกศานฺ ปศฺยติ ฯ เต ‘วสฺตุสนฺตะ ฯ อาห จ ภวานฺ ปญฺจนีวรณวิรุทฺธานิ สปฺตโพธฺยงฺคานิ ทฤษฺฏฺวา มนสฺการํ ชนยติ อหมสตฺ ปฺรชานามีติ ฯ สปฺตโพธฺยางฺคานิ ภินฺนานิ ฯ ฉนฺทราคาภาวศฺจ ภินฺนะ ฯ กถเมกะ สฺยาตฺ ฯ ภวานฺ พฺรวีติ- ปรมารฺถปฺรชฺญาทรฺศนสฺย มิถฺยาธิมุกฺติํ ปฺรติ วิโรธิไตว ฉนฺทราคปฺรหาณมิติ ฯ มิถฺยาธิมุกฺติรฺหิ อภูตภาวนา ฯ อต อุจฺยเต ฉนฺทราคปฺรหาณํ ปฺรชฺญาย รูปปฺรหาณํ ภวตีติ ฯ ปรมารฺถปฺรชฺญา ตุ อนิตฺยภาวนา ฯ ยตฺ ภวานฺ กถยติ- สฺวปฺเน วสฺตุสนฺ ทฤศฺยต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยถา สฺวปฺเน [ปศฺยติ] กุฏฺยํา ปตตีว ฯ น วสฺตุตะ ปตติ ฯ อโต ‘สฺติ อสชฺชฺญานสฺย ชฺญานมฺ ฯ น ตุ ยตฺน ชฺญานํ ปฺรจรตีติ สตฺตาลกฺษณมฺ ๚
ทศสุ วาเทษุ อาทฺยสตฺตาลกฺษณวรฺค เอโกนวิํศะ
๒๐ อสตฺตาลกฺษณมฺ
(ปฤ) ยทิ นาสฺตีทํ สลฺลกฺษณมฺ ฯ สฺกนฺธธาตฺวายตนสงฺคฤหีไตรฺธรฺไมะ ภวิตวฺยมสฺตีติ ฯ (อุ) ตทปิ น ยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อยํ วาที วทติ- สฺกนฺธธาตฺวายตนสงฺคฤหีตํ วสฺตุ ปฤถคฺชนธรฺโม น ธรฺมลกฺษณานุคตมฺ ฯ ตถา เจตฺ ตถตาทโย ‘สํสฺกฤตธรฺมา อปิ สนฺตะ สฺยุะ ฯ อิติ เกจิทฺวเทยุะ ฯ วสฺตุตสฺตุ อสนฺตสฺเต ฯ อโต ชฺญายเต สฺกนฺธธาตฺวายตนสงฺคฤหีตา ธรฺมา น สลฺลกฺษณา อิติ ฯ
(ปฤ) ยตฺ ปุรุษสฺย ปฺรตฺยกฺษชฺญานาทินา อสฺตฺยุปลภฺยมิติ ศฺรทฺธา ภวติ ตตฺสลฺลกฺษณมฺ ฯ (อุ) ตทปิ น สลฺลกฺษณมฺ ฯ อยํ ศฺรทฺเธยธรฺโม นิยตวิกลฺปรูโป โนอลปภฺยวจนะ ฯ อาห จ สูตฺรมฺ- ชฺญานปฺรติศรเณน ภวิตวฺยํ น วิชฺญานปฺรติศรเณน อิติ ฯ สฺวภาวลพฺธตฺวาตฺ รูปาทโย วิษยา โนปลมฺภนียา อิติ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ อิเม ‘สลฺลกฺษณาะ สนฺโต [วสฺตุโต] นาโปหฺยนฺเต ฯ อสฺติตโยปลมฺภลกฺษณํ กถํ สฺถาปฺเยต ฯ (ปฤ) ภาวธรฺมโยคาทสฺตีตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) ภาวศฺจ ปศฺจาทฺทูษยิษฺยเต ฯ นหฺยสฺติ ภาเว ภาวะ ฯ กถํ ภาวธรฺมโยคาทสฺตีติ ฯ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนตฺวาทฺธาวลกฺษณํ นิยตวิกลฺปรูปํ โนปลภฺยวจนมฺ ฯ โลกสตฺยมาตฺรโต ‘สฺติ น ปรมารฺถตะ ฯ
(ปฤ) ยทิ โลกสตฺยโต ‘สฺติ ฯ ตทา ปุนรฺวกฺตวฺยํ โลกสตฺยโต ‘ตีโต ‘นาคตศฺจ กิมสฺติ อุต นาสฺติ อิติ ฯ (อุ) นาสฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เย รูปาทยะ สฺกนฺธา วรฺตมานาธฺวคตาะ, เต สการิตฺรา อุปลภฺยชฺญานทรฺศนาะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- รูปฺยต อิติ รูปลกฺษณมฺ อิติ ฯ ยทฺวรฺตมานาธฺวคตํ ตตฺ รูปฺยเต นาตีตมนาคตํ วา ฯ ตถา เวทนาทโย ‘ปิ ฯ อโต ชฺญายเต วรฺตมานมาเตฺร สนฺติ ปญฺจ สฺกนฺธาะ ฯ นาธฺวทฺวเย สนฺติ ฯ อถ โย ธรฺมะ การิตฺรวิหีนะ ส สฺวลกฺษณวิหีนะ ฯ ยทฺยตีโต วหฺนิรฺน ทหติ ฯ น ส วหฺนิริตฺยาขฺยายเต ฯ ตถา วิชฺญานมปิ, ยทฺยตีตํ น วิชานาติ น ตทฺวิชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ ยนฺนิรฺเหตุกํ ตทสฺตีติ น ยุชฺยเต ฯ อตีโต ธรฺโม นิรฺเหตุกะ, โส ‘สฺตีติ น ยุชฺยเต ฯ อถ ปฺรากฤตาะ สนฺโต ธรฺมาะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนาะ ฯ ยถา อสฺติ ปฤถิวี, สนฺติ พีชสลิลาทยะ ปฺรตฺยยาะ, ตทา องฺกุราทิกมุตฺปทฺยเต ฯ ปตฺรเลขินีปุรุษกาเรษุ สตฺสุ สิธฺยตฺยกฺษรมฺ ฯ ทฺวโยรฺธรฺมโยะ สมวาเย วิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ อนาคเต ‘ธฺวนิ องฺกุรากฺษรวิชฺญานาทีนํา การณานิ อสมเวตานิ ฯ กถํ สนฺตีติ ลภฺยนฺเต ฯ อโต ‘ธฺวทฺวยมสตฺสฺยาตฺ ฯ
อถ ยทฺยนาคตธรฺโม ‘สฺติ ฯ ตทา นิตฺยะ สฺยาตฺ ฯ อนาคตาทฺวรฺตมานํ ปฺรตฺยนุปฺราปฺเตะ ฯ ยถา กุฏีตะ กุฏีมนุปฺราปฺโนติ ฯ ตทา นานิตฺยะ สฺยาตฺ ฯ น ไจตตฺสมฺภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยมานํ น กุตศฺจิทาคจฺฉติ ฯ นิรุธฺยมานํ น กฺวจิทฺคจฺฉติ ฯ อิติ ฯ อโต ‘ตีตานาคตธรฺเมา น กลฺปยิตวฺเยา ฯ อถ ยทฺยนาคตํ สตฺ จกฺษู รูปํ ปศฺยติ ตทา สการิตฺรํ สฺยาตฺ ฯ ตถาตีตมปิ ฯ น ตุ วสฺตุโต ยุชฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต อตีตานาคตธรฺโม ‘สนฺนิติ ฯ [ยทิ]อตีตานาคตรูปมสฺติ, ตทา สปฺรติฆํ สาวรณญฺจ สฺยาตฺ ฯ น วสฺตุโต ยุชฺยเต ฯ อโต นาสฺติ ฯ อถ ยทิ ฆฏาทยะ ปทารฺถาะ อนาคตาะ สนฺติ ฯ ตทา กุลาลาทยะ สวฺยาปารา น ภเวยุะ ฯ ทฤศฺยนฺเต ตุ สวฺยาปาราะ ฯ อโต นาสฺตฺยนาคตะ ฯ กิญฺจ ภควานาหสํสฺกฤตธรฺมา อุตฺปาทวฺยยสฺถิตฺยนฺยถาตฺไว สฺตฺริลกฺษณา อุปลภฺยนฺเต อิติ ฯ อุตฺปาท อิติ โย ธรฺมะ ปูรฺวมภูตฺวา อิทานีํ สวฺยาปาโร ทฤศฺยเต ฯ วฺยย อิติ กฤตะ ปุนรสนฺ ภวติ ฯ สฺถิตฺยนฺยถาตฺวมฺ อิติ สนฺตตฺยา สฺถิเต วิกโร ‘นฺยถาตฺวมฺ ฯ อิมานิ ตฺรีณิ สํสฺกฤตลกฺษณานิ วรฺตมานคตานิ นาตีตานาคตานิ ๚
อสตฺตาลกฺษณวรฺโค วิํศะ ฯ
๒๑ อธฺว ทฺวยสตฺตาวรฺคะ
(ปฤ) วสฺตุสทตีมนาคตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ โย ธรฺโม ‘สฺติ ตตฺร จิตฺตํ ภวติ ฯ ยถา วรฺตมานธรฺโม ‘สํสฺกฤตธรฺมาศฺจ ฯ ภควานฺ รูปลกฺษณมุกฺตฺวา ปุนราห- อตีตมนาคตญฺจ รูปมิติ ฯ อปิจาห- ยตฺกิญฺจน รูปมาธฺยาตฺมิกํ พาหฺยํ วา เอาทาริกํ สูกฺษฺมํ วา อตีตมนาคตํ ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ วา [สรฺว]มภิสํกฺษิปฺย รูปสฺกนฺธ อิติ ฯ กิญฺจาห- [รูป]มนิตฺยมตีตมนาคตมฺ, กะ ปุนรฺวาทะ ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ อิติ ฯ อนิตฺยํ หิ สํสฺกฤตลกฺษณมฺ ฯ อโต ‘สฺตีติ วกฺตวฺยมฺ ฯ ทฤษฺเฏ ชฺญานาตฺ ชฺญานมุตฺปทฺยเต อิติ ปริภาวิตตฺวาตฺ ฯ ยถา ศาเละ ศาลิรฺภวติ ฯ อโต ‘ตีตมสฺตีติ สฺยาตฺ ฯ ยทิ นาสฺตฺยตีตํ, ผลํ นิรฺเหตุกํ สฺยาตฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ยทตีตํ วสฺตุสตฺ หิตกรํ ตทฺภควานุปทิศติ ฯ อิติ ฯ กิญฺจาห- อตีตมนาคตํ สรฺวมนาตฺมานํ ภาวเยตฺ ฯ อิติ ฯ อนาคตาลมฺพนํ มโนวิชฺญานํ อตีตํ มน อาศฺรยเต ฯ ยทาตีตํ วิชฺญานมสตฺ, กิมาศฺรเยตฺ ฯ อตีตกรฺมต อนาคตํ ผลมิติ ชฺญานํ สมฺยคฺทฤษฺฏิะ ฯ ตถาคตสฺย ทศพลานฺยตีตานาคตกรฺมาณิ ชนยนฺติ ฯ ตถาคตะ สฺวยเมว วทติ- ยสฺย นาสฺตฺยตีตํ กฤตํ ปาปกรฺม ส ปุรุโษ ไนว ทุรฺคเตา ปติษฺยติ อิติ ฯ สาสฺรวจิตฺตวรฺตินํา ไศกฺษาณํา ศฺรทฺธาทินฺยนาสฺรเวนฺทฺริยาณิ น สฺยุะ ฯ อารฺยาศฺจานาคตํ วสฺตุ น วฺยวสฺถยา วฺยากุรฺยะ ฯ สฺมฤติรฺยทิ นาสฺติ อตีตานาคตโยะ ตทา ปุรุโษ นานุสฺมเรตฺปญฺจวิษยานฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นหิ มโนวิชฺญานํ ทฤษฺเฏ ปญฺจ วิษยานฺ ปฺรชานาติ ฯ กิญฺจาษฺฏาทศ มเนาปวิจารา อตีตาลมฺพนา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ยทฺยตีตมนาคตํ นาสฺติ, ตทา อรฺหนฺ น กีรฺตเยตฺ- อหํ ธฺยานสมาธิมุปสมฺปนฺน อิติ ฯ นหิ สมาธิสฺถิโต วจนํ วกฺติ ฯ จตุรฺษุ สฺมฤตฺยุปสฺถาเนษุ อธิจิตฺตมธิเวทนญฺจ ภาวนา น ภเวตฺ ฯ กุตะ ฯ นหิ ปฺรตฺยุตฺปนฺเน ‘ตีตํ ภาวยตีติ ลภฺยเต ฯ จตฺวาริ สมฺยกฺ ปฺรธานานิ จ นาภฺยสฺเยตฺ ฯ กุตะ ฯ นหฺยนาคตาธฺวคตา อกุศลา ธรฺมาะ สนฺติ ฯ ตถานฺยานิ ตฺรีณฺยปิ ฯ ยทฺยตีตมนาคตํ นาสฺติ, ตทา ตถาคโต ‘สนฺ สฺยาตฺ ฯ ทีรฺฆมลฺปกาลํ วา ศีลาภฺยาสศฺจ น สฺยาทิตฺยโต น ยุชฺยเต ๚
อธฺวทฺวยสตฺตาวรฺค เอกวิํศะ ฯ
๒๒ อธฺวทฺวยนาสฺติตาวรฺคะ
อโตฺรจฺยเต ฯ อตีตมนาคตญฺจ นาสฺติ ฯ ภวตา ยทฺยปฺยุกฺตํ สติ ธรฺเม จิตฺตมุตฺปทฺยต อิติ ฯ ตตฺปูรฺวเมว ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ อสนฺ ธรฺโม ‘ปิ จิตฺตมุตฺปาทยตีติ ฯ ยทุจฺยเต ภวตา- รูปลกฺษเณน รูปสํชฺญยา [อตีตํ] รูปํ ลกฺษฺยต อิติ ฯ ตทปิ น ยุกฺตมฺ ฯ ยทตีตมนาคตมฺ, ตทฺรูปํ น สฺยาตฺ ฯ รูปณาภาวาตฺ ฯ อนิตฺยลกฺษณมิตฺยปิ น วกฺตวฺยมฺ ฯ ภควานฺ สตฺตฺวานํา เกวลมิถฺยาสํชฺญาวิกลฺปานุวรฺตนาตฺตนฺนาม วฺยวหรติ ฯ ภวานาห- ชฺญานาตฺ ชฺญานํ ภวตีติ ฯ เหตุะ ผลสฺย เหตุกฺริยํา กฤตฺวา นิรุธฺยเต ฯยถา พีชมงฺกุรสฺย เหตุํ กฤตฺวา นิรุธฺยเต ฯ ภควานปฺยาห- อสฺโยตฺปาทาทิทมุตฺปทฺยต อิติ ฯ ภวโตกฺตํ- ยตฺ วสฺตุ สตฺ หิตกรํ ตทฺภควานุปทิศตีติ ฯ ภควทุกฺตํ วสฺตฺวิทํ ปฺรกฤติตะ ปฺรตฺยุตฺปนฺนกาเล ‘นุกฺตมปฺยสฺติ ฯ ยทิ มตมฺ- อตีตํ นิรุทฺธมิติ ฯ ตทา นาสฺตีติ ชฺญายเต ฯ ภวานาห- สรฺวมนาตฺม ภาวเยตฺ อิติ ฯ ยสฺมาตฺสตฺตฺวา อตีตานนาคตานฺ ธรฺมานฺ สาตฺมโน มนฺยนฺเต ตสฺมาตฺ ภควาเนวมโวจตฺ ฯ ภวโตกฺตมฺ [อิติ ชฺญานํ] สมฺยกฺ ทฤษฺฏิริติ ฯ ยสฺมาตฺ กาโย ‘ยํ กรฺมสมุตฺปาทกะ ฯ ตจฺจ กรฺม ผลสฺย เหตุํ กฤตฺวา นิรุทฺธมฺ ฯ ปศฺจาจฺจ ตตฺผลํ ปุนราตฺมนานุภูยเต ฯ ตสฺมาทุกฺตมฺ- อสฺติ ผลมิติ ฯ ตถาคตศาสเน อสฺติ วา นาสฺติ วา อิติ สรฺวมุปาย อิตฺยุจฺยเต ฯ ปุณฺยปาปกรฺมปฺรตฺยยตฺวปฺรทรฺศนารฺถมฺ, นตุ ปรมารฺถตะ ฯ ยถา ปฺรตีตฺยาสฺติ สตฺตฺว อิตฺยุจฺยเต ฯ ตถาตีตมนาคตมปิ ฯ อตีตํ มน อาศฺรยต อิตีทมปิ อุปายาศฺรยณมฺ ฯ น ตุ ยถา ปุรุเษณ ภิตฺตฺยาทฺยาศฺรียเต ฯ จิตฺตสฺโยตฺปาโท นาตฺมนิ นิศฺรยต อิติ จ วิศทมฺ ฯ ปูรฺวจิตฺตมุปาทายานนฺตรจิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ ตถา กรฺมพลมปิ ฯ ตถาคตะ ปฺรชานาติ- กรฺมนิรุทฺธมปิ ผลสฺย เหตุํ กโรตีติ ฯ น วทติ เอกานฺตตะ ปฺรชานามีติ ฯ ยถรฺณปตฺนสฺถมกฺษรมฺ ฯ ตถา ปาปกรฺมาปิ ฯ อเนน กาเยน กรฺม กฺริยเต ฯ ตสฺย จ กรฺมโณ นิโรเธ ‘ปิ วิปาโก น ปฺรณศฺยติ ฯ
ภวานาห- ศฺรทฺธาทีนฺยนาสฺรเวนฺทฺริยาณิ น สฺยุริติ ฯ ยทิ ไศโกฺษ ‘นาสฺรเวนฺทฺริยํ ลพฺธวานฺ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนสฺถเมว ลพฺธวานฺ ฯ อตีตํ นิรุทฺธมนาคตญฺจาปฺราปฺตมฺ ฯ [ปฺรตฺยุตฺปนฺนนฺตุ] สมนฺวาคตมิตฺยโต นาสฺตีติ น วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ ภวานาห- อารฺยา อนาคตํ น วฺยากุรฺยุริติ ฯ อารฺยชฺญานพเลน หิ ตถา ฯ อสนฺตํ ธรฺมมปิ วฺยากุรฺวนฺติ ฯ ยถา อตีตํ ธรฺมํ นิรุทฺธมปิ สฺมฤติพลาตฺปฺรชานาติ ฯ ภวานาห- นานุสฺมเรตฺปญฺจ วิษยานิติ ฯ ปฺรากฤโต ชโน โมหาทภูตสฺมฤตฺยา ปูรฺวคฤหีตํ นิยตลกฺษณํ ปศฺจานฺนิรุทฺธมปิ อุตฺปทฺยมาน[มิวา]นุสฺมรติ ฯ สฺมฤติธรฺมศฺจ ตไถว สฺยาตฺ ฯ น ตุ ศศศฤงฺคาทิสมานา สฺยาตฺ ฯ อษฺฏาทศเมาปวิจาราะ ปุนเรวมฺ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนคฤหีตํ รูปํ นิรุทฺธาตีตมปิ ตตฺสฺมฤติรนุวรฺตเต ฯ ภวานาห- น กีรฺตเยตฺ- อหํ ธฺยานสมาธิํ ลพฺธวานิติ ฯ ตํ สมาธิํ [ปูรฺวํ] ปฺรตฺยุตฺปนฺเน ‘ลภต ฯ อนุสฺมรณพลาทฺวทติ- อหํ ลพฺธวานิติ ฯ ภวานฺ พฺรวีติ- อธิจิตฺตมธิเวทนญฺจ ภาวนา น ภเวตฺ อิติ ฯ จิตฺตํ ทฺวิธากฺษณิกมานุพนฺธิกมิติ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ จิตฺตํ ปฺรยุชฺยานุพนฺธิกํ จิตฺตํ ภาวยติ ฯ น ตฺวนุสฺมฤโต วรฺตเต ฯ ภวานโวจตฺ- จตฺวาริ สมฺยกฺปฺรธานานิ นาภฺยสฺเยทิติ ฯ อนาคตากุศลธรฺมาณํา นิทานมปสารยติ ฯ อนาคตกุศลธรฺมาณํา นิทานมุตฺปาทยติ ฯ ภวานาห- ตทา ตถาคโต ‘สนฺ สฺยาทิติ ฯ ตถาคตะ ปรินิรฺวฤตลกฺษณะ ฯ [อตีเต] ‘ธฺวนิ ทฤษฺโฏ ‘ปิ [ปฺรตฺยุตฺปนฺเน] อสฺติ นาสฺตีติ น ปริคฤหฺยเต ฯ ส ปรินิรฺวาย ปารคตะ ขลุ ฯ สตฺตฺวาศฺจ ศรณีกุรฺวนฺติ ยถา เลากิกาะ ปิตราวาราธยนฺติ ฯ อุกฺตญฺจ ภวตา- สูทีรฺฆมลฺปกาลํ วา ศีลาภฺยาสศฺจ น สฺยาทิติ ฯ น หิ กาลตะ ศีลํ วิศิษฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ กาโล ทฺรวฺยมฺ ฯ ธรฺมาณามุตฺปตฺติวฺยยสมวายมาตฺรํ กาโล ‘สฺตีตฺยุจฺยเต ฯ ตสฺมาทฺภวโตกฺตา เหตวะ สรฺเว ‘ยุกฺตาะ ๚
อธฺวทฺวยนาสฺติตาวรฺโค ทฺวาวิํศะ ฯ
๒๓ สรฺวธรฺมสทสตฺตาวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- เกจิทฺวทนฺติ สรฺเว ธรฺมาะ สนฺตีติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ- สรฺเว ธรฺมา น สนฺตีติ ฯ
(ปฤ) เกน การเณน อสฺตีติ วทนฺติ ฯ เกน การเณน นาสฺตีติ ฯ (อุ) อสฺตีติ ฯ ภควานาห- สรฺวํ สรฺวมิติ พฺราหฺมณ ยาวเทว ทฺวาทศายตนานิ ฯ สรฺวมสฺติ [พฺราหฺมณ] อิติ ฯ ปฤถิวฺยาทีนิ ทฺรวฺยาณิ สํขฺยาทโย คุณาะ อุตฺเกฺษปณาวเกฺษปณาทิกํ กรฺม ฯ สามานฺยวิเศษสมวายาทโย ธรฺมาะ ฯ มูลปฺรกฤตฺยาทยะ ฯ โลเก จ ศศวิษาณกูรฺมโรมาหิปาทลวณคนฺธวายุรูปาทโย น สนฺติ ฯ อุกฺตํ หิ ภควตา สูเตฺร-
อากาเศ [จ] ปทํ นาสฺติ ศฺรมโณ นาสฺติ พาหฺยตะ ฯ
ปฺรปญฺจาภิรตา โลกา นิษฺปฺรปญฺจาสฺตถาคตาะ ๚ อิติ
อนุภววศาทฺธรฺมาะ สนฺตีตฺยุจฺยนฺเต ฯ ยถา ทฺรวฺยาทยะ ษฏฺปทารฺถาสฺสนฺติ เอาลูกฺยานามฺ ฯ ปญฺจวิํศติตตฺตฺวานิ สนฺติ สําขฺยานามฺ ฯ โษฑศ ปทารฺถาะ สนฺติ นยโสมานามฺ ฯ
ยทิ วสฺตุสาธนี ยุกฺติรสฺติ ฯ ตทา อสฺตีตฺยุจฺยเต ฯ ยถา ทฺวาทศายตนานิ ฯ ภควตะ ศาสน อุปายตยา สรฺวมสฺตีติ วา สรฺวํ นาสฺตีติ โวจฺยเต ฯ น ตุ ปรมารฺถตะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อสฺตีติ วฺยวสฺถายํา ศาศฺวตานฺตปาตะ ฯ นาสฺตีติ วฺยวสฺถายามุจฺเฉทานฺตปาตะ ฯ อนโยรนฺตโยรฺวรฺชนเมวารฺยา มธฺยมา ปติปตฺ ๚
สรฺวธรฺมสทสตฺตาวรฺคสฺตฺรโยวิํศะ ฯ
๒๔ อนฺตราภวาสฺติตาวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- เกจิทฺวทนฺติ- อสฺตฺยนฺตราภว อิติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ นาสฺตีติ ฯ (ปฤ) เกน การเณนาสฺตีติ วทนฺติ ฯ เกน การเณน นาสฺตีติ ฯ (อุ) อสฺตฺยนฺตราภวะ ฯ อาศฺวลายนสูเตฺร หิ ภควานาห- ยทา ปิตเรา สนฺนิปติเตา ภวตะ ฯ คนฺธรฺวศฺจ ปฺรตฺยุปสฺถิโต ภวติ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต อสฺตฺยนฺตราภว อิติ ฯ วตฺสสูตฺรญฺจาห- ยสฺมินฺ สมเย สตฺตฺว อิมํ กายํ นิกฺษิปติ ปุนศฺจิตฺโตตฺปาทนกายมนุปาทาโน ภวติ ฯ อสฺมินฺนนฺตราเล [ภวํ] อุปาทานปฺรตฺยยํ วทามิ ฯ อยมนฺตรา ภว อิติ ฯ สปฺตสตฺปุรุเษษุ อสฺตฺยนฺตราปรินิรฺวายี ฯ อุกฺตญฺจสูเตฺร- วฺยวกีรฺณํ กรฺมาภิสํสฺกฤตฺย วฺยวกีรฺณํ กายมุปาทาย วฺยวกีรฺเณ โลก อุตฺปทฺยเต ฯ ชฺญาตวฺยมสฺตฺยนฺตราภว อิติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- จตฺวาโร ภวาะ ปูรฺวกาลภโว มรณภโว ‘นฺตราภว อุปปตฺติภว อิติ ฯ อาห จ- สปฺตภวาะ- ปญฺจคตยะ กรฺมภโว ‘นฺตราภว อิติ ฯ อาห จ- ยมราโช ‘นฺตราภเว ปาปินะ สนฺตรฺชฺย วฺยตฺยสฺตํ ปาตยนฺติ ฯ อิติ ฯ ตถาคโต ‘นฺตราภวมุปาทาย สตฺตฺวานํา ปูรฺวนิวาสํ ปฺรชานาติ อยํ สตฺตฺโว ‘สฺมินฺ อุปปตฺติสฺถาน อุตฺปทฺยเต ส สตฺตฺวสฺตสฺมินฺนุปปตฺติสฺถาน อิติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ทิวฺเยน จกฺษุษา ปศฺยติ สตฺตฺวานฺ จฺยวมานานุปปทฺยมานําศฺเจติ ฯ กิญฺจาห- สตฺตฺโว [อนฺตรา]ภวสนฺตตฺยา อสฺมาลฺโลกาตฺปรโลกํ สงฺกฺรามติ ฯ อิติ ฯ เลากิกา อปิ อสฺตฺยนฺตราภว อิติ ศฺรทฺธธานา วทนฺติมฺริยมาณสฺย สูกฺษฺมาณิ จตฺวาริ มหาภูตานิ อสฺมาทฺภวาตฺ [ภวานฺตรํ] กฺรามนฺติ อิติ ฯ สตฺยนฺตราภเว ปรโลกะ ฯ อสตฺยนฺตราภเว นาสฺติ ปรโลกะ ฯ ยทิ นาสฺตฺยนฺตราภวะ, อิมํ กายํ วิสฤชฺย ปรกายมนุปาทานสฺยานฺตรา วฺยุจฺเฉทะ สฺยาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต ‘สฺตฺยนฺตราภว อิติ ๚
อนฺตราภวาสฺติตาวรฺคศฺจตุรฺวิํศะ ฯ
๒๕ อนฺตราภวนาสฺติตาวรฺค
เกจิทฺวทนฺติ- นาสฺตฺยนฺตราภว อิติ ฯ ยทฺยปฺยุกฺตํ ภวตา- อาศฺวลายนสูตฺร อุกฺตมฺ อสฺตฺยนฺตราภว อิติ ฯ ตนฺน ยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทฺยารฺยา น ชานนฺติ- อยํ กะ กุต อาคต อิติ ฯ ตทา นาสฺตฺยนฺตราภวะ ฯ ยทฺยสฺติ กสฺมานฺน ชานนฺติ ฯ ภวานาห- วตฺสสูตฺร อุกฺตมิติ ฯ อิทมยุกฺตมฺ ฯ กุตะ ฯ สูเตฺร ‘สฺมินฺ ปฺรศฺโน ‘นฺยะ ปฺรติวจนญฺจานฺยตฺ ฯ อเนน พฺราหฺมเณน กลฺปิตมฺ- อนฺยะ กาโย ‘นฺโย ชีว อิติ ฯ อต เอวํ ปฺรติวกฺติ- สนฺตฺยนฺตราภเว ปญฺจสฺกนฺธา อิติ ฯ ภวานาห- อสฺตฺยนฺตราปรินิรฺวายีติ ฯ ส กามรูปธาตฺโวรนฺตรา กายมุปาทาย ตตฺร ปรินิรฺวฤต อิติ อนฺตราปรินิรฺวายี ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- กศฺจินฺมฺริยมาณะ กุตฺร คจฺฉติ กุโตฺรตฺปทฺยเต กุตฺร ติษฺฐติ อิตีทเมการฺถกมฺ ฯ ภวานาห- วฺยวกีรฺณํ กายมุปาทาย วฺยวกีรฺเณ โลก อุตฺปทฺยต อิติ ฯ กายมุปาทาเยติ วจนํ โลก อุตฺปทฺยต อิติ เจทเมการฺถกมฺ ฯ จตฺวาโร ภวาะ สปฺต ภวา อิติ จ ภวทุกฺตํ สูตฺรมยุกฺตมฺ ฯ ธรฺมลกฺษณานนุคมาตฺ ฯ ภวทุกฺตํ ยมราชสนฺตรฺชนมุปปตฺติภเว ภวติ นานฺตราภเว ฯ ภวานาห- ตถาคโต ‘นฺตราภวมุปาทาย ปูรฺวนิวาสํ ปฺรชานาตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ อารฺยชฺญานพลํ หิ ตตฺ ฯ อสนฺตมนาคตมปิ สฺมฤตฺยา ปฺรชานาติ ฯ ภวานาห- ทิวฺเยน จกฺษุษา ปศฺยติ มฺริยมาณานุปปทฺยมานานิติ ฯ อุตฺปิตฺสุะ ส อุปปทฺยมาน อิตฺยุจฺยเต ฯ มรโณนฺมุขศฺจ จฺยวมานะ ฯ นตฺวนฺตราภวคตะ ฯ ภวานาห- สตฺตฺโว ภวสนฺตตฺยา อสฺมาลฺโลกาตฺปรโลกํ สงฺกฺรามตีติ ฯ ปรโลกาสฺติตฺวปฺรทรฺศนาย ตาทฤศํ วจนํ น ตฺวนฺตราภวาสฺติตฺวปฺรกาศนาย ฯ ภวานาห- มฺริยมาณสฺย สูกฺษฺมาณิ จตฺวาริ มหาภูตานิ ภวานฺตรํ กฺรามนฺตีติ ฯ เกากิกานามุปลภฺยมศฺรทฺเธยมฺ ฯ น ตทฺเธตุรุปยุชฺยเต ฯ ภวานาห- ยทิ นาสฺตฺยนฺตราภวะ อนฺตราวฺยุจฺเฉทะ สฺยาทิติ ฯ กรฺมพลาทยมโตฺรตฺปทฺยเต ยถา อตีตมนาคตมนนุวฤตฺตมปิ สํสฺมรติ ฯ อโต นาสฺตฺยนฺตราภวะ ฯ
ปูรฺวนิวาสชฺญาน อุกฺตํ ชานาติ อยํ ปุรุโษ ‘สฺมิํลฺโลเก มฤตสฺตสฺมิํลฺโลก อุตฺปทฺยต อิติ น ตูกฺตมฺ อนฺตราภเว ติษฺฐตีติ ฯ ตถาคต อาห- ตฺริวิธํ กรฺม ทฤษฺฏวิปากมุปปตฺติวิปากมูรฺธฺววิปากมิติ ฯ น ตฺวาห- อนฺตราภววิปากํ กรฺเมติ ฯ ยทฺยนฺตราภเว สฺปรฺโศ ‘สฺติ ฯ ส เอโวปปตฺติภว อิตฺยุจฺยเต ฯ ยทิ น สฺปฤศติ, สฺปรฺศวิหีนะ ฯ สฺปรฺศวิหีนตฺวาทฺเวทนาทโย ‘ปิ น สนฺติ ฯ ตาทฤศํ ปุนะ กุตฺราสฺติ ฯ ยะ สตฺตฺโว ‘นฺตราภวรูปมุปาทตฺเต ส เอโวปปตฺติํ เวทยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยทิมํ กายํ นิกฺษิปนฺ กายานฺตรมุปาทตฺเต ตทหํ วทามิ อุปปตฺติริติ ฯ ยทิ น กายมุปาทตฺเต ฯ ตทา นาสฺตฺยนฺตราภวะ ฯ ยทฺยนฺตราภเว จฺยุติะ ฯ อุปปตฺติเรว สา ฯ กุตะ ฯ ปูรฺวมุตฺปทฺยนฺนสฺย ปศฺจาทวศฺยํ จฺยุเตะ ฯ ยทิ นาสฺติ จฺยุติะ ฯ นิตฺโย ภเวตฺ ฯ กรฺมพลาจฺโจปปตฺติริติ กิมนฺตราภเวน ฯ ยทฺยนฺตราภว กรฺมตะ สิทฺธะ ฯ ส เอโวปปตฺติภวะ ฯ ยโถจฺยเต- กรฺมปฺรตฺยยา ชาติริติ ฯ ยนฺน กรฺมตะ สิทฺธมฺ ฯ เกน ภโว ‘สฺติ ฯ ตตฺปฺรติวกฺตวฺยมฺ ฯ
อุจฺยเต ฯ อุปปตฺติวิเศษเมวานฺตราภวํ วทามะ ฯ อโต นาสฺติ ยโถกฺตโทษะ ฯ อนฺตราภว อุตฺปนฺนสฺยาปฺยสฺย อุปปตฺติภวานฺตรโยโค ภวติ ฯ ยตะ กลเล วิชฺญานมุปสงฺกฺรามติ ฯ อยมนฺตราภว อิตฺยุจฺยเต ฯ
อตฺร ทูษณมาห ฯ กรฺมพลาทุปสงฺกฺรามติ ฯ กิมนฺตราภววิกลฺเปน ฯ จิตฺตํ น กุตฺรจิทุปสงฺกฺรามติ ฯ กรฺมปฺรตฺยยาตฺตุ อสฺมิํลฺโลเก นิรุทฺธํ ตโตฺรตฺปทฺยเต ฯ นหิ ปฺรตฺยกฺษํ ทฤศฺยเต จิตฺตํ สนฺตตฺโยตฺปทฺยต อิติ ฯ ยถา ปาเท วิทฺธสฺย ศิรสิ เวทนานุภูยเต ฯ น ตตฺร ปาเท สฺถิตํ วิชฺญานํ ภวปฺรตฺยยํ ศิรสิ สงฺกฺรามติ ฯ อโต สนฺนิกฤษฺฏวิปฺรกฤษฺฏปฺรตฺยยคณสามคฺรฺย ตุ จิตตุตฺปทฺยเต ฯ อโต ‘สฺตฺยนฺตราภว อิติ น กลฺปนา การฺยา ๚
อนฺตราภวนาสฺติตฺววรฺคะ ปญฺจวิํศะ ฯ
๒๖ อนุปูรฺววรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห ฯ เกจิทฺวทนฺติ จตุรฺณํา สตฺยานามนุปูรฺเวณาภิสมย อิติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ เอกกฺษเณเนติ ฯ (ปฤ) เกน การเณโนจฺยเต อนุปูรฺเวณาภิสมยะ, เกน การเณน เอกกฺษเณนาภิสมย อิติ ฯ (อุ) อนุปูรฺเวณาภิสมยะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร โลกสฺย สมุทยํ ปศฺยโต นาสฺติตาทฤษฺฏิรฺน ภวติ ฯ โลกสฺย นิโรธํ ปศฺยโต ‘สฺติตาทฤษฺฏิรฺน ภวติ อิติ ฯ อโต ชฺญาตวฺยํ นิโรธสมุทยโยรฺลกฺษณํ ปฺรตฺเยกํ ปฤถคิติ ฯ ยะ ปฺรชานาติ- ยตฺสมุทยลกฺษณํ ตตฺสรฺวํ นิโรธลกฺษณมิติ ฯ ตสฺย วิรชํ วีตมลํ ธรฺมจกฺษุรฺภวติ ฯ อาห จ-
อนุปูรฺเวณ เมธาวี สฺโตกํ สฺโตกํ กฺษเณ กฺษเณ ฯ
กรฺมาโร เรชตสฺเยว นิรฺธเมนฺมลมาตฺมนะ ๚ อิติ ๚
อาสฺรวกฺษยสูตฺรมาห ชานตะ ปศฺยตะ อาสฺรวาณํา กฺษโย ภวติ อิติ ฯ ปฺรติปตฺตุปฺรติทินํ กฺษียมาณํ สฺวยมชานโต ‘ปิ สทา ภาวิตตฺวาตฺ อาสฺรวาณํา กฺษโย ภวติ ฯ ภควานาห สตฺเยษุ อุทปทฺยต จกฺษุะ ชฺญานํ วิทฺยา ปฺรชฺญา อิติ ฯ กามธาตุกทุะเข ทฺเวา [กฺษเณา] รูปารูปฺยธาตก [ทุะเข] จ ทฺเวา ฯ ตถา สมุทายทาวปิ ฯ สูเตฺร จ ภควานฺ กณฺฐต อาห อนุปูรฺเวณ สตฺยาภิสมย อิติ ฯ ยถา ปุรุษะ เศฺรณิมารุหฺย อุปรฺยาโรหติ ฯ อิตฺยาทิสูตฺราตฺ ชฺญายเต จตุสฺสตฺยานิ ไนกกาลิกานิ อิติ ฯ เกฺลศานาญฺจ จตุสฺสตฺเยษุ จตุรฺธา มิถฺยาจารา ภวนฺติ ยทุต นาสฺติ ทุขํ, นาสฺติ สมุทยะ, นาสฺติ นิโรธะ, นาสฺติ มารฺคะ อิติ ฯ อนาสฺรวชฺญานสฺยาปิ อนุปูรฺเวณ จตุรฺธา สมฺยคาจาราะ สฺยุะ ฯ โยคี จ จิตฺตํ สมาธาย อิทํ ทุะขํ อยํ ทุะขนิโรธ อิยํ ทุะขนิคามินี ปติปตฺ อิติ วิกลฺปเยตฺ ฯ ยทฺเยกสฺมินฺ จิตฺเต สฺยาตฺ กถเมวมนุปูรฺเวณ สมาธิวิกลฺโป ภเวตฺ ฯ อโต ชฺญายเต อนุปูรฺเวณาภิสมโย ไนกกฺษเณเนติ ฯ
อนุปูรฺววรฺคะ ษฑฺวิํศะ ฯ
๒๗ เอกกฺษณวรฺคะ
เกจิทาหุะ จตุรฺณํา สตฺยานามภิสมโย นานุปูรฺเวเณติ ฯ ภวานาห โลกสฺย สมุทยํ ปศฺยโต นสฺติตาทฤษฺฏิรฺน ภวติ ฯ โลกสฺย นิโรธํ ปศฺยโต อสฺติตาทฤษฺฏิรฺน ภวตีติ ฯ ตทา สฺวมตํ วินศฺเยตฺ ฯ ตถา เจตฺ โษฑศภิะ จิตฺตกฺษไณะ ทฺวาทศภิรากาไรศฺจ มารฺโค ลภฺยต อิติ น สฺยาตฺ ฯ ภวโตกฺตํ ยตฺสมุทยลกฺษณํ สรฺวํ ตนฺนิโรธลกฺษณมิติ ปฺรชานโต ธรฺมจกฺษุรฺภวตีติ ฯ ตถา เจตฺ จิตฺตทฺวเยน มารฺคลาภะ สฺยาตฺ- อทฺยํ สมุทยจิตฺตํ ทฺวิตียํ นิโรธจิตฺตํ อิติ ฯ น ตฺไวตทฺยุกฺตมฺ ฯ ภวานาห อนุปูรฺเวณ เมธาวี สฺโตกํ สฺโตกํ กฺษเณ กฺษเณ ฯ ….นิรฺธเมนฺมลมาตฺมน อิติ [อเนนาปิ] น สฺยาตฺ โษฑศมาไตฺรศฺจิตฺตกฺษไณริติ ฯ ภวโตกฺตํ อาสฺรวกฺษยสูตฺรมาห รูปาทีนฺ ชานตะ ปศฺยตะ อาสฺรวานํา กฺษโย ภวตีติ ฯ เอวญฺจาปฺรมาณจิตฺตานิ สฺยุะ น ตุ โษฑศจิตฺตมาตฺราณิ ฯ ภวโตกฺตํ- จกฺษุรฺชฺญานํ วิทฺยา ปฺรชฺเญติ ฯ ภควานฺ สฺวยํ พฺรวีติ จตุรฺษุ สตฺเยษุ ชฺญานํ จกฺษุรฺวิทฺยา ปฺรชฺโญทปทฺยเตติ น พฺรวีติ อนุปูรฺเวณ โษฑศจิตฺตกฺษณานิ ภวนฺตีติ ฯ ภวโตกฺตํ ภควานฺ กณฺเฐนาห- อนุปูรฺเวณ สตฺยภิสมยะ เศฺรณฺยาโรหณวตฺ อิติ ฯ นาธีตมิทํ สูตฺรมสฺมาภิะ ฯ สตฺตฺเว ‘ปิ นิรากรฺตวฺยเมว ฯ ธรฺมลกฺษณานนุคมาตฺ ฯ ภวโตกฺตํ จตุรฺธา มิถฺยาจารา ภวนฺตีติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธาทาวปิ มิถฺยาจาราะ สฺยุะ ฯ ยานฺ มิถฺยาจารานนุสฤตฺย สรฺวํ ชฺญานมุตฺปทฺเยต ฯ เอวํ จ โษฑศภิเรว จิตฺตกฺษไณรฺมารฺคลาภ อิติ น สฺยาตฺ ฯ ภวานาห สมาธฺยา วิกลฺปเยทิติ ฯ รูปาทาวปิ ตถา วิกลฺปเยตฺ ฯ อโต น โษฑไศว จิตฺตกฺษณาะ สฺยุะ ฯ
[โยคิโน] น [นานา]สตฺยานิ ภวนฺติ กินฺตุ เอกเมว สตฺยํ ภวติ ยทุต ทุะขนิโรธทรฺศนมาทฺยาภิสมฺโพธิ นามกมฺ ฯ ทฤศฺยธรฺมาทีนํา ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนตฺวาตฺ โยคี อูษฺมคตาทิธรฺมานุปูรฺเวณ จรมนิโรธสตฺยรูปํ สตฺยํ ปศฺยติ ฯ นิโรธสตฺยทรฺศนานฺมารฺคลาไภตฺยาขฺยายเต ฯ
เอกกฺษณ สปฺตวิํศะ ฯ
๒๘ ปริหาณวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- เกจิทฺวทนฺติ อรฺหนฺ ปริหียเต ฯ เกจิทฺวทนฺติ น ปริหียต อิติ ฯ (ปฤ) เกน การเณน ปริหียเต เกน การเณน น ปริหียเต ฯ (อุ) ปริหียต อิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปญฺจ เหตวะ ปญฺจ ปฺรตฺยยาะ สมยวิมุกฺตสฺยารฺหตะ ปริหาณาย สํวรฺตนฺเต ฯ กตเม ปญฺจ ฯ กรฺมปฺรสฤโต ภวติ ฯ ภาษฺยปฺรสฤโต ภวติ ฯ อธิกรณปฺรสฤโต ภวติ ฯ ทีรฺฆจาริกาโยคมนุยุกฺโต ภวติ ฯ ทีรฺเฆณ โรคชาเตน สฺปฤษฺโฏ ภวติ ฯ อิติ ฯ อาห จ สูตฺรมฺ ทฺวิวิโธ ‘รฺหนฺ ปริหาณลกฺษโณ ‘ปริหาณลกฺษณ อิติ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร ยทฺยมุโก ภิกฺษุะ วิมุกฺติมุขาตฺ ปริหียเต ตทิทํ สฺถานํ วิทฺยเต อิติ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร-
กุมฺโภปมํ กายมิทํ วิทิตฺวา นคโรปมํ จิตฺตมิทํ สฺถาปเยตฺ ฯ
ยุธฺเยต มารํ ปฺรชฺญายุเธน ชิตญฺจ รเกฺษทนิเวศนะ สฺยาตฺ ๚ อิติ ฯ
อปริหีนสฺย ชิตรกฺษณํ น สฺยาตฺ ฯ ชฺญานญฺจ ทฺวิวิธํ- กฺษยชฺญานมนุตฺปาทชฺญานมิติ ฯ กฺษยชฺญานวานฺ น ปุนรุตฺปทฺยเต ฯ กิมนุตฺปาทชฺญาเนน ฯ อุทายิโน ยา นิโรธสมาปตฺติ ทุรฺลภา ฯ ส เอว ปริหาณเหตุะ ฯ ส ปริหีโน ‘ปิ รูปธาตาว(วุ)ทปทฺยต อิตฺยาทิภิะ การไณะ ชฺญาตวฺยํ ปริหียต อิติ ฯ
ปริหาณวรฺค อษฺฏาวิํศะ ฯ
๒๙ อปริหาณวรฺคะ
เกจิทฺวทนฺติ อารฺยมารฺคานฺน ปริหียเต ธฺยานสมาเธะ ปรํ ปริหียต อิติ ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ อรฺหนฺ ทฺวิวิโธ น สฺยาตฺ ฯ อสฺติ ขลุ ปริหาณลกฺษณะ ฯ สรฺเวษามรฺหตํา ธฺยานสมาธิภฺยะ ปริหาณมสฺตฺเยว ฯ (อุ) ธฺยานสมาธิปริหีณสฺย วศิตาพลมสฺติ น ตุ สรฺเวษามรฺหตามฺ ฯ (ปฤ) น ยุชฺยเต ฯ ยถา เคาธิโก ภิกฺษุะ ษฑฺวารํ [เจโตวิมุกฺเตะ] ปริหีณะ อสินา อาตฺมานํ ชฆาน ฯ ยทิ ธฺยานสมาเธะ ปฺรหีณะ, นาตฺมานํ หนฺยาตฺ ฯ ตถาคตาศาสเน หิ วิมุกฺติะ ปฺรธานา น สมาธิะ ฯ (อุ) ส อิมํ ธฺยานสมาธิมวลมฺพฺยารฺหนฺมารฺคํ สฺปฤเศตฺ ฯ ตสฺมาตฺ สมาเธะ จฺยุตสฺยานาสฺรวํ จฺยวเต น ตุ อนาสฺรวาตฺปริหียเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถาห คาถา-
กฺษีณํ ปุราณํ น นโว ‘สฺติ สมฺภโว วิรกฺตจิตฺตา อายติเก ภเว จ ฯ
เต กฺษีณพีชา อวิรุฒจฺฉนฺทา นิรฺวานฺติ ธีรา ยถายํ ปฺรทีปะ ๚ อิติ ฯ
กิญฺจาห-
ไศโล ยถา ไจกฆโน วาเตน น สมีรฺยเต ฯ
เอวํ นินฺทาปฺรศํสาสุ น สมิญฺชนฺติ ปณฺฑิตาะ ฯ อิติ ฯ
อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- ตฤษฺณา ตฤษฺณาชนนีตฺยาทิ ฯ ตฤษฺณามูลมรฺหโต ‘ตฺยนฺตมุนฺมูลิตมฺ ฯ กุตะ ปฺรวรฺเตต สํโยชนมฺ ฯ อาห จ- อารฺโย ‘ตฺยนฺตปริกฺษีณานฺตะ กฤตกรณีย อิติ ฯ กิญฺจาห- อารฺยสฺย กฺษียมาณะ สมุทโย น ปุนรฺภวติ ฯ ปฺรทลิตํ วิชฺญานํ น [ปุนะ] ภวติ อิตฺยาทิ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- อวิทฺยาปฺรตฺยยาะ กามทฺเวษโมหาะ ปฺรวรฺตนฺเต ฯ อรฺหโต ‘ตฺยนฺตปริกฺษีณาวิทฺยา ฯ [ตสฺย] กถํ สํโยชนานิ ปฺรวรฺตนฺเต ฯ อิติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- เย ไศกฺษา นิรฺวาณมารฺคํ ปรฺเยษนฺเต ฯ อหํ วทามิ ไตรปฺรมตฺไตรฺภวิตวฺยมิติ ฯ เยษามาสฺรวาะ กฺษีณาะ น เตษํา ปุนราสฺรวา ภวนฺติ ฯ อโต นาสฺติ ปริหาณิะ ฯ กิญฺจาห- วิทฺวาน กุศลภาวนะ กุศลวากฺ กุศลกายกรฺมานฺตะ กรณียานฺน จฺยวต อิติ ฯ อปิ จาห-
อปฺรมาทรโต ภิกฺษุะ ปฺรมาเท ภยโกวิทะ ฯ
อภวฺยะ ปริหาณาย นิรฺวาณสฺไยว สนฺติเก ๚ อิติ ฯ
อุกฺตญฺจ สูเตฺร-
มฤคา วนาศฺรยา เอว วิหคา คคนาศฺรยาะ ฯ
ปฺรวิเวกปโร ธรฺมะ สชฺชนาะ ศมนิศฺริตาะ ๚ อิติ
ตฺรีณิ นิทานานิ สํโยชนานํา สมุตฺปาทาย อปฺรหีณจฺฉนฺทราคะ, ฉนฺทราคสฺถานียสฺโยปสฺถานํ, ตตฺร มิถฺยามนสฺการสมุตฺปาทะ ฯ อรฺหตะ ฉนฺทราคะ ปฺรหีณะ ฯ ฉนฺทราคสฺถานียสฺโย [ปสฺถิตา]วปิ น มิถฺยามนสฺการะ สมุทฺยเต ฯ อตะ สํโยชนานิ โนตฺปาทยติ ฯ อาห จ- ธรฺมานฺ มิถฺยาภาวยโต ภิโกฺษสฺตฺรย อาสฺรวาะ ปฺราทุรฺภวนฺติ อิติ ฯ อรฺหนฺ ปุนรฺน มิถฺยาภาวยตีติ น ต อาสฺรวาะ ปฺราทุรฺภวนฺติ อิติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ย อารฺยปฺรชฺญยา ปฺรชานาติ น ส ปริหียเต ฯ ยถา โสฺรตอาปตฺติผลมปริหีณมฺ อิติ ฯ กีญฺจารฺหนฺ ติโสฺร เวทนาะ สมฺยกฺ ปฺรชานาติ [ตาสา]มุตฺปาทลกฺษณํ นิโรธลกฺษณมาสฺวาทลกฺษณํ มารฺคลกฺษณํ นิสฺสรณลกฺษณญฺเจตฺยโต โนตฺปาทยติ สํโยชนมฺ ฯ กิญฺจาห- โย ภิกฺษุะ ศีลสมาธิปฺรชฺญาขฺไย สฺตฺริภิรฺธรฺไมะ สมนฺวาคตะ ส น ปริหียเต ฯ อิติ ฯ อรฺหต อุตฺปนฺนํ สํโยชนํ ปฺรหีณมฺ ฯ อนาคตญฺจ โนตฺปาทยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สตฺยวิหารี อารฺโย ไนว ปริหียต อิติ ฯ อรฺหนฺ สากฺษาตฺกฤตจตุสฺสตฺยะ กฺษีณาสฺรว อิตฺยตะ สตฺยวิหารีตฺยุจฺยเต ฯ กิญฺจาห- สปฺตโพธฺยงฺคานิ อปริหาณียา ธรฺมา อิติ ฯ อรฺหตะ สปฺตโพธฺยงฺคสมฺปนฺนตฺวาตฺ น ปริหาณิรฺภวติ ฯ กิญฺจารฺหนฺ อโกปฺยํา [เจโต]วิมุกฺติํ สากฺษาตฺกฤตตฺวานฺ อิตฺยโต น ปริหียเต ฯ อรฺหนฺ ตถาคตศาสเน สารมรฺถํ ปฺรติลพฺธวานฺ ยทุตาโกปฺยา เจโตวิมุกฺติะ ฯ กสฺยจิตฺ กรจฺเฉทวตฺ ตตฺสฺมรเณ ‘สฺมรเณ จ สทา กรจฺเฉโท ‘สฺตฺเยว ฯ ตถา อรฺหตะ ปฺรหีณํ สํโยชนมฺ ฯ ตตฺสมรเณ ‘สฺมรเณ จ สทา ปฺรหาณมสฺตฺเยว ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ศฺรทฺธาทินามินฺทฺริยาณํา ตีกฺษฺณตฺวาตฺ อรฺหนฺ ภวติ อิติ ฯ ตีกฺษฺเณนฺทฺริยะ กทาปิ น ปริหียเต ฯ อนุตฺตมตฤษฺณาปฺรหาณธรฺมกุศลสฺยารฺหตศฺจิตฺตํ สมฺยคฺวิมุจฺยเต ‘ตฺยนฺตํ กฺษียเต ฯ ตทฺยถา ทหโน ‘ทคฺธํ ทหติ ทคฺธฺวา จ นปุนสฺตตฺร ปฺรตฺยาวรฺตเต ฯ เอวํ ภิกฺษุะ เอกา ทศภิรฺธรฺไมะ สมนฺวาคต อิตฺยโต น กทาปิ ปริหียเต ฯ
(ปฤ) ทฺวิวิโธ ‘รฺหนฺ อิติ ภวโตทาหฤตสูตฺรมาห- อสฺติ อปริหาณ[ลกฺษณ] อิติ ฯ (อุ) อิทํ สามานฺยต อุกฺตมฺ ฯ ไศเกฺษรปฺรมตฺไตรฺภวิตวฺยมิติ อรฺหนฺตมนเปกฺษฺย, น ตุ วิเศษต อุกฺตมฺ อปริหาณลกฺษโณ ‘สฺตีติ ฯ ภควนาห คาถามฺ-
ชินศฺเจตฺ ปุนรุตฺปนฺนะ สฺยาตฺ อุจฺยเต น ตุ โส ชินะ
ชิโน ภูตฺวา น ชาเยตฺ ตาตฺวิกะ ส ชิโน มตะ ๚ อิติ ฯ
โย ‘รฺหนฺ ปุนะ เกฺลศานุตฺปาทยติ น ส ชิโน ภเวตฺ ฯ อรฺหตะ กฺษีณชาติตฺวาตฺ น ปุนะ กาโย เวทฺยเต ฯ ภวตะ สูตฺรํ ยทฺยปฺยาห- อรฺหนฺ ปริหาณธรฺมา ปุนะ ปริหีเยต อิติ ฯ ตถา เจตฺ อปริหาณธรฺมาปิ สฺยาตฺ ฯ โย ภิกฺษุสฺตเถนฺทฺริยาณิ กโรติ ยถา โนตฺปทฺยเต, โส ‘รฺหนฺ ภวติ ฯ อโต น ปริหียเต ฯ
อปริหาณวรฺค เอโกนตฺริํศะ ฯ
๓๐ จิตฺตสฺวภาววรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- เกจิทฺวทนฺติ จิตฺตํ ปฺรกฤติปริศุทฺธมาคนฺตุกมไลรปริศุทฺธมิติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ น ตเถติ ฯ
(ปฤ) เกน การเณน วทนฺติ ปฺรกฤติปริศุทฺธมิติ ฯ เกน การเณน วทนฺติ น ตเถติ ฯ (อุ) น ตเถติ ฯ น จิตฺตํ ปฺรกฤติปริศุทฺธมาคนฺตุกมไลปริศุทฺธมฺ ฯ กุตะ ฯ เกฺลศา หิ สทา จิตฺเตน สห สํปฺรโยคชาะ ฯ นาคนฺตุกลกฺษณาะ ฯ จิตฺตญฺจ ตฺริวิธมฺ- กุศลมกุศลมวฺยากฤตมิติ ฯ กุศลมวฺยากฤตญฺจ จิตฺตมมลมฺ ฯ อกุศลจิตฺตํ ปฺรกฤติโต ‘ปริศุทฺธมฺ ฯ นาคนฺตุกตยา ฯ อิทญฺจ จิตฺตํ ปฺรติกฺษณมุตฺปนฺนวินาศิ เกฺลศานเปกฺษมฺ ฯ ยะ เกฺลศะ สหโช ภวติ น ส อาคนฺตุก อิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) จิตฺตํ รูปาทิมาตฺรมนุภูย ตโต นิมิตฺตํ คฤหฺณาติ ฯ นิมิตฺตชาะ เกฺลศาะ จิตฺตสฺย มลํ กุรฺวนฺติ ฯ อตะ ปฺรกฤติปริศุทฺธมิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) น ยุกฺตมิทมฺ ฯ จิตฺตมิทํ ตตฺกาล เอว นิรุทฺธํ น มลนิมิตฺตวตฺ ภวติ ฯ จิตฺตํ ตตฺกาล เอว วินษฺฏํ เกน มเลน ลิปฺยเต ฯ (ปฤ) น ปฺรติกฺษณวินาศิ จิตฺตมิตฺยต เอวํ วทามิ ฯ [กินฺตุ] สนฺตนฺยมานํ จิตฺตมิตฺยโต มลินมิติ วทามิ ฯ (อุ) จิตฺตสนฺตาโน ‘ยํ โลกสตฺยโต ‘สฺติ น ปรมารฺถตะ ฯ [ปรมารฺถตสฺตุ] อยมนิรฺวาจฺยะ ฯ
โลกสตฺยโต ‘ปิ สนฺติ พหโว โทษาะ ฯ จิตฺตมุตฺปนฺนวินาศิ ฯ อนุตฺปนฺนสฺยานภินิรฺวฤตฺตสฺย กถํ สนฺตติะ ฯ อโต น จิตฺตํ ปฺรกฤติตะ ปริศุทฺธมาคนฺตุกมไลปริศุทฺธกมฺ ฯ กินฺตุ ตถาคตะ จิตฺตํ นิตฺยํ สฺถายีติ วทตํา สตฺตฺวานํา กฤต อาห อาคนฺตุกมลกฺลิษฺฏํ สตฺ จิตฺตมปริศุทฺธมิติ ฯ กิญฺจ กุสีทสตฺตฺวา เย ศฤณฺวนฺติ จิตฺตํ ปฺรกฤติโต ‘ปริศุทฺธมิติ ฯ เต วเทยุะ ปฺรกฤติะ น ปฺรติการฺเยติ ฯ น เต จิตฺตวฺยวทานมารเภรนฺ อิตฺยตะ ตถาคต อาห ปฺรกฤติปริศุทฺธมิติ ๚
จิตฺตสฺวภาววรฺคสฺตฺริํศะ ฯ
๓๑ สมฺปฺรโยคาสมฺปฺรโยควรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- เกจิทฺวทนฺติ อนุศยาศฺจิตฺตสมฺปฺรยุกฺตา อิติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ จิตฺตวิปฺรยุกฺตา อิติ ฯ
(ปฤ) เกน การเณน วทนฺติ จิตฺตสํปฺรยุกฺตา อิติ ฯ เกน การเณน วทนฺติ จิตฺตวิปฺรยุกฺตา อิติ ฯ (อุ) จิตฺตสมฺปฺรยุกฺตา อิติ ฯ [อิทํ] ปศฺจาทนุศยวรฺเค วกฺษฺยเต ฯ ฉนฺทราคาทิะ เกฺลศานํา กรฺม ฯ ตจฺจ กรฺม อนุศไยะ สมฺปฺรยุกฺตมฺ ฯ ภวตํา ศาสเน ยทฺยปฺยุจฺยเต จิตฺตวิปฺรยุกฺโต ‘นุศยะ จิตฺตสมฺปฺรยุกฺตสํโยชนปรฺยวสฺถานสฺย เหตุํ กโรตีติ ฯ น ยุกฺตมิทมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- อวิทฺยาโยนิโศมนสฺการมิถฺยาสงฺกลฺปาทิภฺโย ราคาทีนิ สํโยชนนิ ปฺราทุรฺภวนฺติ อิติ ฯ น ตุ สูตฺรมาห- อนุยาทุตฺปทฺยต อิติ ฯ ยทฺยปิ ภวตํา ศาสน อุกฺตํ- จิราภฺยสฺตสํโยชนปรฺยวสฺถาปโก ‘นุศโย นาม อิติ ฯ น ยุกฺตมิทมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กายิกวจิกาทิ กรฺมาปิ จิราภฺยสฺตลกฺษณมฺ ฯ ตทปิ อนุศยาภาสะ จิตฺตวิปฺรยุกฺตสํสฺการะ สฺยาตฺ ฯ น วสฺตุโต ยุชฺยเต ฯ ยุชฺยต อิติ เจตฺ สรฺเว ‘ปิ ธรฺมาะ ปฺรตฺยุตฺปนฺน เหโตรุปทฺเยรนฺ นาตีตเหโตะ ฯ ตถา จ น กรฺมโช วิปากะ สฺยาตฺ ฯ มโนวิชฺญานญฺจ มนโส ชาตํ น สฺยาตฺ ฯ อนุศยานาเมษํา กฺษณิกตฺวาตฺ กถํ ปุนสฺเต ชนกเหตวะ สฺยุะ ฯ
(ปฤ) สหลกฺษโณ ชนกเหตุะ ฯ (อุ) ตทปิ น ยุกฺตมฺ ฯ เหตุผลโยรเยาคปทฺยาตฺ ฯ ตจฺจ ปศฺจาตฺ ปฺรทีปทฤษฺฏานฺเต วกฺษฺยเต ฯ อโต น วกฺตวฺยมนุศยาศฺจิตฺตวิปฺรยุกฺตา อิติ ๚
สมฺปฺรโยคสมฺปฺรโยควรฺค เอกตฺริํศะ ฯ
๓๒ อตีตกรฺมวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- กาศฺยปียา วทนฺติ อนนุภูตวิปากํ กรฺม อตีเต ‘ธฺวนิ อสฺติ ฯ อนฺยทตีเต นาสฺติ อิติ ฯ อุจฺยเต ฯ ตตฺกรฺม ยทิ วินษฺฏํ ตทา [ตตฺ] อตีตมตีตเมว ฯ ยทิ อวินษฺฏมฺ ฯ ตทา นิตฺยํ ภเวตฺ ฯ วินษฺฏมิติ อตีตสฺย นามานฺตรมฺ ฯ ตทา วินษฺฏํ สตฺ ปุนรฺวินศฺเยตฺ ฯ ตตฺกรฺม วิปากสฺย เหตุกฤตฺยํ กฤตฺวา นิรุทฺธมฺ ฯ วิปากะ ปุนรูรฺธฺวชนฺมวรฺตี ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อสฺมินฺ สตีทมุตฺปทฺยต อิติ ฯ ยถา ปโย นิโรเธ ทฆฺโน เหตุกฤตฺยํ กโรติ ฯ กิมตีตกรฺมวิกลฺเปน ฯ ยุกฺตมิติ ยทิ มตมฺ ฯ อนฺโย เหตาวสฺติ โทษะ ฯ กถํ วินา การณํ วิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา ปยโส ‘ภาเว กิํ ทธิ ภวติ ฯ จาตุรฺเภาติกกายวา คาทีนามภาเว กรฺม กิมาศฺริตฺย ภเวตฺ ฯ อิตฺเยวมาทยะ ฯ ยนฺมยา ปูรฺวมุกฺโต ‘ตีตสฺย โทษะ ฯ ส อิทํ ปฺรติพฺรูยาตฺ ๚
อตีตกรฺมวรฺโค ทฺวาวิํศะ ฯ
๓๓ รตฺนทฺวยวิวาทวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- มหีศาสกา วทนฺติ ตถาคต สงฺฆวรฺตี อิติ ฯ อุจฺยเต ฯ ยทิ มตํ ตถาคตะ จตสฤษุ ปริษตฺสุ อนฺตรฺคตะ ยทุต สตฺตฺวปริษตฺ ปฺราณิปริษตฺ มนุษฺยปริษตฺ อารฺยปริษตฺ อิติ ฯ ตทา น โทษะ ฯ ยทิ มตํ ตถาคตะ ศฺราวกปริษทิ อนฺตรฺคต อิติ ฯ ตทาสฺติ โทษะ ฯ ธรฺมํ ศฺรุตฺวา สํวิลฺลาภินะ ศฺราวกา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ตถาคตสฺตุ วิภินฺนลกฺษณ อิตฺยตสฺตตฺร นานฺตรฺคตะ ฯ
(ปฤ) สงฺฆารามาคฺรคสฺย ตถาคตสฺย ทายกะ ปุรุษะ สงฺฆทายก อิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) ทานมิทํ เกษํา สงฺฆสมฺพนฺธิ ฯ สูตฺรมิทํ กิญฺจิทฺภฺรษฺฏมฺ ฯ อิทํ วกฺตวฺยํ สฺยาตฺ พุทฺธสงฺฆสมฺพนฺธีติ ฯ
(ปฤ) ภควานฺ เคาตมีมโวจตฺ- อิมํ จีวรํ สงฺเฆ เทหิ ฯ ตทา อหมปิ ปูชิโต ภวิษฺยามิ สงฺโฆ ‘ปิ จ ฯ อิติ ฯ (อุ) อหํ ปูชิโต ภวิษฺยามีติ สงฺฆปูชาภิปฺราเยณ ภควานโวจตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร โย โรคเปฺรกฺษี ส มํา ปศฺยติ ฯ อิติ ฯ (ปฤ) เกจิทารฺยคุณสมนฺวิตาะ ศาริปุตฺราทยะ สงฺฆานฺตรฺคตาะ, ลกฺษณสามฺยาตฺ ภควานปฺเยวมฺ ฯ (อุ) ยทิ ลกฺษณสามฺยาทิติ ฯ สรฺเว ปฤถคฺชนาะ อสตฺวาขฺยาศฺจ สงฺฆปฺรวิษฺฏาะ สฺยุะ ฯ น ยุชฺยโต วสฺตุตะ ฯ อโต ชฺญายเต น ภควานฺ สงฺคานฺตรฺคต อิติ ฯ กิญฺจ ภควานฺ น สงฺฆกรฺมปฺรวิษฺฏะ นาปิ อนฺยสงฺฆวสฺตุสมะ ฯ รตฺนตฺรยวิเศษาตฺ น ภควานฺ สงฺฆานฺตรฺคตะ ๚
รตฺนทฺวยวิวาทวรฺคสฺตฺรยสฺตฺริํศะ ฯ
๓๔ นาสฺติปุทฺคลวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- วาตฺสีปุตฺรียา วทนฺติ อสฺติ ปุทฺคล อิติ ฯ อนฺเย วทนฺติ นาสฺตีติ ฯ (ปฤ) กิํ ตตฺตฺวมฺ ฯ (อุ) นาสฺติ ปุทฺคลธรฺม อิติ ตตฺตฺวมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา พหุษุ สูเตฺรษุ ตถาคโต ภิกฺษูนาห- นามมาตฺรตะ ปฺรชฺญปฺติมาตฺรต อุปโยคมาตฺรตะ ปุทฺคล อิตฺยุจฺยเต ฯ อิติ ฯ นามมาตฺรต อิตฺยาทินา ชฺญายเต น ปรมารฺถ อิติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร-
โย น ปศฺยติ ทุะขญฺจ ส อาตฺมานนฺตุ ปศฺยติ ฯ
ทุะขทรฺศี ยถาภูตํ ส อาตฺมานํ น ปศฺยติ ๚ อิติ ฯ
ยทิ วสฺตุ สนฺ อาตฺมา, ทุะขทรฺศฺยปิ อาตฺมานํ ปศฺเยตฺ ฯ อารฺยาะ ปุนะ สํวฤติมาตฺรโต วทนฺติ อสฺตฺยาตฺเมติ ฯ อปิ จ สูเตฺร ภควานโวจตฺ- ยตฺราสฺมีติ ตเตฺรญฺชิตมฺ อิติ ฯ ยทฺวสฺตุ สตฺ น ตเตฺรญฺชิตํ ภวติ ยถา จกฺษุะ, ตสฺย วสฺตุสตฺตฺวาตฺ น [ตตฺร] อิญฺชิตมสฺติ ฯ ตตฺร ตตฺร สูเตฺร จ อาตฺมวาทะ ปฺรติษิทฺธะ ฯ ยถา อารฺยา ภิกฺษุณี มารมโวจตฺ-
กิํ นุ สตฺเวติ ปฺรตฺเยษิ มารทฤษฺฏิคตํ นุ เต ฯ
ศุทฺธสํสฺการปุญฺโช ‘ยํ เนห สตฺตฺว อุปลภฺยเต ๚ อิติ ฯ
กิญฺจาห-
สํสฺการาณํา กลาโป หิ สนฺตาเนน ปฺรวรฺตเต ฯ
มายานิรฺมิตเมเวทํ ปฺรกฤตานาญฺจ วญฺจนมฺ ฯ
หฤทฺคเตน สทฤศํ ศลฺเยเนทํ สปตฺนกมฺ ฯ
ไนวาสฺติ สารวทฺวสฺตุ……………. ฯ อิติ
กิญฺจาห-
นาสฺตฺยาตฺมา น จาตฺมียํ น สตฺตฺโว นาปิ มานวะ ฯ
ปญฺจสฺกนฺธาะ ศูนฺยมาตฺรา อุตฺปาทวฺยยลกฺษณาะ ฯ
อสฺติ กรฺม วิปากศฺจ การโก โนปลภฺยเต ๚
อิตฺเยวมาทินา ภควานฺ นานาสูเตฺรษุ อาตฺมวาทํ ปฺรติษิทฺธวานฺ ฯ อโต นาสฺตฺยาตฺมา ฯ สูเตฺร จ วิชฺญานารฺถา วิภกฺตาะ ฯ กสฺมาตฺ วิชฺญานมิติ ฯ ยทุต รูปํ วิชานาติ ยาวทฺธรฺมานฺ วิชานาตีติ ฯ น โจกฺตํ อาตฺมานํ วิชานาตีติ ฯ อโต นาสฺตฺยาตฺมา ฯ
จุนฺทภิกฺษุรฺภควนฺตมปฤจฺฉตฺ- โก นุ ขลุ วิชฺญานาหารมาหารยติ ฯ ภควานฺ ปฺรตฺยวทตฺ ฯ น กลฺยะ ปฺรศฺนะ ฯ วิชฺญานาหารมาหารยตีติ นาหํ วทามิ ฯ อิติ ฯ ยทฺยสฺติ อาตฺมา ฯ อาตฺมา วิชฺญานาหารมาหารยตีติ วเทตฺ ฯ อโต ชฺญาตวฺยํ นาสฺตฺยาตฺเมติ ฯ พิมฺพิสารปฺรตฺยุทฺคมนสูเตฺร ภควานฺ ภิกฺษูนามนฺตฺรฺยาห- วิภาวยต ยูยํ ภิกฺษวะ ปฺรากฤตานํา ปฺรชฺญปฺติมนุรุธฺย วทามิ อสฺตฺยาตฺเมติ ฯ ปรมารฺถสฺตุ นาสฺติ ปญฺจสฺกนฺเธษุ อาตฺมาตฺมียํ วา ฯ อิติ ฯ กิญฺจาห- ปญฺจสฺกนฺธานุปาทายาสฺติ นานาวิธํ นาม ยทุต อาตฺมา สตฺตฺโว มานโว เทว อิติ ฯ เอวํปฺรมาณานิ นามานิ ปญฺจสฺกนฺธานุปาทาย สนฺติ ฯ ยทฺยาตฺมาสฺติ ฯ อาตฺมานมุปาทาเยติ วเทตฺ ฯ สฺถวิรปูรฺณกะ กศฺจิตฺ ตีรฺถิกะ อาห- ยทิ ปุรุโษ มิถฺยาทฤษฺฏยา อสนฺตมสฺตีติ วทติ ฯ ภควานฺ ปฺรหีไณตนฺมิถฺยาภิมานะ อปฺรหีณสตฺตฺว อิตฺยโต นาสฺตฺยาตฺมา ฯ ยมกสูเตฺร ศาริปุโตฺร ยมกมโวจตฺ- กิํ ยมก สมนุปศฺยสิ รูปสฺกนฺโธ ‘รฺหนฺ อิติ ฯ อุตฺตรมาห- โน หีทมายุษฺมนฺ อิติ ฯ กิํ สมนุปศฺยสิ เวทนา สํชฺญา สํสฺการา วิชฺญานมรฺหนฺ อิติ ฯ โนหีท[มายุษฺมนฺ] ฯ กิํ สมนุปศฺยสิ ปญฺจสฺกนฺธกลาโป ‘รฺหนฺ อิติ ฯ โนหีทมายุษฺมนฺ ฯ กิํ สมนุปศฺยสิ ปญฺจสฺกนฺธาทนฺยตฺร อรฺหนฺ อิติ ฯ โนหีทมายุษฺมนฺ ศาริปุโตฺร ‘โวจตฺ ฯ ยเทวํ ปริมฤคฺย [ทฤษฺฏ เอว ธรฺเม สตฺยตะ สฺถิรตะ] โนปลภฺยเต ฯ ตตฺกลฺยํ นุ เต วฺยากรณํ อรฺหนฺ [กายสฺย เภทาทุจฺฉิทฺยเต วินศฺยติ] น ภวติ ปรํ มรณาทิติ ฯ อภูตฺขลุ เม [อายุษฺมนฺ] ศาริปุตฺร ปูรฺวํ ปาปกํ ทฤษฺฏิคตมฺ, อิทํ ปุนรายุษฺมตะ ศาริปุตฺรสฺย ธรฺมเทศนํา ศฺรุตฺวา ตจฺจ ปาปกํ ทฤษฺฏิคตํ ปฺรหีณมฺ ฯ อิติ ฯ ยทฺยสฺติ อาตฺมา, ปาปกํ ทฤษฺฏิคตํ อิติ น วเทตฺ ฯ
จตุรฺษูปาทาเนษุ อุกฺตมาตฺมวาโทปาทานมิติ ฯ ยทฺยสฺตฺยาตฺมา อาตฺโมปาทานมิติ พฺรูยาตฺ ยถา กาโมปาทานมิตฺยาทิ ฯ น พฺรูยาทาตฺมวาโทปาทานมิติ ฯ อุกฺตญฺจเศฺรณิกสูเตฺร- ตฺรยาณํา ศาสฺตฤๅณํา โย โนปลภเต ปฺรตฺยุตฺปนฺนมาตฺมานมูรฺธฺวภาวินํ วาตฺมานํ ตมหํ ศาสฺตารํ พุทฺธํ วทามิ อิติ ฯ ภควตานุปลพฺธตฺวาตฺ นาสฺตฺยาตฺเมติ ชฺญายเต ฯ อนาตฺมนิ อาตฺเมติ สํชฺญา วิปรฺยยะ ฯ ยทิ มตํ สตฺยาตฺมนิ อาตฺเมติ สํชฺญา น วิปรฺยาส อิติ ฯ น ยุกฺตมิทมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภควานาห- ยตฺสตฺตฺวา อาตฺเมติ สมนุปศฺยนฺตะ สมนุปศฺยนฺติ ฯ อิมาเนว ปญฺจสฺกนฺธานฺ [อาตฺมต อาตฺมีตยตศฺจ] สมนุปศฺยนฺติ ฯ อิติ ฯ อโต นาสฺตฺยาตฺมา ฯ กิญฺจาห- สตฺตฺวาะ วิวิธานฺ ปูรฺวนิวาสานนุสฺมรนฺตะ ปญฺจสฺกนฺธานนุสฺมรนฺติ ฯ อิติ ฯ ยทฺยสฺตฺยาตฺมา, ตมปฺยนุสฺมเรยุะ ฯ อนนุสฺมรณานฺนาสฺตีติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ ยทิ มนฺยเส- กิญฺจิตฺสูตฺรมาห สตฺตฺวานุสฺมรณมปิ ฯ ยถา อมุกะ สตฺตฺวะ ตตฺราหมมุกนามก อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ตทฺธิ โลกสตฺยวิกลฺปาทุกฺตมฺ ฯ ปรมารฺถตสฺตุ ปญฺจสฺกนฺธาเนวานุสฺมรติ น สตฺตฺวมฺ ฯ กุตะ ฯ มโนวิชฺญาเนน หิ สฺมรติ ฯ มโนวิชฺญานญฺจ ธรฺมมาตฺราลมฺพนมฺ ฯ ตสฺมานฺนาสฺติ กิญฺจิตฺสฺมรณํ สตฺตฺวานุสฺมรณํ นาม ฯ อสฺตฺเยกานฺตต อาตฺเมติ โย วทติ ส ษณฺณํา มิถฺยาทฤษฺฏีนีมนฺยตมสฺยามนุปตติ ฯ ยทิ มนฺยเส นาสฺตฺยาตฺเมติ วจนมปิ มิถฺยาทฤษฺฏิริติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สตฺยทฺวยสฺย สตฺตฺวาตฺ ฯ โลกสตฺยโต นาสฺตฺยาตฺมา ฯ ปรมารฺถตสฺตุ อสฺตฺยาตฺเมติ พฺรูวโต หิ โทโษ ภวติ ฯ อหนฺตุ วทามิ ปรมารฺถโต นาสฺตฺยาตฺมา ฯ โลกสตฺยตสฺตุ อสฺตีติ ฯ อโต ‘นวทฺยมฺ ฯ
อปิ จาตฺมทฤษฺฏิมูโลทฺธรณายาห ภควานฺ ยถา โมฆราช [มาณว]ปฤจฺฉายํา ภควานฺ โมฆราชํ ปฺรตฺยาห-
ศูนฺยโต โลกมเวกฺษสฺว โมฆราช สทา สฺมฤตะ ฯ
อาตฺมานุทฤษฺฏิมุทฺธตฺย [เอวํ มฤตฺยุตระ สฺยาะ ฯ
เอวํ โลกมเวกฺษนฺตํ] มฤตฺยุราโช น ปศฺยติ ๚ อิติ
อาตฺมาสฺติวาทานํา การณานิ ปฺรีติเทารฺมนสฺยาทีนิ สรฺวาณิ ปญฺจสฺกนฺธวรฺตีนิ ฯ ตีรฺถิกานามาตฺมทฤษฺฏิการณขณฺฑนานฺนาสฺตฺยาตฺมา ๚
นาสฺติ ปุทฺคลวรฺคศฺจตุสฺตฺริํศะ ฯ
๓๕ ปุทฺคลาสฺตินาสฺติตาวรฺคะ
(ปฤ) นาสฺตฺยาตฺเมติ ภวโต วจนมยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ จตุรฺษุ วฺยากรเณษุ จตุรฺถ สฺถปนียํ วฺยากรณํ ยทุต ภวติ ปุรุษะ ปรํ มรณาตฺ น ภวติ [ปุรุษะ ปรํ มรณาตฺ] ภวติ จ น ภวติ จ [ปุรุษะ ปรํ มรณาตฺ], ไนว ภวติ น น ภวติ [ปุรุษะ ปรํ มรณาตฺ] ฯ ยทิ ปรมารฺถโต นาสฺตฺยาตฺมา, น สฺยาทิทํ สฺถปนียํ วฺยากรณมฺ ฯ อูรฺธฺวกายเวทกะ สตฺตฺโว นาสฺตีติ ยตฺ เกษาญฺจิตฺ วจนมฺ ฯ มิถฺยาทฤษฺฏิริยมฺ ฯ ทฺวาทศางฺคปฺรวจเน จาสฺติ ชาตกมฺ ฯ ตตฺร ภควาเนวมาห- ตสฺมินฺ สมเย อหเมว มหาสุทรฺศโน ราชา เอวํกาย อิตฺยาทิ ฯ ปูรฺวเกภฺย อุตฺปนฺนา อิทานีนฺตนาะ ปญฺจสฺกนฺธาะ น ตุ ปุราณา เอว ฯ ตสฺมาทสฺตฺยาตฺมา [ยะ] ปูรฺวเกภฺโย ‘ทฺย ยาวตฺ ภวติ ฯ กิญฺจาห ภควานฺ-
อิห นนฺทติ เปฺรตฺย นนฺทติ กฤตปุณฺโย อุภยนฺน นนฺทติ ฯ อิติ ฯ
ยทิ ปญฺจสฺกนฺธมาตฺรมสฺติ, อุภยตฺร นนฺทิรฺน สฺยาตฺ ฯ อุกฺตญฺจสูเตฺร- จิตฺตสํเกฺลศาตฺ สตฺตฺวาะ สํกฺลิศฺยนฺเต ฯ จิตฺตวฺยวทานาตฺ สตฺตฺวา วิศุธฺยนฺติ ฯ อิติ ฯ เอกตฺยะ ปุทฺคล อุตฺปทฺยเต โลเก พหูนํา วิปตฺตฺยนุตาปาย ฯ เอกตฺยะ ปุทฺคล อุตฺปทฺยเต โลเก พหูนํา ลาภาย ฯ ยตฺ กุศลากุศลกรฺมณํา สมุทาจรณํ สรฺวํ ตตฺ สตฺตฺโวปคมฺ ฯ ตตฺร ตตฺร จ สูเตฺร ภควานฺ สฺวยมาห- อหํ วทามิ สตฺตฺวา อูรฺธฺวกายํ เวทยนฺเต อิติ ฯ อาตฺมหิเต กุศละ น ปรหิต อิตฺยาทิ ฯ เอวมาทิการไณรฺชฺญายเต อสฺตฺยาตฺเมติ ฯ
ภวตา ยทฺยปิ ปูรฺวมุกฺตํ นามมาตฺรต อิตฺยาทิ ฯ น ยุกฺตมิทมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปญฺจสฺกนฺธวฺยติริกฺโต นิตฺโย ‘วินาศิลกฺษโณ ‘สฺตฺยาตฺเมติ ตีรฺถิกาะ ปริกลฺปยนฺติ ฯ เตษํา มิถฺยาทฤษฺฏิวฺยวจฺเฉทาย ภควานาห นาสฺตฺยาตฺเมติ ฯ วยนฺตุ วทามะ ปญฺจสฺกนฺธสมวาย อาตฺเมติ ฯ อโต ‘นวทฺยมฺ ฯ ยทฺยปฺยาห อาตฺมา นามมาตฺรมิติ ฯ ตทฺวจนํ ปฺรคาฒํ จินฺตนียมฺ ฯ ยทิ สตฺตฺโว นามมาตฺรมิติ ฯ ยถา มฤณฺมยโคหนเน นาสฺติ ปาปมฺ ฯ ตถา วาสฺตวิกโคหนเน ‘ปิ ปาปํ น ภเวตฺ ฯ ยถา พาลกานํา นามมาเตฺรณ วสฺตุทานํ สวิปากํ สฺยาตฺ ฯ ตถา มหตํา ทานวฺรตมปิ วิปากํ ปฺราปฺนุยาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ น ยุชฺยเต ฯ นามมาตฺรโต ‘สทปิ อสฺตีติ วาทิน อารฺยา มฤษาวาทินะ สฺยุะ ฯ สตฺยวาทินะ ขลฺวารฺยาะ ฯ อโต ชฺญายเต อสฺตฺยาตฺเมติ ฯ ยทฺยารฺยาะ ปรมารฺถโต ไนราตฺมฺยทรฺศินะ วฺยวหารโต ‘สฺตฺยตฺเมติ วทนฺติ ฯ ตทา วิปรฺยยทรฺศินะ สฺยุะ ฯ [อนฺยถา ทฤษฺฏสฺย] อนฺยถา วจนาตฺ ฯ ยทิ วฺยวหารโต ‘สทปิ อสฺตีติ วทตํา ปุนะ สูตฺรคตานิ ปารมารฺถิกานิ ทฺวาทศนิทานานิ ตฺรีณิ วิโมกฺษมุขานิ อนาตฺมานะ สรฺวธรฺมา อิตฺยาทิ วจนํ น สฺยาตฺ ฯ อสฺติ ปรโลก อิติ วาทินมนุสฤตฺย วทนฺติ อสฺตีติ ฯ นาสฺตีติ วาทินมนุสฤตฺย วทนฺติ นาสฺตีติ ฯ วทนฺติ จ โลเก อยุตานิ วสฺตูนิ อีศฺวราทุตฺปนฺนนิ ฯ อิติ ฯ ตตาทฤศา วิวิธมิถฺยาทฤษฺฏิสูตฺรมนฺยาสฺตทฺววตานุสาริณะ สฺยุะ ฯ ตตุ น สมฺภวติ ฯ อโต ภวโตทาหฤตํ สูตฺรํ สรฺวํ สามานฺยโต ทูษิตเมว ฯ อโต นาสฺติ ไนราตฺมฺยมฺ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ ยทฺภวตา ปูรฺวมุกฺตํ สฺถปนียวฺยากรณาตฺ อสฺตฺยาตฺเมติ ชฺญายต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ โส ‘วกฺตวฺยธรฺม อิติ ปศฺจาตฺ นิโรธสตฺยสฺกนฺเธ วิเวกฺษฺยเต ฯ อโต นาสฺติ ปรมารฺถต อาตฺมา อวกฺตวฺย อิติ ฯ ปฺรชฺญปฺติมาตฺรมิตฺยุจฺยเต น ปรมารฺถสนฺ อิติ ฯ ภวตํา ศาสเน อาตฺมา ษทฺภิรฺวิชฺญาไนรฺวิชฺญายเต ฯ ยถาห ภวตามาคมะ จกฺษุษา ทฤศฺยมานํ รูปมุปาทาเยตฺยโต วินาศฺยาตฺมา ฯ ตทา ตฺวยํ จกฺษุรฺวิชฺญานวิชฺเญยะ ฯ ตทา น วกฺตวฺยํ น รูปํ นารูปมิติ ฯ เอวํ ศพฺทาทโย ‘ปีติ ฯ
อถ ยทฺยาตฺมา ษฑฺวิชฺญานวิชฺเญยะ ฯ ตทา สูไตฺรรฺวิรุจฺยเต ฯ สูเตฺร หฺยุกฺตมฺ- ปญฺเจนฺทฺริยาณิ นานฺโยปฺยสฺย วิษยานฺ ปฺรตฺยนุภวนฺติ ฯ อิติ ฯ ปฺรตฺยธฺววสายสฺย ไวษมฺยาตฺ ฯ ยทฺยาตฺมา ษฑฺวิชฺญานวิชฺเญยะ สฺยาตฺ ฯ ตทา ษฑินฺทฺริยาณิ อนฺโยนฺยวฤตฺตีนี สฺยุะ ฯ กิญฺจ ภวทุกฺตํ ปูรฺวาปรวิรุทฺธมฺ ฯ ยตฺ จกฺษุรฺวิชฺญานวิชฺเญยํ น ตตฺ รูปมิติ พฺรวีษิ ฯ ภวานาห- นาสฺตฺยาตฺมา อิตียํ มิถฺยาทฤษฺฏิริติ ฯ สูเตฺร ภควานฺ สฺวยํ ภิกฺษูนามนฺตฺรฺยาห- อสตฺยปฺยาตฺมนิ สํสฺการาณํา สนฺตานมุปาทาย ชนนมรณมสฺตีติ วทามิ ฯ ปศฺยามิ จ ทิวฺเยน จกฺษุษา สตฺตฺวานุตฺปทฺยมานานฺ มฺริยมาณําศฺจ ฯ อถาปิ น วทามิ อสฺตฺยาตฺเมติ ฯ
กิญฺจ ภวตํา ศาสเน ‘สฺติ โทษะ ฯ ภวตํา ศาสเน หฺยุจฺยเต อาตฺมา น ชายต อิติ ฯ โย ‘ชาตะ ส มาตาปิตฤภฺยํา วิหีนะ ฯ มาตาปิตฤภฺยํา วิหีนสฺย นาสฺตฺยานนฺตรฺยมฺ ฯ อนฺยานฺยปิ ปาปกรฺมาณิ น สนฺติ อิตฺยโต ภวตํา ศาสนเมว มิถฺยาทรฺศนมฺ ฯ
ภวานาห ภวสฺย ปูรฺวสฺมาทุตฺปาท อิติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธานุปาทาย สุทรฺศโน นาม ราชา ฯ ต เอว ปญฺจสฺกนฺธาะ สนฺตตฺยา พุทฺโธ ภวติ ฯ ตสฺมาทาห- อหเมว ส ราชา อิติ ฯ ภวตํา ศาสเน อาตฺมน เอกตฺวาตฺ วิเศโษ น สฺยาตฺ ฯ
ภวานาห- กฤตปุณฺย อุภยตฺร นนฺทตีติ ฯ สูเตฺร ภควานฺ อิทํ วสฺตุ ปฺรติษิธฺยาห- นาหํ วทามิ กศฺจิทิมานฺ ปญฺจสฺกนฺธานฺ ปริตฺยชฺย ตานฺ สฺกนฺธานุปาทตฺต อิติ ฯ กินฺตุ ตตฺปญฺจสฺกนฺธานํา สนฺตตฺยา เภทาภาวาทาห- อุภยตฺน นนฺทตีติ ฯ ยทฺภวานาห- จิตฺตสํเกฺลศาตฺ สตฺตฺวาะ สํกฺลิศฺยนฺต อิติ ฯ ตโต นาสฺตฺยาตฺมา ปรมารฺถต อิติ ฯ ยทฺยสฺตฺยาตฺมา, จิตฺตาภินฺนะ สฺยาตฺ ฯ โนจฺยเต สตฺตฺวสํเกฺลศาตฺ สตฺตฺวาะ สํกฺลิศฺยนฺต อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ สมฺภวติ ตสฺย สํเกฺลศสมยํ [สตฺตฺว] อุปาทตฺต อิติ ฯ กินฺตุ ปฺรชฺญปฺตฺยา เหตุปฺรตฺยยานํา สํกฺลิษฺฏตฺวาตฺ อาห- สตฺตฺวาะ สํกฺลิศฺยนฺต อิติ ฯ อตะ ปฺรชฺญปฺตฺยาสฺตฺยาตฺมา ฯ น ปรมารฺถตะ ฯ ภวตํา ศาสเน โจจฺยเต น ปญฺจสฺกนฺธา เอวาตฺเมติ ฯ ตทา โส ‘ชาโต ‘นิรุทฺโธ ‘ปุณฺยปาป อิตฺเยวมาทโย โทษา ภวนฺติ ฯ วยนฺตุ วทามะ ปญฺจสฺกนฺธานํา กลาปะ ปฺรชฺญปฺตฺยา อาตฺเมติ ฯ อิมมาตฺมานมุปาทาย อสฺติ ชนฺม อสฺติ นิโรธะ ปุณฺยปาปมิตฺยาทิ ฯ น จ ปฺรชฺญปฺติสนฺนาสฺตีติ ฯ วสฺตุมาตฺรํ น ภวติ ฯ ภวตา ปูรฺวมุกฺตํ- ตีรฺถิกานามาศยขณฺฑนาย ภควานาห- นาสฺตฺยาตฺเมติ ฯ อภูตสํชฺญยา ภวาเนวํ กลฺปยติ น ตถา ภควทาศยะ ฯ วิวิธา อาตฺมวาทาะ สรฺเว ทุษฺฏาะ ยถา ภวานฺ พฺรวีติ- ปญฺจสฺกนฺธานฺ วิหาย อนฺโย ‘สฺตฺยาตฺเมติ ตีรฺถิกา มนฺยนฺต อิติ ฯ ตถา ภวานปิ [มนฺยเต] ฯ กสฺมาตฺ ฯ อนิตฺยา หิ ปญฺจสฺกนฺธาะ ฯ อาตฺมาตฺววกฺตวฺโย ยทิ นิตฺโย ‘นิตฺโย เวติ ฯ [โส] ‘ยํ สฺกนฺธวินิรฺมุกฺต เอว ฯ
อถ สฺกนฺธสฺย สนฺติ ตฺรโย เภทาะ- ศีลสมาธิปฺรชฺญาะ, กุศลากุศลาวฺยากฤตาะ, กามธาตุปฺรติสํยุกฺตรูปธาตุปฺรติสํยุกฺตารูปฺยธาตุปฺรติสํยุกฺตาะ อิตฺเยวํ วิภาคาะ ฯ อาตฺมานสฺตุ ตถา วิภกฺตา น ภวนฺติ ฯ อตะ ปญฺจสฺกนฺเธภฺโย ‘นฺยะ ฯ อาตฺมา จ ปุทฺคละ ฯ ปญฺจสฺกนฺธา น ปุทฺคละ ฯ ตทา ตฺวยมนฺโย ภวติ ฯ สฺกนฺธาะ ปญฺจ ฯ อาตฺมาตฺเวกะ ฯ อิตฺยโต นาตฺมา สฺกนฺธาะ ฯ อสฺติ เจทาตฺมา ฯ ส เอภิะ การไณะ ปญฺจสฺกนฺเธภฺโย ‘นฺยะ สฺยาตฺ ฯ โลเก จ นาสฺติ โก ‘ปิ ธรฺม เอก อิตฺยวกฺตวฺยะ ฯ อโต นาสฺติ กศฺจิทวกฺตวฺโย ธรฺมะ ฯ
(ปฤ) ยถา อคฺนิรินฺธนญฺจ น วกฺตุํ ศกฺยต เอวํ วา นานา เวติ ฯ ตถาตฺมาปิ สฺยาตฺ ฯ (อุ) อิทํ สนฺทิคฺธสมมฺ ฯ กิมคฺนิะ กิมินฺธนมิติ ฯ ยทิ เตโชธาตุรคฺนิะ อนฺเย ธาตว อินฺธนมฺ ฯ ตทา อคฺนิรินฺธนาตฺปฤถกฺ สฺยาตฺ ฯ ยทิ เตโชธาตุเรเวนฺธนมฺ ฯ กถมุจฺยเต ไนกมิติ ฯ ยทินฺธนํ ส เอว เตโชธาตุะ ฯ เตโชธาตุํ วินาปิ [ทเหตฺ] อิตฺยุภยมยุกฺตมฺ ฯ อตะ สนฺทิคฺธสมมฺ ฯ ยสฺยาคฺนิรินฺธนวานฺ ยถา อาตฺมา รูปวานฺ อิติ ฯ ตสฺย สตฺกายทฤษฺฏิปาตะ ฯ อาตฺมพหุตฺวญฺจ สฺยาตฺ ฯ ยถา กาษฺฐาคฺนิรนฺยะ โคมยาคฺนิศฺจานฺยะ ฯ เอวาตฺมาปิ ฯ มนุษฺยสฺกนฺเธษฺวนฺย อาตฺมา ฯ เทวสฺกนฺเธษฺวนฺย อาตฺมา อิตีทมาตฺมพหุตฺวมฺ ฯ ยถาคฺนิรินฺธนญฺจ ตฺริษุ อธฺวสุ วรฺตเต ฯ เอวมาตฺมาปิ ปญฺจสฺกนฺไธะ สห ตฺริษุ อธฺวสุ วรฺตมานํ สฺยาตฺ ฯ ยถา จาคฺนิรินฺธนํญฺจ สํสฺกฤตมฺ, อาตฺมาปิ ปญฺจสฺกนฺไธะ สห สํสฺกฤตํ สฺยาตฺ ฯ ยทฺยปิ ภวานาห- อคฺนิรินฺธเนน ไนโก น นานา อิติ ฯ ตถาปิ จกฺษุษา ปศฺยามะ ขลุ นานาลกฺษเณ ฯ อาตฺมาปิ ปญฺจสฺกนฺธาศฺจานฺเย สฺยุะ ฯ กิญฺจ ปญฺจสฺกนฺธา นศฺยนฺติ ฯ อาตฺมา ตุ น นศฺยติ ฯ อสฺมาตฺ โลกาตฺ จฺยุตะ ปรโลก อุตฺปทฺยเต ฯ อุภยตฺร นนฺทิยุกฺตตฺวาตฺ ฯ ยะ ปญฺจสฺกนฺธานนุสฤตฺย สวินาศะ โสตฺปาทศฺจ ฯ ส ปญฺจสฺกนฺธสโม โนภยตฺร นนฺทิโก ภวติ ฯ ภวําสฺตุ อภูตสํชฺญยา อิมมาตฺมานํ วิกลฺปฺย เกษํา หิตํ ปฺราปยติ ฯ
วิษเยษุ น โก ‘ปฺยสฺติ ษฑฺวิชฺญานวิชฺเญยะ ฯ ษฑฺวิชฺญานวิชฺเญย อิติ ภวโตกฺต อาตฺมา น ษฑฺวิษยรูโป ภวติ ฯ โย ทฺวาทศายตเนษฺวสงฺคฤหีตะ ฯ น ส อายตเนษุ ภวติ ฯ จตุรฺษุ สตฺเยษุ อสงฺคฺรปฺรหีตศฺจ น สตฺเยษุ ภวติ ฯ ตสฺมาทสฺตฺยาตฺเมติ ยทฺวจนํ ส มฤษาวาทะ ฯ
ภวตํา ศาสน อุจฺยเต ชฺเญยธรฺมา ยทุต ปญฺจธรฺมโกศาะ- อตีตา อนาคตาะ ปฺรตฺยุตฺปนฺนา อสํสฺกฤตา อวกฺตวฺยา อิติ ฯ อาตฺมา ปญฺจมธรฺมานฺตรฺคตะ ฯ ตทา จตุรฺภฺโย ธรฺเมภฺโย ‘นฺยะ ฯ ส จตุรฺภฺโย ธรฺเมภฺโย ‘นฺย อิตีจฺฉนฺติ ขลุ ภวนฺตะ ฯ อยํ ปญฺจมสฺตุ น สมฺภวติ ฯ อาตฺมาสฺติตฺววาทสฺเยทฤศา โทษา ภวนฺติ ฯ กิมาตฺเมติ มิถฺยาสํชฺญาวิกลฺเปน ฯ อโต ภวตา ปูรฺวมุกฺตมฺ- ตีรฺถิกาะ ปญฺจสฺกนฺธานฺ วิหาย ปฤถคาตฺมาสฺตีติ มนฺยนฺเต ฯ วยนฺตุ น ตถา อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยทฺภวานาห- อาตฺมา ปฺรชฺญปฺติมาตฺรมิตีทํ คาฒตรํ จินฺตนียมฺ อิติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ชินศาสเน หฺยุจฺยเต โลกสตฺยวสฺตุ น ปฺรคาฒํ จินฺตนียมฺ อิติ ฯ ยตฺ ภวโตกฺตํ มฤษาวาทิโน วิปรฺยยทรฺศินะ สฺยุริติ ฯ อิทมปิ ตไถว ฯ ยทวาทีะ “สูตฺรคตานิ ปารมารฺถิกานิ” [อิตฺยาทิ] วจนํ น สฺยาทิติ ฯ ตตฺตถา ปฺรติวกฺตวฺยํ ยถา ปรมารฺโถ ชฺญาเยต ฯ ยทโวจทฺภวานฺ โลโกกฺตานิ สรฺวาณิ อนุสรฺตวฺยานิ ยทฺวทนฺติ อีศฺวราทุตฺปนฺนานิ น ยุตานิ วสฺตูนิ อิตฺยาทิ ฯ น ตทุปาเทยมฺ ฯ ยทฺธิตกรํ ปรมารฺถาวิโลมกํ ตทุปาเทยมิตฺยโต ‘นวทฺยมฺ ฯ ยลฺโลกสตฺยโต คุโณตฺปาทกํ หิตกรญฺจ ฯ อีทฤศํ สรฺวมุปาเทยมฺ อิติ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ ยทวาทีะ- มฤณฺมยควาทิหนเน นาสฺติ ปาปมิติ ฯ ตทิทานีํ ปฺรติวกฺตวฺยมฺ ฯ สวิชฺญานานํา สฺกนฺธานํา สนฺตตฺยา สมุทาจาเร สติ อสฺติ กรฺม อสฺติ วิปากะ ฯ มฤณฺมยควาทิษุ ตุ เนทมสฺติ ฯ ตสฺมาตฺ ปญฺจสฺกนฺธานํา กลาปะ ปฺรชฺญปฺตฺยา อาตฺมา อิตฺยาขฺยายเต ฯ น วสฺตุสตฺตยา อิติ ชฺญาตวฺยมฺ ๚
อาตฺมาสฺติตฺวนาสฺติตฺววรฺคะ ปญฺจตฺริํศะ ฯ
สตฺยสิทฺธิศาสฺเตฺร ปฺรถมะ ปฺรสฺถานสฺกนฺธะ สมาปฺตะ ฯ
Bibliography
Harivarman: Satyasiddhisastra
Based on the ed. N. Aiyaswami Sastri: Harivarman: Satyasiddhisastra,
Vol. I, Baroda : Oriental Institute, 1975.
(Gaekwad’s Oriental Series, 159)
Input by Udip Shakya, 2008
Proof-read by Udip Shakya
With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project
of Nagarjuna Institute, Nepal
and University of the West, Rosemead, California, USA
(www.uwest.edu/sanskritcanon)