คัมภีร์สัตยสิทธิศาสตร์
ของหริวรมันภิกษุ
สกันธะที่ ๓ สมุทยสตฺยสฺกนฺธะ
บทว่าด้วยความจริงแห่งสมุทัย คือ สาเหตุที่ทำให้เกิดทุกข์
คัมภีร์สัตยสิทธิศาสตร์ คัมภีร์นี้รจนา โดยพระภิกษุชาวอินเดียกลาง นามว่า หริวรมัน ท่านจึงได้ได้แต่งคัมภีร์นี้เพื่อจะประมวลข้อคิดคำสอนและคำอธิบายพระธรรมของของฝ่ายสาวกยานสำนักต่างๆ 18 สำนักในอินเดียครั้งนั้น ให้เข้ารูป เข้ารอยอันเดียวกัน และเป็นการรวมเอาของคำสอนเด่นๆ ของฝ่ายสาวกยานไว้มากที่สุด
สัตยสิทธิ คือ ทำความจริงให้ปรากฎ คือความจริงอันแน่นอนว่า อาตมันเป็นศูนย์ ธรรมเป็นศูนย์ อีกประการคือกล่าวถึงความจริงสูงสุด หรือ อริยสัจ 4 เช่นนี้จึงเรียกว่า ประสิทธิประสาท (สิทธิ) ความจริง (สัตย์) ให้สัมฤทธิ์[อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม]
สกันธะที่ ๓ สมุทยสตฺยสฺกนฺธะ บทว่าด้วยความจริงแห่งสมุทัย คือ สาเหตุที่ทำให้เกิดทุกข์ มี ๔๖ วรรค(หัวข้อ) ดังต่อไปนี้
๙๕ สมุทยสตฺยสฺกนฺเธ กรฺมาธิกาเร กรฺมลกฺษณวรฺคะ
๙๖ อวิชฺญปฺติวรฺคะ
๙๗ เหตฺวเหตุวรฺคะ
๙๘ คุรุลฆุปาปวรฺคะ
๙๙ มหาลฺปารฺถกกรฺมวรฺคะ
๑๐๐ ตฺริวิธกรฺมวรฺคะ
๑๐๑ ทุศฺจริตวรฺคะ
๑๐๒ สุจริตวรฺคะ
๑๐๓ ปฺรติสํยุกฺตกรฺมวรฺคะ
๑๐๔ ตฺริวิธกรฺมวิปากวรฺคะ
๑๐๕ ตฺริวิธกรฺมวิปากเวทนาวรฺคะ
๑๐๖ ตฺริวิธาวรณวรฺคะ
๑๐๗ จตุะกรฺมวรฺคะ
๑๐๘ ปญฺจานนฺตรฺยวรฺคะ
๑๐๙ ปญฺจศีลวรฺคะ
๑๑๐ ษฏฺกรฺมวรฺคะ
๑๑๑ สปฺตากุศลสํวรวรฺคะ
๑๑๒ สปฺตกุศลสํวรวรฺคะ
๑๑๓ อษฺฏางฺโคปวาสศีล วรฺคะ
๑๑๔ อษฺฏวิธวาทวรฺคะ
๑๑๕ นวกรฺมวรฺคะ
๑๑๖ ทศากุศลกรฺมปถวรฺคะ
๑๑๗ ทศกุศลกรฺมปถวรฺคะ
๑๑๘ อาทีนววรฺคะ
๑๑๙ ตฺริกรฺมเคารวลาฆววรฺคะ
๑๒๐ กรฺมเหตุปฺรกาศนวรฺคะ
๑๒๑ สมุทยสตฺยสฺกนฺเธ เกฺลศาธิกาเร อาทฺยเกฺลศลกฺษณวรฺคะ
๑๒๒ ราคลกฺษณวรฺคะ
๑๒๓ กามเหตุวรฺคะ
๑๒๔ กามโทษวรฺคะ
๑๒๕ ราคปฺรหาณวรฺคะ
๑๒๖ วฺยาปาทวรฺคะ
๑๒๗ อวิทฺยาวรฺคะ
๑๒๘ มานวรฺคะ
๑๒๙ วิจิกิตฺสาวรฺคะ
๑๓๐ สตฺกายทฤษฺฏิวรฺคะ
๑๓๑ อนฺต[คฺรห]ทฤษฺฏิวรฺคะ
๑๓๒ มิถฺยาทฤษฺฏิวรฺคะ
๑๓๓ ปรามรฺศทฺวยวรฺคะ
๑๓๔ อุปเกฺลศวรฺคะ
๑๓๕ อกุศลมูลวรฺคะ
๑๓๖ สงฺกีรฺณเกฺลศวรฺคะ
๑๓๗ นวสํโยชนวรฺคะ
๑๓๘ ปฺรกีรฺณปฺรศฺนวรฺคะ
๑๓๙ โทษปฺรหาณวรฺคะ
๑๔๐ วิทฺยาเหตุวรฺคะ
คลิกอ่านอักษรต้นฉบับเปรียบเทียบ
ศฺรีรสฺตุ
สตฺยสิทฺธิศาสฺตฺรมฺ
ศฺรีมทาจารฺยหริวรฺมณะ กฤติะ
อถ สมุทยสตฺยสฺกนฺธะ
๙๕ สมุทยสตฺยสฺกนฺเธ กรฺมาธิกาเร กรฺมลกฺษณวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- ทุะขสตฺยํ ปริสมาปฺย สมุทยสตฺยมิทานีํ วกฺษฺยต อิติ ฯ ตตฺร กรฺม เกฺลศาศฺจ สมุทยสตฺยมฺ ฯ ตฺริวิธํ กรฺม กายิกํ วาจิกํ มานสิกมิติ ฯ กาเยน กฤตํ กรฺม กายิกมฺ ฯ ตตฺ ตฺริวิธํ อกุศลํ ปฺราณาติปาตาทิ ฯ กุศลํ ไจตฺยวนฺทนาทิ ฯ อวฺยากฤตํ ตฤณจฺเฉทาทิ ฯ
(ปฤ) ยทิ กาเยน กฤตํ กายิกมฺ ฯ ตทา ฆฏาทิทฺรวฺยมปิ กายิกํ กรฺม สฺยาตฺ ฯ กาเยน กฤตตฺวาตฺ ฯ (อุ) ฆฏาทิ กายิกกรฺมณะ ผลมฺ น กายิกํ กรฺม ฯ เหตุผลโยรฺเภทาตฺ ฯ (ปฤ) น สฺยาตฺกายิกํ กรฺม ฯ กสฺมาตฺ ฯ กายสฺปนฺทนกฤตํ กายิกํ กรฺม ฯ สํสฺกฤตธรฺมาณํา กฺษณิกตฺวาตฺ น สฺยาตฺสฺปนฺทนมฺ ฯ (อุ) อิทํ กฺษณิกวรฺเค ปฺรตฺยุกฺตํ ยเทกสฺมินฺ ธรฺม อุตฺปทฺยมาเน ‘นฺยสฺยาปจย อุปจโย วา [ตตฺ] กายิกํ กรฺเมติ ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ กาย เอว กายิกํ กรฺม ภเวตฺ ฯ อนฺยโตฺรตฺปทฺยมานตฺวาตฺ ฯ น ตุ กาเยน กฤตํ กายิกํ กรฺม ฯ (อุ) กายะ กรฺมกฺริยายาะ สาธนมฺ ฯ กาเย ‘นฺยโตฺรตฺปทฺยมาเน ปุณฺยปาปสมุทยะ กรฺม ฯ อโต น กาย เอว กรฺม ฯ (ปฤ) ปุณฺยปาปสมุทโย ‘วิชฺญปฺติะ ฯ กายวิชฺญปฺติะ กถมฺ ฯ (อุ) กาเย ‘นฺยโตฺรตฺปทฺยมาเน กฺริยมาณา วิชฺญปฺติะ กายวิชฺญปฺติรฺภวติ ฯ (ปฤ) กายวิชฺญปฺติะ กุศลา วากุศลา วา ฯ กายสฺตุ น ตถา ฯ อโต น กายวิชฺญปฺติะ สฺยาตฺ ฯ (อุ) จิตฺตพลาตฺ กาเย ‘นฺยโตฺรตฺปทฺยมาเน กรฺม สมุเทติ ฯ อตสฺตตฺสมุทโย ยทิ วา กุศโล [ยทิ วา] อกุศละ น ตุ สากฺษาตฺกายิกะ ฯ ตถา วาจิกกรฺมาปิ ฯ น ตุ ตตฺ สากฺษาจฺฉพฺทวฺยวหาร[รูปมฺ] ฯ จิตฺตพลาตฺ ศพฺทวฺยวหารสมุทิตํ กรฺม กุศลมกุศลํ วาจิกํ กรฺเมตฺยุจฺยเต ฯ เอวํ มานสํ กรฺมาปิ ฯ ย อิมํ สตฺตฺวํ หนฺมีติ อธฺยวสิตจิตฺโต ภวติ ฯ ตสฺย ตสฺมินฺ สมเย ปาปํ สมุเทติ ฯ เอวํ ปุณฺยมปิ ฯ
(ปฤ) ยถา กายวาคฺภฺยํา ปฤถคสฺติ กรฺม ฯ [ตถา] มโน ‘ปิ มานสกรฺมโณ ‘นฺยเทว ฯ (อุ) ตตฺ ทฺวิธา ภวติ มน เอว มานสํ กรฺม มนส อุตฺปนฺนํ วา มานสํ กรฺม อิติ ฯ สตฺตฺวํ หนฺมีติ ยทธฺยวสิตํ มนะ ตทกุศลํ มน เอว มนสํ กรฺม ฯ ตตฺกรฺม ปาปสญฺจยรูปํ กายิกวาจิกกรฺมาติศายกมฺ ฯ ยทิ จิตฺตมนธฺยวสิตมฺ ฯ ตทา มนะ กรฺมโณ ‘นฺยตฺ ฯ
(ปฤ) วิชฺญปฺติลกฺษณํ ชฺญาตมฺ ฯ วิชฺญปฺติต อุตฺปนฺโน ‘นฺยะกรฺมสมุทยะ ฯ กิํ [ตสฺย] ลกฺษณมฺ ฯ (อุ) ตทวิชฺญปฺติเรว ฯ (ปฤ) กิํ เกวลมสฺติ กายิกวาจิกาวิชฺญปฺติเรว น มานสิกาวิชฺญปฺติะ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นหฺยสฺติ ตตฺร การณํ เกวลํ กายิกวาจิกาวิชฺญปฺติเรวาสฺติ น มานสิกาวิชฺญปฺติริติ ฯ สูเตฺร โจกฺตํ ทฺวิธา กรฺม- เจตนา วา เจตยิตฺวา วา [กรฺเม]ติ ฯ เจตนา มานสํ กรฺม ฯ เจตยิตฺวา [กรฺม] ตฺริวิธมฺ- เจตนาสญฺจิตํ กรฺม กายิกํ วาจิกํ กรฺเมติ ฯ ตตฺร มานสํ กรฺม คุรุตรมิติ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ คุรุตรกรฺมสญฺจิตมวิชฺญปฺตฺยาขฺยํ สทา สนฺตาเนน ปฺรวรฺตเต ฯ อโต ชฺญายเต มานสิกกรฺมโณ ‘ปิ อวิชฺญปฺติรสฺตีติ ๚
สมุทยสตฺยสฺกนฺเธ กรฺมาธิกาเร
กรฺมลกฺษณวรฺคะ ปญฺจนวติตมะ ฯ
๙๖ อวิชฺญปฺติวรฺคะ
(ปฤ) โก ‘วิชฺญปฺติธรฺมะ ฯ (อุ) จิตฺตํ ปฺรตีตฺโยตฺปทฺยมานํ ปุณฺยปาปํ มิทฺธมูรฺฉาทิกาเล ‘ปิ ยนฺนิตฺยํ ปฺรวรฺตเต ฯ สาวิชฺญปฺติะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร-
อารามโรปา วนโรปา เย ชนาะ เสตุการกาะ ฯ
ปฺรปาญฺไจโวทปานญฺจ เย ททนฺติ อุปาศฺรยมฺ ฯ
เตษํา ทิวา จ ราตฺริญฺจ สทา ปุณฺยํ ปฺรวรฺตเต ๚ อิติ ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- วิชฺญปฺติกรฺม ปฺรตฺยกฺษมุปลภฺยเต ฯ ยานิ จีวรทานไจตฺยวนฺทนหนนหิํสาทีนิ ตานิ ภเวยุะ ฯ อวิชฺญปฺติสฺตุ อนุปลภฺยมานตฺวาตฺ นาสฺตีตฺยยมรฺถะ สฺปษฺฏํ สฺยาทิติ ฯ (อุ) ยทิ นาสฺตฺยวิชฺญปฺติะ ฯ ตทา ปฺราณาติปาตวิรตฺยาทิธรฺโม นาสฺติ ฯ (ปฤ) วิรติรฺนามากรณมฺ ฯ อกรณมภาวธรฺมะ ฯ ยถา ปุรุษสฺยาภาษณกาเล นาสฺติภาษณธรฺมะ ฯ รูปสฺยาทรฺศนกาเล ‘ปิ นาสฺตฺยทรฺศนธรฺมะ ฯ (อุ) ปฺราณาติปาตวิรตฺยาทินา สฺวรฺค อุตฺปทฺยเต ฯ ยทิ วิรติรภาวธรฺมะ ฯ กถํ เหตุะ สฺยาตฺ ฯ (ปฤ) น วิรตฺยา สฺวรฺค อุตฺปทฺยเต, กินฺตุ กุศลจิตฺเตน ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- วีรฺยวานฺ ปุรุษ อายุรฺวศาตฺ พหุปุณฺยํ ปฺรสวติ ฯ ปุณฺยพหุตฺวาจฺจิรํ สฺวรฺคสุขํ วินฺทต อิติ ฯ ยทิ กุศลจิตฺตมาเตฺรณ, กิมรฺถํ พหุปุณฺโย ภวติ ฯ น หฺยยํ กุศลจิตฺโต ภวิตุํ กฺษมเต ฯ อาห จ วนาทิโรปสฺย ทิวา ราตฺริญฺจ สทา ปุณฺยํ ปฺรวรฺธต อิติ ฯ ศีลํ ธฺรุวมิติ โจกฺตมฺ ฯ ยทิ นาสฺตฺยวิชฺญปฺติะ ฯ กถํ วกฺตวฺยํ สฺยาตฺ ปุณฺยํ สทา ปฺรวรฺธเต, ศีลํ ธฺรุวมิติ จ ฯ น จ วิชฺญปฺติะ ปฺราณาติปาตกฺริไยว ฯ ปฺราณาติปาตานนฺตรํ ธรฺโม ภวติ ฯ ตทูรฺธฺวํ ปฺราณาติปาตปาปํ ลภเต ฯ ยถา หนฺตุํ กญฺจน เปฺรรยติ ฯ หนนกาลมนุ เปฺรรโก หนนปาปํ ลภเต ฯ อโต ชฺญายเต ‘สฺตฺยวิชฺญปฺติริติ ฯ มนศฺจ น ศีลสํวระ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทิ กศฺจิทกุศลาวฺยากฤตจิตฺตสฺถะ, ยทิ วาจิตฺตะ ฯ โส ‘ปิ ศีลธารีตฺยุจฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต ตสฺมินฺ สมเย ‘สฺตฺยวิชฺญปฺติริติ ฯ เอวมกุศล สํวโร ‘ปิ ฯ
(ปฤ) ชฺญาตํ วินาปิ จิตฺตมสฺตฺยวิชฺญปฺติธรฺม อิติ ฯ อิทานีํ กิมิทํ รูปํ กิํ วา จิตฺตวิปฺรยุกฺตสํสฺการะ ฯ (อุ) ส สํสฺการสฺกนฺธสงฺคฤหีตะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยสฺมาทภิสํสฺกรณลกฺษณะ สํสฺการะ ฯ อวิชฺญปฺติรปิ อภิสํสฺกรณลกฺษณา ฯ รูปญฺจ รูปณาลกฺษณมฺ นาภิสํสฺการลกฺษณมฺ ฯ (ปฤ) สูตฺร อุกฺตํ ษฏฺ เจตนากายาะ สํสฺการสฺกนฺธ อิติ ฯ น จิตฺตวิปฺรยุกฺตสํสฺการา อิติ ฯ (อุ) ปฺรติปาทิตมิทํ ปูรฺวํ ยทสฺติ ปุณฺยํ ปาปํ จิตฺตวิปฺรยุกฺตมิติ ฯ (ปฤ) อวิชฺญปฺติรฺยทิ รูปลกฺษณา ฯ โก โทษะ ฯ (อุ) รูปศพฺทคนฺธรสสฺปฺรษฺฏวฺยาะ ปญฺจ ธรฺมา น ปุณฺยปาปสฺวภาวาะ ฯ อโต น รูปสฺวภาวาวิชฺญปฺติะ ฯ ภควานาห- รูปณาลกฺษณํ รูปมิติ ฯ อวิชฺญปฺเตา รูปณาลกฺษณานุปลมฺภานฺน รูปสฺวภาวตา ฯ
(ปฤ) อวิชฺญปฺติะ กายิกวาจิกกรฺมสฺวภาวา ฯ กายิกวาจิกกรฺม จ รูปเมว ฯ (อุ) อวิชฺญปฺติะ กายิกวาจิกกรฺเมติ นามมาตฺรมฺ ฯ น วสฺตุตะ กายวาคฺภฺยํา กฺริยเต ฯ กายญฺจ วาจญฺจ ปฺรตีตฺย มานสิกกรฺมโณตฺปนฺนตฺวาตฺกายิกวาจิกมานสิกกรฺมสฺวภาเวตฺยุจฺยเต ฯ อถวา มนส อุตฺปนฺไนวาวิชฺญปฺติะ ฯ อิยมวิชฺญปฺติะ กถํ รูปสฺวภาวา ฯ อารูปฺเย ‘ปฺยสฺตฺยวิชฺญปฺติะ ฯ อารูปฺเย กถํ รูปํ ภวิษฺยติ ฯ (ปฤ) กาะ กฺริยา อวิชฺญปฺติมุตฺปาทยนฺติ ฯ (อุ) ศุภาศุภกรฺมกฺริยาภฺย อุตฺปทฺยเต ‘วิชฺญปฺติะ ฯ นาวฺยากฤตาภฺยะ ฯ อลฺปพลตฺวาตฺ ฯ (ปฤ) กทา กฺริยาภฺโย ‘วิชฺญปฺติรุตฺปทฺยเต ฯ (อุ) ทฺวิตียจิตฺตาทุตฺปทฺยเต ฯ ยตฺ กุศลากุศลานุคามิ จิตฺตํ ปฺรพลํ ภวติ ฯ ตตฺ จิรํ ติษฺฐติ ฯ ยจฺจิตฺตํ ทุรฺพลํ น ตจฺจิรํ ติษฺฐติ ฯ ยถา เอกทินสมาตฺตํ ศีลเมกทินํ ติษฺฐติ ฯ อาเทหปาตสมาตฺตํ ศีลนฺตุ อาเทหปาตํ ติษฺฐติ ๚
อวิชฺญปฺติวรฺคะ ษณฺณวติตมะ ฯ
๙๗ เหตฺวเหตุวรฺคะ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- เหตุกฤตํ กรฺม อเหตุกฤตํ กรฺเมติ ฯ กตโม เหตุะ อเหตุศฺจ ฯ (อุ) ชฺญานปูรฺวกํ กฤตํ [กรฺม] เหตุกฤตมฺ ฯ ตทฺวิปรีตมเหตุกฤตมฺ ฯ (ปฤ) [ตรฺหิ] ยทเหตุกฤตํ น ตตฺ กรฺม ภวติ ฯ (อุ) อสฺตีทํ กรฺม ฯ กินฺตุ ยจฺจิตฺตเหตุกฤตํ กรฺม ตตฺสวิปากมฺ ฯ จิตฺเต ‘ธฺยวสียกฤตํ กรฺม เหตุ [กฤต]มฺ, อนธฺยวสียกฤตํ กรฺมาเหตุ [กฤตมฺ] ฯ ยถา โยธาชีววฺยวหาโร ‘เหตุกะ ฯ อโยธาชีววฺยวหารสฺตุ เหตุะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ตว โทษานฺ คณยิษฺยามิ ฯ ยทิ โยธาชีโว วฺยวหรสิ น ตทา คณยิษฺยามีติ ยาวตฺ ตฺริธา ปฤจฺฉติ ฯ ยทฺยกรณจิตฺตปูรฺวกํ กโรติ- ยถา กศฺจิทฺวิหรนฺ ปาทนิเกฺษปเณน กีฏํ หนฺติ ฯ โส ‘เหตุะ ฯ อเหตุกกรฺมาสญฺจิตมิติ น วิปากชนกมฺ ฯ
กรฺมาณิ จตุรฺวิธานิ- กฤตานุปจิตํ, อุปจิตฺตากฤตํ, กฤโตปจิตํ อกฤตานุปจิตมฺ อิติ ฯ กฤตานุปจิตมิติ- ยถา หนนาทิกรฺม กฤตฺวา ปศฺจาจฺจิตฺตํ ปริตปติ ฯ ทานาทิกรฺม กฤตฺวา จ จิตฺตํ ปริตปติ ฯ กรฺมกฺริยาจิตฺตมุตฺปาทฺย น ปุนะ สฺมรติ ฯ ตตฺ กฤตานุปจิตมฺ ฯ อุปจิตากฤตมิติ- ยตฺ อนฺยํ หนนาทิ การยิตฺวา ปฺรมุทิตจิตฺโต ภวติ ฯ อนฺยํ ทานาทิ การยิตฺวา จ ปฺรมุทิตจิตฺโต ภวติ ฯ กฤโตปจิตมิติ- ยตฺ หนนาทิ ปาปํ กฤตฺวา ทานาทิปุณฺยํ กฤตฺวา จ ปฺรมุทิตจิตฺโต ภวติ ฯ อกฤตานุปจิตมิติ- น จ กโรติ นาปิ มุทิตจิตฺโต ภวติ ฯ ตตฺร กฤโตปจิตกรฺมโณ ‘สฺติ วิปากเวทนา ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยตฺ กรฺม กฤตมุปจิตํ ตสฺย กรฺมโณ ‘วศฺยมสฺติ วิปากปฺรติสํเวทนา อิติ ฯ อตะ กฤโตปจิตกรฺมโณ ทฤษฺฏธรฺเม วา วิปาโก เวทฺยเต ฯ อุปปตฺเตา วา วิปาโก เวทฺยเต ฯ อายตฺยํา วา วิปาโก เวทฺยเต ฯ
(ปฤ) ยทิ เหตุกฤโตปจิตกรฺมโณ ‘วศฺยมสฺติ วิปากปฺรติสํเวทนา ตทา นาสฺติ วิมุกฺติะ ฯ (อุ) กรฺม เหตุกฤตมปิ ตตฺตฺวชฺญานลาภิโน น ปุนรุปจียเต ฯ ยถา ทคฺฆพีชํ น ปุนะ ปฺรโรหติ ฯ ลวณปลวรฺเค ภควานาห- เอกตฺยะ(ศฺจ) ปุรุโษ [ภาวิตกาโย] นรกเวทนียํ กรฺม กโรติ ฯ ตสฺย ตาทฤศเมวาลฺปมาตฺรกํ ทฤษฺฏธรฺมเวทนียํ ภวติ ฯ อิติ ฯ (ปฤ) ยทิ คุรุปาปกํ กรฺม อลฺปมาตฺรกํ [ทฤษฺฏธรฺม]เวทนียํ ปฺรชฺญายเต ฯ กสฺมานฺนาตฺยนฺตํ กฺษยเมติ ฯ (อุ) ยสฺตตฺตฺวชฺญานํ น ภาวยติ ส ปาปกรฺมโณ ‘นุศยํ ลภเต ฯ อโต ‘ลฺปโก ทฤษฺฏธรฺมเวทนีโย วิปาโก ภวติ ฯ (ปฤ) [ตรฺหิ] ภาวิตตตฺตฺวชฺญาโน ‘รฺหนฺนปิ อกุศลวิปากํ เวทยเต ฯ (อุ) ปรมกุศลธรฺมมภฺยสนฺนกุศลํ ปฺรติหนฺติ ฯ อโต โย ชนฺมศตสหเสฺรษุ ศีลาทิ กุศลมุปจิโนติ ฯ น ตสฺยากุศลํ กรฺโมเทติ ฯ ยถา พุทฺธานํา สรฺวชฺญานํา ปุรุษาณามฺ ฯ นานฺเยษาเมวํ สามรฺถฺยมฺ ฯ อโต ‘กุศลกรฺม ลภนฺเต ฯ อโต ‘รฺหนฺ ภาวิตตตฺตฺวชฺญาโน ‘ปิ ปูรฺวกรฺมวศาทกุศลวิปากํ เวทยเต จ ฯ (ปฤ) อุกฺตํ สูเตฺร ‘ปิ- ภควานปวาทาทฺยกุศลกรฺมวิปากํ เวทยต อิติ ฯ (อุ) ภควานฺ สรฺวชฺโญ นากุศลกรฺมวิปากะ ฯ สมุจฺฉินฺน สรฺวากุศลมู[ล]ตฺวาตฺ ฯ กินฺตฺวปฺรมาณรฺทฺธฺยุปาเยโนปทรฺศยติ อจินฺตฺยํ พุทฺธวสฺตฺวิติ ฯ ยโถกฺตเมโกตฺตราคเม อจินฺตฺยานิ ปญฺจวสฺตูนีติ ฯ
กรฺม ทฺวิวิธมฺ- นิยตวิปากมนิยตวิปากมิติ ฯ นิยตวิปากํ กรฺม พหุ วา อลฺปํ วา อวศฺยเวทนียวิปากมฺ ฯ อนิยตวิปากํ กรฺเมติ อตฺยนฺตปริกฺษียมาณมฺ ฯ (ปฤ) กิํ นิยตวิปากํ กรฺมํ กิมนิยตวิปากมฺ ฯ (อุ) ยานิ สูโตฺรกฺตานิ ตานิ นิยตวิปากกรฺมาณิ ฯ (ปฤ) กิํ ปญฺจานนฺตรฺยาณฺเยว นิยตวิปากกรฺมาณิ ฯ กิมนฺยานฺยปิ สนฺติ ฯ (อุ) อนฺเยษํา กรฺมณามสฺติ นิยตวิปากตาภาคะ ฯ กินฺตุ น ปฺรทรฺศิตะ ฯ วิษยเคารวาทฺวา นิยตวิปากตา ฯ ยถา ภควติ ตจฺฉฺราวเก วา สตฺการะ อถวาลฺปมาตฺรานินฺทา ฯ จิตฺตเคารวาทฺวา นิยตวิปากตา ฯ ยถา คมฺภีรฆนปรฺยวสฺถาเนน กฺริมิกีฏานฺ หนฺติ ฯ อิทํ ปุรุษหนนาทปิ คุรุตรมฺ ฯ เอวมาทิ ฯ อนฺยานิ กรฺมาณฺยนิยตวิปากานิ สนฺติ ฯ (ปฤ) ยทิ ปญฺจานนฺตรฺยปาปกานิ ตนูภวนฺตีติ ฯ กสฺมาทตฺยนฺตํ น กฺษียนฺเต ฯ (อุ) น เต ปาปธรฺมาสฺตสฺมินฺ สมเย ‘ตฺยนฺตํ กฺษียนฺเต ฯ ยถา โสฺรตอาปนฺนะ เกาสีทฺยปฺราปฺโต ‘ปิ นาษฺฏโยนีะ ปฺราปฺโนติ ฯ สารเคารวาตฺปญฺจานนฺตรฺยาณิ นาตฺยนฺตํ กฺษียนฺเต ฯ ยถา ราชธรฺเม คุรุปาตกี ทณฺฑฺย เอว น กฺษนฺตวฺยะ ๚
เหตฺวเหตุวรฺคะ สปฺตนวติตมะ ฯ
๙๘ คุรุลฆุปาปวรฺคะ
สูตฺร อุกฺตมฺ- อสฺติ คุรุลฆุปาปํ กรฺเมติ ฯ กตมทฺคุรุลฆุ ฯ (อุ) ยตฺกรฺมาวีจินรกเวทนียปฺราปกํ ตตฺ กรฺม คุรุปาปกมิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) กานิ กรฺมาณิ ตทฺวิปากปฺราปกานิ ฯ (อุ) ยตฺสงฺฆเภทนกรฺม เตนาวศฺยํ ตทฺวิปากํ เวทยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตฺรีณิ รตฺนานิ ปฺรติวิภินฺนานิ ฯ สงฺฆรตฺนํ พุทฺธรตฺนาทฺวฺยติริกฺตมฺ ฯ ธรฺมรตฺนเภโท ‘ปิ [คุรุปาปมฺ] ฯ อธิมาตฺร มิถฺยาทฤษฺฏิชาตสฺตตฺกรฺมาภินิรฺวรฺตยติ ฯ พุทฺเธ ปรมีรฺษฺยาวฺยาปาทาภฺยํา ตตฺกรฺม กโรติ ฯ จิโรปจิตากุศลสฺวภาวะ สฺวลาภโลภาตฺตตฺกรฺม กโรติ ฯ ธรฺโม ธรฺม อิติ [ยตฺ] ตนฺนาสฺตีติ ตสฺมินฺ วทติ กุศลธรฺมาณามจริตาโร พหวะ สตฺตฺวาะ ปฺรติหนฺยนฺต อิตฺยโต ภวติ คุรุตรํ ปาปมฺ ฯ
(ปฤ) กิํ สงฺฆเภทมาตฺรมวีเจา วิปากปฺราปกมฺ ฯ กิมนฺยทปฺยสฺติ ฯ (อุ) อนฺยทปฺยสฺติ กรฺม ฯ นาสฺติ ปาปํ นาสฺติ ปุณฺยํ นาสฺติ มาตาปิตฤสชฺชานานํา สตฺการวิปาก อิติ ยทฺวจนํ ตทาทิมิถฺยาทฤษฺฏิรปิ ตทฺวิปากปฺราปิณี ฯ อนฺยํ มิถฺยาทฤษฺเฏา ปาตยนฺ พหูนฺ สตฺตฺวานกุศลานิ การยํศฺจ ตทฺวิปากํ เวทยเต ฯ อีทฤศมิถฺยาทฤษฺฏิสูตฺราณิ รจยนฺติ ยถา ปูรณาทโย มิถฺยาทฤษฺฏินามาจารฺยาะ สมฺยคฺทฤษฺฏิวิหิํสยา พหูนํา สตฺตฺวานามกุศลาย เหตุปฺรตฺยยํ ปฺรกาศยนฺติ ฯ อารฺยาณามปวาโท ‘ปิ ตทฺวิปากปฺราปกะ ฯ ยถา วทนฺติ จตุรศีติวรฺษสหสฺตฺราณิ เอกนินฺทโก ทุะขมนุภวติ ฯ ยถา โจกฺตํ ธรฺมปเท-
ธรฺเมณ ชีวนฺนารฺโย ยสฺเตน ธรฺเมณ ศิกฺษเยตฺ ฯ
มฤทฺวินฺทฺริยะ ปาปเสวี วิโลมยติ ตทฺวจะ ๚
กณฺฏโกทฺวนฺธนํ ยทฺวทาตฺมกายวิฆาตกมฺ ฯ
นรเก ส ปตตฺเยว หฺยูรฺธฺวปาทมวาจฺฉิระ ๚
ศตํ สหสฺราณํา นิรรฺพุทานํา ษฏฺ ตฺริํศจฺจ ปญฺจ จ อรฺพุทานามฺ
ยทารฺยครฺหี นิรยมุไปติ วาจํ มนะ ปฺรณิธาย ปาปกมฺ ฯ อิติ ฯ
ปฺราณาติปาตาทิ ยทฺวิษยคุรุกํ จิตฺตคุรุกํ ตตฺปาปมปิ อวีจินรกปาตกมฺ ฯ คุรุวิปรีตํ ลฆุ ยทุต ตปนปฺรตปนาทิษุ หีนนรเกษุ ตีรฺยกฺษุ เปฺรเตษุ เทวมนุษฺเยษุ จากุศลวิปากํ ปฺรติสํเวทยเต ฯ ตลฺลฆุปาปกมิตฺยุจฺยเต ฯ
คุรุลฆุปาปวรฺโค ‘ษฺฏนวติตมะ ฯ
๙๙ มหาลฺปารฺถกกรฺมวรฺคะ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตํ มหาลฺปารฺถกํ กรฺเมติ ฯ กิํ ตนฺมหารฺถกํ กรฺม ฯ (อุ) เยน กรฺมณา อนุตฺตรสมฺยกฺสมฺโพธิมธิคจฺฉติ ฯ ตนฺมหตฺตมารฺถกํ กรฺม ฯ ตโต ‘วรกรฺมณา ปฺรตฺเยกพุทฺธมารฺคํ วินฺทเต ฯ ตโต ‘วรกรฺมณา ศฺราวกมารฺคํ ลภเต ฯ ตโต ‘วรกรฺมณา ภวาคฺร ‘ศีติมหากลฺปสาหสฺราณฺยายุรฺวิปากํ ลภเต ฯ อิทํ สํสาเร มหตฺตมวิปากํ กรฺม ฯ ตโต ‘วรกรฺมณา อากิญฺจนฺยายตเน ษษฺฏิกลฺปสหสฺราณฺยายุรฺวินฺทเต ฯ เอวํ กฺรเมณ ยาวทฺพฺรหฺมโลกํ กลฺปารฺธมายุรฺวินฺทเต ฯ ตโต ‘วรกามธาเตา ปรนิรฺมิตเทเวษุ ทิวฺยคณนยา ษษฺฏิวรฺษสหสฺราณฺยนุภวติ ฯ ยาวจฺจตุรฺมหาราชิเกษุ ทิวฺยคณนยา ปญฺจวรฺษศตานิ [วิปากํ] เวทยเต ฯ เอวํ มนุษฺเยษุ จตุรฺมหาราชิกานามธะ ปฺรตฺเยกํ กรฺมวศาทฺวิปากํ เวทยเต ฯ เอวํ ติรฺยกฺเปฺรตนรเกษฺวปฺยสฺติ อลฺปลาภํ กรฺม ฯ
กีทฤศานิ กรฺมาณิ อนุตฺตรสมฺยกฺสมฺโพธฺยาทีนฺ ปฺราปยนฺติ ฯ (อุ) ทานาทิษฏฺปารมิตาสมฺปทนุตฺตรสมฺยกฺสมฺโพธิํ ปฺราปยติ ฯ ตตะ กุศลกรฺมกฺรเมณ ชฆนฺยปฺรวฤตฺตํ ปฺรตฺเยกพุทฺธโพธิํ ปฺราปยติ ฯ [ตโต ‘ปิ] ชฆนฺยปฺรวฤตฺตํ ศฺราวกโพธิํ ปฺราปยติ ฯ อธิมาเตฺรษุ จตุรปฺรมาณจิตฺเตษุ วิหรนฺ ภวคฺร อุตฺปทฺยเต ฯ ตโต ชฆนฺยภูเตษุ จตุรปฺรมาณจิตฺเตษุ วิหรนฺนวรภูมาวุตฺปทฺยเต ฯ ตโต ชฆนฺยภูเตษุ จตุรปฺรมาณจิตฺเตษุ วิหรนฺ ศีลสมาธิปฺรตฺยยวศาจฺจ รูปธาตาวุตฺปทฺยเต ฯ ทานศีลกุศลาภฺยาสปฺรตฺยเยน กามธาตาวุตฺปทฺยเต ฯ ทานาทิกรฺมณํา ปุณฺยเกฺษโตฺรตฺกรฺษนิกรฺษมนุสฤตฺยาสฺติ วิเศษะ ฯ ยตฺ พุทฺธเกฺษตฺร อาจรณํ ตทตฺยุตฺตมมฺ ฯ ยตฺปฺรตฺเยกพุทฺธเกฺษตฺร อาจรณํ ตตฺ ตโต นฺยูนมฺ ฯ
(ปฤ) ปุณฺยเกฺษตฺรํ กิํ โพธฺโยตฺกฤษฺฏํ กิํ วา ปฺรหาเณน ฯ (อุ) อตฺยนฺตศูนฺยตาขฺยํ ธรฺมลกฺษณํ ยา โพธิะ ปฺราปยติ ฯ สา ปฺรหาณาทุตฺกรฺษติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา ภควานฺ โพธฺยา ศฺราวเกภฺโย ‘ติริจฺยเต น ปฺรหาเณน ฯ ยโถกฺตํ สํยุกฺตปิฏเก-
ชมฺพูทฺวีปสมํา ยจฺจ สงฺฆภูมิํ วิโศธเยตฺ ฯ
ปาณิกลฺปสฺย ไจตฺยสฺย ศาสฺตุสฺตจฺโฉธโนปมมฺ ๚
สรฺวชฺญชฺญานญฺจ ปฺรหาณารฺถมฺ ฯ อโต ยทฺโพธิสตฺตฺวานํา สํสาเร ทีรฺฆกาลาวาสะ ส สมฺยกฺ ปฺรหาณารฺถะ ฯ สมฺยกฺ ปฺรหาณมิติ ยตฺ สฺวสํโยชนปฺรหาณํ สตฺตฺวปฺรหาณญฺจ ฯ ตานิ สํโยชนานิ จ กฺรมโศ โพธิปฺรเหยานิ ฯ อโต ชฺญายเต โพธฺยา ปุณฺยเกฺษตฺรํ ปฺรหาณาทุตฺกฤษฺฏมิติ ฯ
(ปฤ) ยสฺตีกฺษฺเณนฺทฺริยะ โสฺรตอาปนฺนะ ยศฺจ มฤทฺวินฺทฺริยะ สกฤทาคามี ฯ อตโย ปุณฺยเกฺษตฺรโยะ ก อุตฺกฤษฺฏะ ฯ (อุ) ตีกฺษฺเณนฺทฺริย อุตฺกฤษฺโฏ น มฤทฺวินฺทฺริยะ ฯ (ปฤ) ตทฺวจน มยุกฺตมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร โสฺรตอาปนฺนศตสตฺกาโร ไนกสกฤทาคามิสตฺการกลฺป อิติ ฯ อาห จ- ทนฺธานํา หิํสยา กามราคกลหจิตฺตํ ปฺรโรหติ ฯ อิติ ฯ อโต วีตราคสฺย ทานํ พหุปุณฺยานิ ปฺราปเยตฺ ฯ สกฤทาคามี จ ตฺรีณิ วิษาณิ ตนูกโรติ ฯ น โสฺรตอาปนฺนะ ฯ กสฺมาทุจฺยต อุตฺกฤษฺฏ อิติ ฯ (อุ) ตตฺสูตฺรํ เนยารฺถกมฺ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ตสฺมินฺเนว สูตฺร อุกฺตํ- ติรศฺจํา ทานํ ศตคุณํ หิตํ ปฺราปยติ อิติ ฯ วสฺตุตสฺตุ ปาราวตปกฺษฺยาทีนํา ทาเนน ปฺรติลพฺโธ วิปากะ ตีรฺถิกานํา ปญฺจาภิชฺญานํา ทานมติเศเต ฯ อตสฺตตฺสูตฺรํ จินฺตฺยารฺถกมฺ ฯ สูตฺรํ ตตฺ พหุนา เหตุนาห- นิสฺสรณารฺถา ปฺรชฺญา อิติ ฯ
โสฺรตอาปนฺนศฺจ ปฺรชฺญาพเลน กามานฺ เวทยมาโน ‘ปิ ปุณฺยเกฺษตฺรมิตฺยุจฺยเต ฯ น ตุ ปฺรหีณราคะ ปฺรากฤโต ยาวทฺภวาคฺรนิยมลาภี [ปุณฺยเกฺษตฺรมฺ] ฯ พหุศฺรุตชฺญานํ นิรฺเวธภาคียคตเมว ปฺรกฤษฺฏํ น ภวาคฺรนิยโต ‘นิรฺเวธภาคียคตะ ฯ ไมเตฺรยโพธิสตฺตฺโว ‘ปฺรติลพฺธพุทฺธตฺโว ‘ปิ อรฺหตํา สตฺการฺยะ ฯ ศูนฺยตาการมาตฺรโพธิจิตฺโตตฺปาทโก ‘รฺหตํา สตฺการฺยะ ฯ ตทฺยถา เอกะ ศฺรามเณระ ปาตฺรจีวรมาทาย อรฺหนฺตมนุจรติ ฯ อสฺมินฺ ศฺรามเณเร อุตฺปนฺนานุตฺตร [โพธิ]จิตฺเต ตุ อรฺหนฺเนว ตตฺปาตฺรจีวรมาทาย สฺวยมุตฺตราสงฺคํ กฤตฺวา ตมนุคจฺฉติ ฯ ตทฺยถา ทฤษฺฏานฺเต วิสฺตเรโณกฺตมฺ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรชฺญยา ปุณฺยเกฺษตฺรมุตฺกฤษฺฏํ ภวตีติ ๚
มหาลฺปารฺถกกรฺมวรฺค เอโกนศตตมะ ฯ
๑๐๐ ตฺริวิธกรฺมวรฺคะ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- ตฺริวิธํ กรฺม กุศลมกุศลมวฺยากฤตมิติ ฯ กิํ กุศลํ กรฺม ฯ (อุ) ยตฺ กรฺม ปเรษํา ปฺริยํ ปฺรยจฺฉติ ตตฺ กุศลมฺ ฯ (ปฤ) กิํ ปฺริยมฺ ฯ (อุ) ปเรษํา ยตฺ สุขปฺราปกํ ตตฺ ปฺริยมฺ ฯ กุศลมิตฺยปฺยุจฺยเต ปุณฺยมิตฺยปฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) ยตฺ ปเรษํา สุขปฺราปกํ ตตฺ ปุณฺยมฺ ฯ ยตฺ ปเรษํา ทุะขปฺราปกํ เตน ปาเปน ภวิตวฺยมฺ ฯ ยถา อาญฺชเนาษธศลฺยเวธาะ ปเรษํา ทุะขชนกาะ ปาปาะ สฺยุะ ฯ (อุ) อาญฺชเนาษธศลฺยเวธาะ สุขปฺรทตฺวาทปาปาะ ฯ (ปฤ) สุขปฺรทํ ตตฺ ปุณฺยมิติ ฯ ยถา ปรทารคมนํ ตตฺ ตสฺย สุขชนกํ ตตฺ ปุณฺยกรมปิ สฺยาตฺ ฯ (อุ) อพฺรหฺมจรฺยํ นิยเมนากุศลมฺ ฯ ยตฺ ปรานุกุศลธรฺเม ปฺรวรฺตยติ ตตฺ ทุะขาย ภวติ น สุขาย ฯ สุขํ นาม ยทิหามุตฺร จ สุขมฺ ฯ น ตฺไวหิกมลฺปสุขมฺ ฯ ยตฺ เปฺรตฺยามุตฺร มหาทุะขํ วินฺทเต ฯ
(ปฤ) เกจิทนฺนปานปฺรตฺยยํ ปเรษํา สุขมุตฺปาทยนฺติ ฯ ตทนฺนปานํ กทาจิทชีรฺยมาณํ สตฺ ปุรุษสฺย มรณํ ปฺราปยติ ฯ ตทนฺนทายกะ กิํ ปาปํ ลเภต กิํ วา ปุณฺยมฺ ฯ (อุ) ส สาธุจิตฺโต ‘นฺนํ ปฺรยจฺฉติ น ทุษฺฏจิตฺตะ ฯ อตะ ปุณฺยมาตฺรํ ลภเต น ปาปมฺ ฯ (ปฤ) ปรทารคมนมปฺเยวํ สฺยาตฺ ฯ เกวลํ สุขารฺถตฺวาตฺปุณฺยมปิ ลเภต ฯ (อุ) อิทํ ปูรฺวเมว ปฺรตฺยุกฺตํ ยทพฺรหฺมจรฺยํ นิยเมน อกุศลมิติ ฯ มหาทุะขชนกตฺวาตฺ ฯ อนฺนปานทาเน ตฺวสฺติ ปุณฺยคุณภาคะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นหฺยวศฺยมนฺนลาภี มฺริยเต ฯ สตฺตฺวาะ กามกฺลิษฺฏาะ กามไมถุนมนุภวนฺติ ฯ ตตฺ สรฺวถาปุณฺยเหตุะ ฯ กถํ ปุณฺยํ ลเภรนฺ ฯ (ปฤ) เกจิตฺ ปฺราณิหิํสยา พหู นามุปกุรฺวนฺติ ฯ ยถา โจราณํา นิคฺรเห ราษฺฏฺรํ นิรีติ ภวติ ฯ กฺรูรปศุมารเณ ชนานํา หิตํ ภวติ ฯ เอวมาทิปฺราณิหิํสยา กิํ ปุณฺยํ ลภฺเยต ฯ เกจิตฺสฺเตยปฺรตฺยยํ ปิตเรา โปษยนฺติ ฯ ไมถุนปฺรตฺยยํ ปฺริยปุตฺรํ ชนยนฺติ ฯ มฤษาวาทปฺรตฺยยญฺจ กสฺยจิชฺชีวีตํ ปฺรททนฺติ ฯ ปารุษฺยวจนปฺรตฺยยํ ปเรษํา หิตํ ภวติ ฯ อิทํ สรฺวํ ทศากุศลสงฺคฤหีตมฺ ฯ กถมเนน ปุณฺยํ ลเภรนฺ ฯ (อุ) เต ปุณฺยํ ปาปญฺจ ลภนฺเต ฯ ปรานุคฺรหาตฺปุณฺยํ ลภนฺเต ปโรปฆาตาตฺปาปมฺ ฯ (ปฤ) จิกิตฺสาปิ ปรสฺยาเทา ทุะขปฺรทา ปศฺจาตฺสุขํ ปฺราปยติ ฯ กสฺมาตฺปาปมลพฺธฺวา ปุณฺยมาตฺรํ ลภเต ฯ (อุ) จิกิตฺสายํา กุศลจิตฺเตน กฤตายํา นาสฺตฺยกุศลาศยะ ฯ ยตฺ กรฺม กุศลากุศลเหตุสมุทฺธิตํ, ตตะ ปุณฺยํ ปาปํ วฺยามิศฺรํ ลภเต ฯ
โจทยติ ฯ หิํสาทยะ สรฺเว ปุณฺยปฺราปกาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ หิํสาปฺรตฺยยมภีษฺฏํ ลภเต ฯ ยถา ราชฺญาศฺโจรนิคฺรเห ปุณฺยํ ลภฺยเต ฯ ปุณฺยปฺรตฺยยญฺจ ยทภีปฺสิตํ ตลฺลภฺยเต ฯ อิติ ปฺราณาติปาตาตฺ กถํ ปุณฺยํ น ภวติ ฯ หิํสํา กุรฺวนฺ ยโศ ลภเต ฯ ยศะ ปุรุษสฺย กามฺยํ ภวติ ฯ ปุรุษสฺย กามฺยํ ปุณฺยผลกมฺ ฯ หิํสยา จ ปฺรีติสุขํ ลภเต ฯ ปฺรีติสุขมปิ ปุณฺยผลวิปากมฺ ฯ อาห จ จ สูตฺรมฺ- โย ยุทฺเธ หนฺยเต ส สฺวรฺค อุตฺปทฺยต อิติ ฯ ยถาห คาถา- มฺริยมาณญฺจ สงฺคฺราเม ปติํ พรยเตปฺสราะ อิติ ฯ กิญฺจาห-
สุธนตฺเว ‘ปิ ปุรุษศฺโจรํ ปุรต อาคตมฺ
หนฺยาเทว น ไว ปาปํ อาหนฺตา วินฺทเต ตุ ตตฺ ๚ อิติ
ธรฺมสูตฺรมาห- จตฺวาโร วรฺณาะ พฺราหฺมณกฺษตฺริยไวศฺยศูทฺราะ ฯ เอษํา ปฤถกฺ สนฺติ สฺวธรฺมาะ ฯ พฺราหฺมณสฺย ษฑฺธรฺมาะ กฺษตฺริยสฺย จตฺวาโร ไวศฺยสฺย ตฺรยะ ศูทฺรสฺไยกะ ฯ ษฑฺ ธรฺมา อิติ ยชนมารฺวิชฺย มธฺยยตมธฺยาปนํ ทานํ ปฺรติคฺรหะ ฯ จตฺวาโร ธรฺมา อิติ ยชนํ นารฺตฺวิชฺยํ, ปรโต เวทาธฺยยนํ นาธฺยาปนํ, ทานํ น ปฺรติคฺรหะ ปฺรชาปาลนมฺ ฯ ตฺรโย ธรฺมา อิติ ยชนํ นารฺตฺวิชฺยํ, อธฺยยนํ นาธฺยาปนํ ทานํ น ปฺรติคฺรหะ ฯ เอโก ธรฺม อิติ ตฺรยาณามุตฺตมวรฺณานํา ศูศฺรูษา ฯ กฺษตฺริยสฺย ปฺรชาปาลนาย ปฺราณิวเธ ปุณฺยเมว น ปาปมฺ ฯ เวท อุกฺตมฺ- ปฺราณิวธะ ปุณฺยปฺราปกะ ยทุต ไวทิกมนฺเตฺรณ หตาะ ปศวะ สฺวรฺค อุตฺปทฺยนฺต อิติ ฯ เวทาศฺจ โลเก ศฺรทฺเธยา ภวนฺติ ฯ กิญฺจาห ยทฺวสฺตุโต มรฺตวฺยํ ตทฺธนเน นาสฺติ ปาปมฺ- ยถา ปญฺจาภิชฺญ ฤษิรฺมนฺเตฺรณ ปุรุษํ หนฺติ ฯ น วกฺตวฺยมฤเษะ ปาปมสฺตีติ ฯ [อนฤเษ]ะ ปาปิษฺฐสฺย กถเมตตฺสิธฺยติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺราณิวโธ น ปาปปฺราปก อิติ ฯ กศฺจิตฺกทาจิจฺจิตฺตพเลน ปฺราณินํ หตฺวา ปุณฺยํ ลภเต ฯ ปฺราณทาเนน ตุ ปาปํ ลภเต ฯ ยทิ กุศลจิตฺเตน สุขลิปฺสยา ปฺราณินํ หนฺติ ฯ กถํ ตสฺย ปาปํ ภวติ ฯ ยถา สูนกาทยะ ฯ ปศุปาลานํา ควาชทาเน ‘ปิ ปาปมฺ ฯ เอวมทตฺตาทานาทิษฺวปิ ปุณฺยคุโณ ‘สฺติ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ ยทุกฺตํ ภวตา ปฺราณิวเธนาภีปฺสิตลาภาทสฺติ ปุณฺยคุณ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปุณฺยคุณาธีนตยา หิ อภีปฺสิตลาภะ ฯ อภีปฺสิตปฺรตฺยยะ ปฺราณิวธลาภ อิติ กสฺมาทฺยุกฺตมฺ ฯ ปูรฺวาธฺวกฤตาวิศุทฺธปุณฺยตฺวาตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- เจารฺยหรณวธหิํสาปฺรติลพฺธธโน ‘นฺยสฺย ทานํ ปฺรโยชยติ ฯ ตตฺ เทารฺมนสฺยปริเทวเนนาปริศุทฺธํ ทานมิติ ฯ เอวมาทิทานมปริศุทฺธมิตฺยุจฺยเต ฯ อวศฺยมศุภปฺรตฺยยาธีนํา วิปากเวทนํา ปฺราปยติ ฯ ตสฺย ปุรุษสฺย ปูรฺวาธฺวนิ ปุณฺยมสฺติ ปฺราณาติปาตกรฺมปฺรตฺยโย ‘ปฺยสฺติ ฯ ตสฺมาทิทานีํ กาโย หนนเหตุกํ วิปากํ เวทยเต ฯ เกจิตฺสตฺตฺวา อปิ ปฺรตฺยรฺปณียชีวิตธนา อิตฺยโต วธหิํสยา ยทภีปฺสิตํ ตลฺลภเต ฯ น จ ตถา สรฺเว สตฺตฺวาะ ฯ [อตะ] ปฺราณิวเธโนปโภคฺยํ ลภเต ฯ ยถา โลก อาหุะ- อยํ ปุรุโษ ‘ลฺปปุณฺโย พหุกุรฺวนฺนปิ น วินฺทต อิติ ฯ ยศะปฺรีติสุเขษฺวปฺเยวํ สฺยาตฺ ฯ ปุณฺยคุณปฺรตฺยเยน ยศะกายพลสุขานิ ลภเต ฯ ปุณฺยสฺย เกวลมปริศุทฺธตฺวาตฺ วเธน [อุปโภคฺยํ] ลภเต ฯ (ปฤ) สิํหวฺยาฆฺราทิลพฺธํ กายพลํ สรฺวํ ปาปชมฺ ฯ ยกฺษรากฺษสาทิลพฺธํ กายพลสุขมปิ ปาปชมฺ ฯ (อุ) อิทํ ปูรฺวเมว ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ อวิศุทฺธปุณฺยตฺวาตฺปาปปฺรตฺยเยน ลภเต ฯ
ยทฺพฺรวีษิ สูตฺร อุกฺตํ- โย ยุทฺเธ หนฺยเต ส สฺวรฺค อุตฺปทฺยต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สูตฺรมิทมเนน มิถฺยาปฺรลาเปน มูฒานฺ โปฺรตฺสาหยติ เสารฺยมุตฺปาทยิตุมฺ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ อวศฺยํ ปุณฺยาธีนํ ปุณฺยมุตฺปทฺยเต ปาปาธีนํ ปาปมฺ ฯ ตตฺราตฺยนฺตมสติ ปุณฺยเหเตา เกน ปุณฺยํ ลเภต ฯ ยทาห ภวานฺ- จตุรฺณํา วรฺณานํา ปฤถกฺ สนฺติ สฺวธรฺมาะ ฯ กฺษตฺริยสฺย ปฺรชาปาลนาตฺ วโธ ‘ปาป อิติ ฯ ส คฤหฺยธรฺมสมะ ฯ ยถา สูนกาทีนํา โลกานํา คฤหฺยธรฺมาะ ปฺราณิวธาะ สทา กฺริยมาณา น ปาปวิมุกฺตาะ ฯ ตถา กฺษตฺริยสฺยาปิ ฯ ส ราชธรฺโม ‘ปิ เหตุนา ปาปปฺราปกะ ฯ ยทิ กฺษตฺริโย ราชธรฺมตฺเวน ปฺราณานฺ วธฺยนฺ อปาโป ภวติ ฯ ตทา สูนกวฺยาธาทโย ‘ปฺยปาปาะ สฺยุะ ฯ กฺษตฺริยะ ปรํ ปฺรชาสุ กรุณารฺทฺรจิตฺตตยา ไวรมุตฺสฤชฺย ตทธีนํ ปุณฺยํ ลภเต ฯ ยะ ปุรุษชีวิตมปหรติ ฯ ตสฺย ปาปมสฺติ ฯ ยถา กศฺจินฺมาตาปิตฤปาลนาย ปรธนมปหรติ ฯ ส ปุณฺยํ ปาปํ วฺยามิศฺรํ ลภเต ฯ
(ปฤ) มาตปิตฤปาลนาย โจรยนฺ น ปาปํ ลเภต ฯ ยโถกฺตํ ธรฺมสูเตฺร- ยะ สปฺตทินานฺยุปวสติ ฯ ส จณฺฑาลาทปหรนฺ น ปาปมุปาทตฺเต ฯ โย มุมูรฺษุะ ส พฺราหฺมณาทปฺยุปาทานํ ลภเต อิติ ฯ อิเม ทุษฺกรฺมณา ชีวนฺโต ‘ปิ โนจฺยนฺเต ศีลวฺยสนิน อิติ ฯ อาปนฺนตฺวาตฺ ฯ ยถากาโศ น รชสา ทูษฺยเต ฯ ตถา เต ‘ปิ น ปาเปน ทูษฺยนฺเต ฯ (อุ) อุกฺต พฺราหฺมณ ธรฺม เอว- เจารฺยกาเล ธนสฺวามฺยาคตฺย รกฺษติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย พฺราหฺมเณน วิจารยิตวฺยมฺ ฯ ยทิ ส ธนสฺวามิคุไณรสมาโน ภวติ ฯ ตทา ตํ หนฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อหมุตฺตมะ, นานาปฺรายศฺจิตฺไตสฺตตฺปาปํ นิรฺหรามิ ฯ ยทิ เตน ตุลฺยคุณะ ฯ ตทา อาตฺมหนเน ปรหนเน วา ตตฺปาปมปิ ตุลฺยมฺ ฯ ตสฺย คุรุตรปาปสฺย ทุรฺหรณตฺวาตฺ ฯ ยทิ ธนสฺวามี คุณาธิกะ ฯ ตทา สฺวกายํ ตฺยเชตฺ ฯ ตตฺร ปาปสฺยาปโนทฺยตฺวาตฺ ฯ เอวํ วิเวกะ ฯ โจรหนเน ‘ปฺเยวํ สฺยาตฺ ทุษฺกรฺมณา ชีวนฺต อิติ ยทุกฺตํ ตตฺร ทุษฺกรฺมสตฺตฺวาตฺกถํ ปุณฺยํ ภเวตฺ ฯ
ยทโวจะ โจรํ ปุรต อาคตํ หนฺยาเทว น ไว ปาปมหนฺตา ตุ วินฺทเต ตตฺ อิติ ฯ ตทฺทูษิตจรเมว ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทิ ปุรต อาคโต คุณาธิกะ ฯ ตทา สฺวกายํ ตฺยเชตฺ ฯ ยทิ นาสฺติ ปาปมิติ ฯ กสฺมาตฺตถา ภเวตฺ ฯ ยทพฺรวีะ เวท อุกฺตํ ปฺราณิวธะ ปุณฺยปฺราปก อิติ ฯ ตตฺปฺรตฺยุกฺตเมว ยทุต พเธ นาสฺติ ปุณฺยมิติ ฯ ยทุกฺตํ วสฺตุโต มรฺตวฺยสฺย กสฺยจิทฺวเธ นาสฺติ ปาปมิติ ฯ ตทา ทุษฺฏโจรวเธ ‘ปิ ปาปํ น สฺยาตฺ ฯ สรฺเว จ สตฺตฺวาะ ปาปิษฺฐาะ ฯ สฺกนฺธกายานุภวกรฺมาภิสํสฺการิตฺวาตฺ ฯ เอวญฺจ ปฺราณิวเธน ปาปํ ลเภต ฯ ตตฺตุ น สมฺภวติ ฯ
(ปฤ) เย สตฺตฺวาะ ปูรฺวาธฺวนิ สฺวยํกฤตพธปฺรตฺยยาะ ฯ เตษามิทานีํ วเธ กสฺมาตฺปาปํ ลภฺยเต ฯ เจารฺยาทิกรฺมสฺวปฺเยวํ สฺยาตฺ ฯ (อุ) ตถา เจตฺ ปุณฺยปาเป น สฺยาตามฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อยํ ปุรุษะ ปูรฺวาธฺวกฤตวธปฺรตฺยยตฺวาตฺตทฺวโธ ‘ปาปะ ฯ ตตฺปฺราณาติปาตวิรติรปฺยปุณฺยา สฺยาตฺ ฯ เอวํ ยะ ปรสฺไม ททาติ ตสฺยาปิ น ปุณฺยํ สฺยาตฺ ฯ ปฺรติคฺรหีตา ปูรฺวาธฺวนิ สฺวาจริตทานกรฺมก อิทานีํ ตทฺวิปากํ ลภเต ฯ น หิ สมฺภวติ นาสฺติ ปุณฺยํ ปาปมิติ ฯ อโต ชฺญาตวฺยํ สตฺตฺวานํา ปูรฺวาธฺวกฤตวธกรฺมณามปิ วธิตา ปาปํ ลภต อิติ ฯ ราคทฺเวษโมเหภฺยะ สมุตฺปนฺนตฺวาตฺ ฯ อิเม เกฺลศา มิถฺยาวิปรฺยาสาะ ฯ มิถฺยาวิปรฺยสฺตจิตฺโตตฺปาท เอว ปาปํ ลภเต ฯ กะ ปุนรฺวาทสฺตทฺเธตูตฺถิเตษุ กายวากฺกรฺมสุ ฯ เตน สํสาโร ‘นวสฺถะ ฯ ตถา โนเจทฤษโย ราคทฺเวษาทิเกฺลศานามุทเย ฤทฺเธ น หีเยรนฺ ฯ ยทีทํ น ปาปมฺ ฯ กสฺย ธรฺมสฺย วิปรีตํ ปุณฺยมิตฺยุจฺเยต ฯ ชฺญาตวฺยํ ปูรฺวาธฺวกฤตปฺรตฺยยานามปิ สตฺตฺวานํา วธิตา ปาปวานฺ สฺยาทิติ ฯ ยทฺยุปฺยุกฺตํ ตฺวยา ปาปิยานฺ น กิญฺจิตฺสาธยตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ จณฺฑาลาทโย ‘ปิ มนฺตฺรวิธินา ปุรุษํ ฆฺนนฺติ ฯ ตถา มหรฺษโย ‘ปิ อกุศลจิตฺเตน ยถาภิหิตํ สาธยนฺติ ฯ เต ปุณฺยพลาตฺสาธยนฺตะ ปฺราณาติปาตาตฺปาปํ ลภนฺเต ฯ
ยทพฺรวีะ- กศฺจิจฺจิตฺตพเลน ปฺราณาติปาตํ กุรฺวนฺ ปุณฺยํ ปฺรสูเต ฯ ปฺราณทาเนน ปาปมิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อวศฺยํ จิตฺตพเลน ปุณฺยปฺรตฺยเยน ปุณฺยํ ลภเต ฯ น ตุ จิตฺตมาเตฺรณ ฯ ยะ กุศลจิตฺเตน คุรุตลฺปโค พฺราหฺมณหนฺตา วา ภวติ ฯ เตน กิํ ปุณฺยํ ลภฺเยต ฯ ปารสีกาทิ ปรฺยนฺตภูมิคตานํา ชนานํา ปุณฺยพุทฺธยา มาตฤภคินฺยาทิคามินํา กิํ ปุณฺยํ ภเวตฺ ฯ อโต ชฺญายเต ปุณฺยปฺรตฺยยตฺวาตฺปุณฺยมุตฺปทฺยเต ฯ น ตุ จิตฺตมาเตฺรณ เอวํ สฺเตยาทาวปิ ฯ อโต ชฺญายเต วธาทโย ‘กุศลา อิติ ฯ เต วธาทยะ ปเรษามปการกตฺวาทกุศลา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ยทฺยปิ ทฤษฺเฏ กญฺจิตฺกาลํ สุขํ ลภเต ฯ ปศฺจาตฺตุ มหทฺทุะขมนุภวติ ฯ ปราปกาโร หฺยกุศลลกฺษณมฺ ฯ ปศฺยามะ ขลุ ปฺรตฺยกฺษํ พหวะ สตฺตฺวา วธาทีนาจรนฺโต ภูยสา ติสฤษุ คติษุ มนุษฺยคเตา จ ทุะขปีฑา อนุภวนฺตีติ ฯ [อโต] ชฺญาตวฺยํ ทุะขปีฑา วธาทีนํา ผลมิติ ฯ เหตุสรูปตฺวาตฺผลสฺย ฯ ติสฤษุ ทุรฺคติษุ ปาปานิ ตีวฺรทุะขานิ ฯ อโต ชฺญายเต วธาทิปฺรตฺยยาตฺตโตฺรปปทฺยนฺต อิติ ฯ
(ปฤ) เทเวษุ มเนษฺเยษุ ไจวํ สฺยาตฺ ฯ เทวา อปิ สทา ยุทฺเธ ‘สุไระ สห วธฺยนฺเต ฯ มนุษฺเยษุ ครฺตคฺรหณยนฺตฺรชาลวิไษะ สตฺตฺวานฺ ฆฺนนฺติ ฯ (อุ) เทวมนุษฺเยษุ สนฺติ วธวิรตฺยาทโย ธรฺมาะ ฯ น ตุ ติสฤษุ คติษุ, อิติ ชฺญาตวฺยํ ตตฺร ปาปํ ตีวฺรทุะขมิติ ฯ มนุษฺยา วธาทิปฺรตฺยเยน ตุ ปฺรกฺษีณายุราทิลาภสุขา ภวนฺติ ฯ [ตถา หิ] ปุรา มนุษฺยา อปฺรมาณายุษฺกา อภูวนฺ ฯ จนฺทฺรสูรฺยวตฺสฺวกายนิศฺจรทฺรศฺมยะ วิหายสา สฺไวรจาริณาะ ฯ ปฤถิวี สฺวาภาวิกยเถษฺฐทฺรวฺยาะ สฺวาภาวิกตณฺฑุลาะ ฯ สรฺวมิทํ วธาทิปาไปะ ปฺรณษฺฏมฺ ฯ ตตะ ปุนะ กฺษโย ‘ภูตฺ ฯ ยาวทฺทศวรฺเษษุ มนุษฺเยษุ ธฤตไตลสิโตปลาศาลิโจลยวาทยะ สรฺเว ‘ปิ ติโรหิตาะ ฯ อโต ชฺญายเต วธาทโย ‘กุศลกรฺมาณีติ ฯ โย วธหิํสาทิภฺโย วิรมติ ส ปุนรฺลาภสุขายุะเปาษฺกลฺยํ ลภเต ฯ ยถาศีติวรฺษสหสฺรายุษฺกสฺย ยเถษฺฏํ กามา ภวนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต วโธ ‘กุศล อิติ ฯ
อิทานีเมาตฺตรา วทนฺติ ตณฺฑุลํ สฺวาภาวิกํ วสนํ วฤกฺษชมฺ ฯ ปฺราณาติปาตวิรติตฺวาตฺ ฯ สํกฺษิปฺเยทมุจฺยเต สตฺตฺวานํา สรฺวาณิ สุโขปกรณานิ ปฺราณาติปาตวิรติสมุตฺปนฺนานีติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺราณาติปาตาทโย ‘กุศลกรฺมาณีติ ฯ ปฺราณาติปาตาทิธรฺมาะ สชฺชไนะ ปริตฺยาชฺยาะ ฯ เย พุทฺธา โพธิสตฺตฺวาะ ปฺรตฺเยกพุทฺธาะ ศฺราวกา อนฺเย จ ภทนฺตาะ เต สรฺเว ตานฺ ปริตฺยชฺย วิรมนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘กุศลา อิติ ฯ
(ปฤ) ปฺราณิวธาทยะ สุชไนรปฺยนุศฺรูยนฺเต ฯ ยโถกฺตํ เมเท ยชฺญารฺถํ ปศุวโธ ‘นุศฺรูยต อิติ ฯ (อุ) เต น สุชนาะ ฯ สุชนะ สทา ปรสฺย หิตารฺถี ภวติ ฯ กรุณาจิตฺตาภฺยาสี มิตฺรามิตฺรโยะ สมะ ฯ ตาทฤศะ ปุรุษะ กถํ ปฺราณิวธมนุศฺราวเยตฺ ฯ กามโกฺรธกลุษิตจิตฺตาะ สนฺต อิมํ คฺรนฺถํ รจยามาสุะ ฯ [สตฺตฺวานํา] สฺวรฺเค ชนฺมาภิลาษี สตฺตฺวานภิมนฺตฺรยมานะ สฺวปุณฺยพเลน ตตฺสาธยติ ฯ วธาทิภฺโย วิมุกฺติลาภี น ตตฺกโรติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘กุศลมิติ ฯ (ปฤ) วิมุกฺติลาภี อนฺยทปิ วิกาลโภชนาทิ กโรติ ฯ อิทมปฺยกุศลํ ภเวตฺ ฯ (อุ) อิทํ ปาปเหตุริติ สุชนาะ ปริหรนฺตฺยปิ ฯ โย ธรฺโม ‘ทุษฺฏะ น ส ธรฺมะ ปริหรณียะ สฺยาตฺ ฯ วิกาลโภชนาทโย พฺรหฺมจรฺยํ ฆฺนนฺตีตฺยโต ‘ปิ ปริหรนฺติ ฯ เกจิทฺธรฺมาะ สฺวรูปโต ‘กุศลา อิตฺยตะ ปริหรนฺติ ยถา มทฺยปานวิกาลโภชนาทยะ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺราณาติปาตะ สฺวรูปโต ‘กุศล อิติ ฯ ปฺราณาติปาโต พหุชนวิทฺวิษฺฏะ ฯ ยถา สิํหวฺยาฆฺรทสฺยุจณฺฑาลาทยะ ฯ ยทเนน เหตุนา ชนวิทฺวิษฺฏํ กถํ ตทกุศลํ น ภเวตฺ ฯ ยะ ปฺราณาติปาตวิรตะ ส พหูนํา ชนานํา ปฺริโย ภวติ ฯ ยถา กรุณาวิหารี อารฺยาณํา ปฺริยะ ฯ อโต ชฺญายเต วโธ ‘กุศล อิติ ฯ
(ปฤ) กศฺจิตฺตุ ปฺราณิวธกฤตฺ สฺววิกฺรมวศาชฺชนานํา ปฺริโย ภวติ ฯ ยถา กศฺจิทฺราชารฺถํ ทุษฺฏโจราณํา หนฺตา ราชปฺริโย ภวติ ฯ (อุ) [ปาป]เหตุสตฺตฺวานฺนาตฺยธิกํ ปฺริโย ภวติ ฯ ยถา วทนฺติ โย ทุษฺกรฺมณา ราชจิตฺตํ ตรฺปยติ ฯ ราชา จ ยทิ นิรฺวิณฺณจิตฺโต ภวติ ฯ ตสฺย ปุนะ ส วิมโต ภวติ ฯ โย ทุรฺวฤตฺตฺยา วิมโต ภวติ ฯ ส กถํ ปฺริโย ภเวตฺ ฯ อกุศลจารี อาตฺมน เอวาปฺริยะ ฯ กะ ปุนรฺวาโท ‘นฺเยษามฺ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺราณิหิํสากุศลธรฺม อิติ ฯ วธาทิธรฺมาะ ตาฑนหิํสนวนฺธนาทีนํา ทุะโข ปทฺรวาณํา เหตว อิตฺยโต ชฺญายเต ‘กุศลา อิติ ฯ (ปฤ) อหิํสาทิธรฺมา อปิ ทุะขเหตวะ ฯ ยถา ราชา ทุษฺฏโจรานฺ วธิตุมาชฺญาปายติ ฯ โย น วธฺยติ ตํ ราชา หนฺติ ฯ (อุ) โย น หนฺติ ส หนฺยต อิตฺยหนฺตาระ สรฺเว มริษฺยมาณา ภเวยุะ ฯ ราชศาสนวิรุทฺธตฺวาเทษามฺ ฯ ยทิ ราชา ชานาติ อยมวธจิตฺต อิติ ตทา อวธิตา ปฺรตฺยุต สตฺกฺริยเต ฯ อโต ชฺญายเต วธาทโย ทุะขเหตโว น ตฺววธาทยะ ฯ โย วธานาจรติ ฯ ตสฺย มรณกาเล จิตฺตํ ปริตปติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘กุศลมิติ ฯ วธาทฺยาจรณาตฺ น ชนานํา ศฺรทฺเธยะ ฯ สฺวยูถฺเยษฺเวว น ศฺรทฺธียเต ฯ กะ ปุนรฺวาทะ สชฺชเนษุ ฯ สิํสาทฺยาจารี สชาตีไยเรวาธิกฺษิปฺยเต ฯ กะ ปุนรฺวาโท ‘นฺยชไนะ ฯ หิํสาทฺยาจารี จณฺฑาลสูนกวฺยาธาทิวตฺ สชฺชไนะ ทูรตะ ปริตฺยชฺยเต ฯ หิํสาทฺยาจริตา น สุขี ชน อิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา สูนโก น กทาปีทฤศกรฺมณา สตฺการํ ลภเต ฯ สุชโน คุณาย หิํสาทิภฺโย วิรมติ ฯ ยทิ นากุศลมฺ ฯ กสฺมาตฺ คุณาย วิรติํ สมฺปฺรตฺเยษติ ฯ ทฤษฺเฏ ปศฺยามะ ขลุ หิํสาทีนํา วิปฺริยํ ผลํ ภวตีติ ฯ ชฺญาตวฺยมาคามินฺยธฺวนฺยปิ ทุะขวิปากํ ปฺราปยตีติ ฯ ยทิ หิํสาทโย นากุศลาะ ฯ โก ธรฺมะ ปุนรกุศละ สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) ยทิ หิํสาทิธรฺมา อกุศลาะ ฯ ตทา เทหโปษณํ น สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หฺยสฺติ อหิํสาสมฺภวกาละ ฯ คตาคเต ปาโทตฺเกฺษปเณ ปาทาวเกฺษปเณ วา สทา สูกฺษฺมสตฺตฺวานฺ วิหนฺติ ฯ อาตฺมียสํชฺญยา ปรวสฺตูนิ สทา คฤหฺณาติ ฯ ยถาสฺวสํชฺญญฺจ มิถฺยา วฺยวหรติ ฯ อโต ไนว เทหโปษณํ ภเวตฺ ฯ (อุ) ยตฺ เหตุกฤตํ ตตฺ ปาปมฺ ฯ นาเหตุกฤตมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- วสฺตุสนฺตะ สตฺตฺวาะ, เตษุ สตฺตฺวสํชฺญามุตฺปาทฺย ชิฆตฺสาพุทฺธฺยา ตานฺ หตฺวา หนนปาปํ ลภนฺต อิติ ฯ เอวํ สฺเตยาทาวปิ ฯ (ปฤ) ยถา วิษํ ปีตวานิติ เหตาวเหตาวุภยถา ปุรุษํ หนฺติ ฯ ยถา จ วหฺนิปฺรกฺรมณํ ชฺญาเน ‘ชฺญาเน จ ปุรุษํ ทหติ ฯ ตถา เวธนาทิรปิ สฺยาตฺ ฯ ชฺญาตวฺยํ ปฺราณิหิํสา เหตาวเหเตา จ ปาปํ ปฺราปยติ ฯ (อุ) นายํ ทฤษฺฏานฺโต ยุกฺตะ ฯ วิเษณ กายหิํสนานฺมรณมฺ ฯ ปุณฺยนฺตุ จิตฺตคตมฺ ฯ กิมตฺร ทฤษฺฏานฺโต ภเวตฺ ฯ วหฺนิเวธนาทิรปิ ปฺรโพเธ ‘สติ น ทุะขชนกะ ฯ อโต น ส ทฤษฺฏานฺโต ยุชฺยเต ฯ อสติ วิชฺญาเน น เขทํ พุธฺยเต ฯ สติ ตุ วิชฺญาเน พุธฺยเต เอวมสติ เหตุจิตฺเต น กรฺม สิธฺยติ ฯ สติ ตุ จิตฺเต สิธฺยติ ฯ ส ทฤษฺฏานฺตสฺตถา สฺยาตฺ ฯ เหเตา สติ ปาปมฺ ฯ อสติ ตุ นาสฺติ ฯ กรฺมณํา จิตฺตพลาตฺปุณฺยปาปวิภาคะ ฯ อสติ เหตุจิตฺเต กถมุจฺจนีจภาโว ภเวตฺ ฯ จิกิตฺสายามจิกิตฺสายาญฺโจภยถา ปุรุษสฺย ทุะขํ ชายเต ฯ จิตฺตพลาตฺปุณฺยปาปวิภาคะ ฯ ยถา มาตุสฺตนคฺรหเณ พาลโก น ปาปํ ลภเต ฯ อนุราคจิตฺตาภาวาตฺ ฯ อนุราคจิตฺเตน คฺรหเณ ตุ ปาปมสฺติ ฯ ปุณฺยํ ปาปํ สรฺวํ จิตฺตาธีนํ ชายต อิติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ
ยทิ เหตุจิตฺเต ‘สตฺยปิ ปาปมสฺติ ฯ ตทา วิมุกฺติลพฺโธ ‘ปิ อสติ เหเตา สตฺตฺวานฺ ปีฑยนฺ ปาปํ ลเภต ฯ ตทา น วิมุจฺเยต ฯ ปาปิษฺฐานํา โมกฺษาภาวาตฺ ฯ ยทิ เหโตวสตฺยปิ ปุณฺยปาปมสฺติ ฯ ตไทกเมว กรฺม กุศลมกุศลญฺจ สฺยาตฺ ฯ ยถา กศฺจิตฺปุณฺยํ กรฺม กุรฺวนฺ สตฺตฺวํ หตวานสฺมีติ ภฺรานฺโต ภวติ ฯ ตทา ตตฺกรฺม ปาปํ ปุณฺยญฺจ สฺยาตฺ ฯ ตตฺตุ น ยุชฺยเต ฯ เหตาวสติ ปุณฺยํ ปาปํ วา นาสฺตีติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ ยทิ วินา จิตฺตํ กรฺมาสฺติ ฯ ตทา กถมิทํ กุศลํ อิทมกุศลํ อิทมวฺยากฤตมิติ วิภาคะ สฺยาตฺ ฯ จิตฺตเหตุนา ตฺวยํ วิภาคะ ฯ ยถา ตฺรยะ ปุรุษาะ สมฺภูย สฺตูปปฺรทกฺษิณํ กุรฺวนฺติ ฯ ตไตฺรโก พุทฺธคุณานุสฺมรณาย ฯ ทฺวิตียะ สฺเตยหรณาย ฯ ตฤตีโย ภาวศมนาย ฯ [เตษํา] กายกรฺมณิ สมาเน ‘ปิ กุศลากุศลาวฺยากฤตวิภาคศฺจิตฺตคต อิติ ชฺเญยมฺ ฯ กิญฺจิตฺกรฺม นิยตวิปากํ, กิญฺจิทนิยตวิปากํ, กิญฺจิทุตฺตมํ มธฺยมมธมํ, ทฤษฺฏธรฺมวิปากมุปปทฺยวิปากํ, ตทุตฺตรวิปากมิตฺยาทิ ฯ ยทิ จิตฺเตน วินา ปุณฺยปาปํ ลภฺยเต ฯ กถมยํ วิภาโค ภเวตฺ ฯ ยทิ จิตฺตวฺยติริกฺตํ กรฺมาสฺติ อสตฺตฺวสํขฺเยษฺวปิ ปุณฺยปาปํ สฺยาตฺ ฯ ยถา สภีรโณนฺมูลิตปรฺวโตปทฺรุเตษุ สตฺตฺเวษุ สมีรเณ ปาปํ สฺยาตฺ ฯ สุคนฺธิกุสุมสฺย สฺตูปวิหารปตเน ปุณฺยํ สฺยาตฺ ฯ ตตฺตุ น สมฺภวติ ฯ อโต ชฺญายเต น จิตฺตวฺยติริกฺตํ ปุณฺยปาปมสฺตีติ ฯ
ตีรฺถิกา วทนฺติ- อุปวาสสฺถณฺฑิลศยนศลากาเวธาทิภิรฺชลปตนทหนปฺรเวศ ภฤคุปตนาทิภิศฺจ ทุะขปฺรตฺยไยะ ปุณฺยํ ภวตีติ ฯ ตตฺร ปฺราชฺญา ทูษยนฺติ ฯ ตถา เจนฺนารกาะ สตฺตฺวาะ สทา ทหฺยนฺเต ปจฺยนฺเต จ ฯ เปฺรตา พุภุกฺษิตาะ ปิปาสิตาะ ฯ ปตงฺคา ทหนปฺรวิษฺฏาะ ฯ มีนนกฺรา ชลาวสถาะ ฯ อชวราหาศฺวาทยะ สทา ปุรีษเกฺษตฺรศายินะ ฯ เต ‘ปิ ปุณฺยํ ลเภรนฺ ฯ เต ปฺรติพฺรูวนฺติ ฯ อวศฺยํ เหตุจิตฺเตน ตทฺทุะขมนุภวตํา ปุณฺยํ ภวติ นตฺวเหตุจิตฺเตน ฯ นารกาทโย น เหตุจิตฺเตน ทาหาทิทุะขมนุภวนฺติ ฯ ยทิ เหตุจิตฺเตน วินา ปุณฺยํ นาสฺติ ฯ เหตุจิตฺเตน วินา ปาปมปิ นาสฺติ ฯ ยทิ เหตุจิตฺเตน วินา ปุณฺยมสฺติ ฯ นารกาทีนามปิ ปุณฺยํ สฺยาตฺ ฯ อิตฺเยวํ โทโษ ‘สฺติ ฯ [อิติ] ฯ ยทิ เหตุจิตฺตํ วินา ปุณฺยํ ปาปํ วาสฺติ ฯ ตทา สุชโน น สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จตุรฺษุ อิรฺยาปเถษุ สทา สตฺตฺวานฺ หนฺติ ฯ ตตฺตุ น สมฺภวติ ฯ เหตาวสติ นาสฺติ ปุณฺยํ ปาปมิติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ สุชนฺมเกฺษตฺรญฺจ น ลเภตฺ ฯ สทา ปาปกตฺตฺวาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ สนฺติ พฺรหฺมกายิกาทีนํา สุรุจิราะ กายา อโต ชฺญายเต น เหตุํ วินา ปุณฺยํ ปาปํ วาสฺตีติ ฯ
ภาวตํา ศาสเน อปริศุทฺธาหาเร ปาปํ ภวติ ฯ โย ‘ภิไปฺรติ สรฺวาณฺยนฺนปานานิ อปริศุทฺธาหาราะ ปาปปฺราปกาะ สฺยุริติ ฯ เอวํ สุราทิสฺปรฺเศ โส ‘พฺราหฺมณะ สฺยาตฺ ฯ ปริศุทฺเธน จิตฺเตน โภชเน น ปุนรสฺติ ปาปมิติ ศฺรุตํ ทฤษฺฏวานสิ ฯ ตทา จิตฺตํ วินา นาสฺติ ปุณฺยํ ปาปํ วา อิติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ อธฺวเร จ ปุณฺยจิตฺเตน ปศโว หนฺยนฺเต ฯ เตน สฺวรฺค อุตฺปทฺเยรนฺ อิติ ฯ ปุณฺยจิตฺเตน หนนาตฺปุณฺยมสฺติ ฯ ตถา โน เจตฺ สรฺเว ปฺราณิวธาะ ปุณฺยปฺราปกาะ ปาปปฺราปกา วา สฺยุะ ฯ พฺราหฺมณมาห- กิญฺจิตฺสฺเตยมปาปมฺ ฯ ยถา สปฺตทินานฺยนศนะ ศูทฺราทปิ ปฺรติคฤหฺณียาตฺ ฯ โย มุมูรฺษุะ ส พฺราหฺมณาทปิ คฤหฺณียาตฺ ฯ ปุตฺรารฺถิโน ‘พฺรหฺมจรฺยมปาปมฺ อิติ ฯ เหตุจิตฺเต ‘สติ น สฺยาทีทฤศวิภาคะ ฯ อโต ชฺญายเต โย เหตุํ วินานฺยสฺย วิษํ ปฺรยจฺฉติ ฯ เกน ส ปาปํ ลเภต ฯ ยะ สเหตุ อนฺยสฺย วิษํ ปฺรยจฺฉติ ฯ วิษํ ปฺรตฺยุต วฺยาธิํ ศมยติ ฯ ส ปุณฺยํ ลเภต ฯ กสฺยจิทนฺนํ ปฺรยจฺฉติ ฯ อนฺเน จาชีรฺเณ ปุรุโษ มฺริยเต ฯ ตต ปาปํ ปฺราปฺนุยาตฺ ฯ ยทิ วินา เหตุํ ปุณฺยปาเป สฺตะ ฯ ตทา ธรฺโม ‘ยํ วฺยากุละ สฺยาตฺ ฯ เลากิกาะ สรฺววสฺตุษุ จิตฺตํ ศฺรทฺทธนฺเต ฯ ยถา เอกเมว วจนํ ปฺรีติทฺเวษชนนมฺ ฯ ปฤษฺฐตาฑนาทิรปฺเยวมฺ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺมาณิ จิตฺตาธีนานิ อิติ ฯ [ตตฺร] มานสํ กรฺม คริษฺฐมิตฺยุตฺตรตฺน วกฺษฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต กรฺมาณิ จิตฺตาธีนานีติ ฯ ยะ ปฺราชฺญะ ส ปญฺจกามคุเณษุ วสนฺนปิ น ปาปมากฺ ภวตีติ มนโส พลมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ ปฺราชฺโญ รูปาณิ ทฤษฺฏฺวา มิถฺยาสํชฺญามุตฺปาทยติ ฯ อโต นาสฺติ รูปาสงฺคโทษะ ฯ ตถา ศพฺทาทาวปิ ฯ ยทฺยนุตฺปนฺนมิถฺยาสํชฺโญ ‘ปิ ปาปวานฺ ฯ ตทา สรฺวาณิ ทรฺศนศฺรวณานิ ปาปานิ สฺยุะ ฯ ตถา จ มานสํ กรฺม นิษฺปฺรโยชนํ สฺยาตฺ ฯ ชฺญานี ปฺรชฺญาศีรฺษกะ ปญฺจกามคุณานนุภวนฺนปิ นาสกฺติมุตฺปาทยติ ฯ ปญฺจกามคุณาะ สนฺโต ‘ปิ จิตฺตนิรฺเวทานฺน มลินยนฺติ ฯ กิมิทํ น มานสกรฺมโณ พลมฺ ฯ อโต นาสฺติ วินา เหตุํ ปุณฺยปาปปฺรติลาภะ ฯ
โจทยติ ฯ ยทฺพฺรวีษิ ปรสฺยานุคฺรหานนุคฺรเหา กุศลากุศลลกฺษณมิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยะ สฺวกายํ ปริปาลยนฺปุณฺยํ กรฺมาจรติ ฯ ตสฺยาตฺมานํ โภชยโต ‘ปิ ปุณฺยมสฺติ ฯ ไจตฺยวิหาราวสตฺตฺวภูเตา ฯ ตโยะ เสจนโศธเน อปิ ปุณฺยปฺราปเก ฯ วนฺทนาทยสฺตุ น ปรานุคฺราหกาะ ฯ เกวลํ ปรคุณไวกลฺยกรา อิติ น ภเวตฺปุณฺยมฺ ฯ น จ จิตฺตมาเตฺรณ ปุณฺยคุโณ ภวติ ฯ อนฺนวสฺตฺราภฺยํา ปรมุปกุรฺวตา ตสฺมินฺ สมเย ปุณฺยํ ลภฺยเต ฯ ตถา กรุณา[มาตฺร]จาริโณ น ภเวตฺปุณฺยมฺ ฯ ยทิ ไจตฺยวิหาราทโย ‘สตฺตฺวสํขฺยาตาะ ฯ เตษํา โย ธนมปหรติ วินาศยติ วา ฯ น ตสฺย ภเวตฺปาปมฺ ฯ อนภิมุขีกฤตฺย ทุรฺวจสา ปรนินฺทเน น ภเวตฺปาปมฺ ฯ อศฺรุตตฺวาตฺกสฺยาปกรฺษะ สฺยาตฺ ฯ อนฺยปุรุเษ จ ทุษฺฏจิตฺตมาตฺรมุตฺปาทยติ น กายวากฺกรฺม กโรติ ฯ กิํ ปุนรฺหียเต ฯ น ส ปาปภากฺ สฺยาตฺ ฯ กศฺจิทาตฺมานํ นินฺทติ ฯ กศฺจิทาตฺมานํ หนฺติ ฯ กศฺจิตฺสฺวยํ มิถฺยาจรติ ฯ กศฺจิจฺจ ปาปํ ลภเต ฯ อตะ กุศลากุศลลกฺษณํ น ปรานุคฺรหานนุคฺรหมาเตฺรณ ภวติ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ ยทฺพฺรวีษิ สฺวเทหํ ปาลยตะ ปุณฺยคุโณ ‘สฺตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยทฺยาตฺมสตฺกาเร ปุณฺยคุโณ ‘สฺติ ฯ ตทา น กศฺจิตฺปรํ สตฺกุรฺยาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ ปุณฺยารฺถี ปรํ สตฺกโรติ ฯ ยาตฺมารฺถตา ตตะ ปุณฺยมลฺปํ ภวติ ฯ อโต ชฺญายเต อาตฺมารฺถตา น ปุณฺยวตี สฺยาทิติ ฯ ยทาห ภวานฺ อาตฺมโปษณํ ปุณฺยกรฺมาจรณารฺถมิติ ฯ ตตฺ สฺวเทหะ ปเรษามุปการารฺถ อิติ ปุษฺณาติ ฯ ตสฺยาสฺยาศฺจิตฺตภูเมะ ปุณฺยคุณะ ปฺรสูเต ฯ นาตฺมโปษณมาเตฺรณ ฯ ยทฺพฺรวีษิ ไจตฺยวิหารา วสตฺตฺวภูเตา, ตโยะ เสจนโศธเน อปิ ปุณฺยปฺราปก อิติ ฯ ตตฺ ภควทฺคุณาะ สตฺตฺเวษุ ปูชฺยา อิติ สฺมฤตฺวา ชนาะ เสจนฺเต โศธยนฺติ จ ฯ ตสฺย สตฺตฺวาธีนตฺวาจฺจ ปุณฺยเมว ลภฺยเต ฯ (ปฤ) นิรฺวฤโต หิ ภควานสตฺตฺวภูตะ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- น ตถาคตะ สนฺ นาสนฺ, นาปิ สทสตฺ นาปิ จ น สนฺ นาสนฺ อิติ ฯ กถํ สตฺตฺว อิตฺยุจฺเยต ฯ (อุ) ยทิ นิรฺวฤโต ‘สตฺตฺวภูตะ ฯ ตทา อนิรฺวฤตกาลีนํ ภควนฺตํ สฺมฤตฺวา ปูชยนฺตะ ปุณฺยํ ลภนฺเต ฯ ยถา ชนาะ ปิตเรา ชนนโปษณกาลํ สฺมฤตฺวา ยชนฺติ ฯ ตถา โน เจตฺ น ปิตฤปูชา ภเวตฺ ฯ ตเถทมปิ ฯ ยทฺพฺรวีษิ วนฺทนาทโย น ปรานุคฺราหกา อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ วนฺทนาทิภิะ ปรสฺย นานาหิตํ ภวติ ฯ เยน ประ ปูชฺยานํา สตฺการฺโย ภวติ ฯ อยเมว [ปรา]นุคฺรหะ ฯ เตนานฺเย ‘ปิ ชนาะ สตฺการศิกฺษานนุสรนฺตะ ปุณฺยคุณํ ลภนฺเต ฯ ปรสฺย วนฺทเน สฺวาภิมานํ ภชฺยเต ฯ อกุศางฺคภงฺคาทฺพหูปกฤตํ ภวติ ฯ ปรคุณําศฺจ ขฺยาปยตีติ วนฺทนาทีนามีทฤศํ หิตํ ภวติ ฯ ยทพฺรวีะ วนฺทนาทยะ ปรคุณไวกลฺยกรา อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ วนฺทนํ ภกฺติจิตฺเตน [กฺริยเต] ฯ น ตีรฺถิกานามิว ปราปกรฺษารฺถตยา ตทาจรฺยเต ฯ ยถา จ วสฺตฺรทานํ ยทฺยปิ ปรํ หาปยติ ฯ ตถาปิ ปรคุณาปกรฺษกเมว ฯ ตถา จ วสฺตฺรทาเนนาปิ น ปุณฺยํ ภเวตฺ ฯ อโต วนฺทนาทีนํา คภีรเจตเนน สภวฺยมาจรณํ สฺยาตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- เอโก ภิกฺษุะ สฺนานคฤเห อนฺยสฺย เทหํ หสฺเตน มารฺชยติ สฺม ฯ [เอตจฺฉฤตฺวา] ภควานฺ ภิกฺษูนามนฺตฺรฺยาห- อยมุปเสวโก ภิกฺษุรรฺหนฺ ฯ อุปเสวฺยมานสฺตุ ภินฺนศีละ ฯ ตถา ศิกฺษยถ ยูยมฺ ฯ น สิํเหน ศฺวาทย อุปเสวฺยนฺต อิติ ฯ
ยทฺภวานาห- น จ จิตฺตมาเตฺรณ ปุณฺยํ ลภต อิติ ฯ ตตฺร จิตฺตํ หิ สรฺวคุณานํา มูลมฺ ฯ ยตฺ กศฺจิตฺปรสฺโยปการํ จการ กโรติ กริษฺยติ วา สรฺวํ ตตฺ กุศลจิตฺตมูลกมฺ ฯ ยจฺจ ปรสฺยาปการํ จการ กโรติ กริษฺยติ วา สรฺวํ ตทกุศลจิตฺตมูลกมฺ ฯ กรุณาจารี จ กรุณาจิตฺตวิปาเกน สรฺเวษามุปกโรติ ยทุต จณฺฑวาตวฤษฺฏฺยนุปตเน ‘ปิ สูรฺยาจนฺทฺรมเสา นกฺษตฺราณิ จ น ภฺรศฺยนฺติ สทา จรนฺติ จ ฯ น มหาสมุทฺรมุทฺเวลยติ ฯ น จ มหาคฺนิรฺทหติ ฯ นาปิ จณฺฑวาต อุตฺปฺลาวยติ ฯ อิทํ สรฺวํ กรุณาวิปากพลมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยทิ สรฺเว โลกาะ กรุณาจิตฺตมาจรนฺติ ฯ ตทา กามาะ สฺวาภาวิกาะ สฺยุะ อิติ ฯ ยทฺพฺรวีษิ ไจตฺยวิหารธนาปหาเร น ปาปํ สฺยาทิติ ฯ ตตฺ ส ปุรุษะ สตฺตฺวจิตฺเตน ตทปหรติ ฯ ยจฺไจตฺยธนมปหรติ ฯ ตตฺปฺรตฺยเยน อปกรฺษกรเณ ‘กรเณ วา สรฺวถา ตทาธิปตฺเยน ปาปํ ลภเต ฯ ภควติ ปิฑาชนนานฺน ปาปมสฺตีติ ภวโต ยทิ มตมฺ ฯ ตทา [กศฺจิตฺ] วากฺปารุษฺยาทิภิรรฺหนฺตํ โยชยติ ฯ น ตทรฺหโต ทุะขํ ชนยติ ฯ ตสฺยาปิ น ปาปํ ภเวตฺ ฯ
ยพฺทฺรวีษิ- อนภิมุขนินฺทเน น ภเวตฺปาปมิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ อกุศลจิตฺเตน ตตฺร ปฺรยุชฺยเต ฯ อกุศลจิตฺตวตฺตฺวาตฺ ตสฺมินฺ ศฤณฺวติ อศฤณฺวติ วาวศฺยํ ทุะขํ ชนเยตฺ ฯ อตะ ปาปํ ลภเต ฯ ยทุกฺตํ ทุษฺฏจิตฺต[มาตฺร]มุตฺปาทฺย กายวากฺกรฺมากุรฺวโต น ภเวตฺปาปมิติ ฯ ตทปิ น ยุกฺตมฺ ฯ ปรปีฑนายาวิศุทฺธากุศลจิตฺตตฺวาตฺ [ปาปํ] ชนยตฺเยว ฯ ยทิ ปรปฺรโพธิโต ชานาติ ตทา ตสฺยาวศฺยํ ทุะโขปายาโส ชาเยต เอว ฯ ยถา โจร อาคตฺย ปรธนมปหรติ ฯ ตทา [สฺวามี] ปฺรพุธฺย ยทฺยปิ น ชานาติ ตถาปิ ตสฺย [ปศฺจาตฺ] ปีฑํา กโรตฺเยว ฯ ยทฺพฺรวีษี อาตฺมหนนมาตฺมนินฺทนญฺจ ปาปกรมิติ ฯ ตทยุกฺตม ฯ ยทิ สฺวเทหํ ทุะขยนฺ ปาปภากฺ ภวติ ฯ ตทา น โก ‘ปิ สุชนฺมสฺถานํ ปฺราปฺนุยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ชนา หิ จตุรฺษฺวิรฺยาปเถษุ สฺวเทหํ ทุะขยนฺติ ฯ ตถา จ สรฺเว สตฺตฺวาะ สทา ปาปํ ลเภรนฺ ยถา ปรปีฑนา ชนาะ ฯ อโต น กศฺจิตฺสุสฺถาเน ชาเยต ฯ น หฺเยตทฺยุชฺยเต ฯ อโต น สฺวเทหมาตฺราตฺปุณฺยํ ปาปํ วาสฺตีติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ มารฺคเหตุตฺวาทฺวินเย ศีลมิทํ ปริพทฺธํ ยะ กฺลิษฺฏจิตฺเตนาตฺมานํ หนฺติ น สํเกฺลศาตฺปาปํ ลภต อิติ ฯ
อวฺยากฤตํ กรฺเมติ ฯ ยตฺกรฺม น กุศลมกุศลํ วา น ปรสตฺตฺวานามุปการกํ นาปการกํ ตทวฺยากฤตมิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) กสฺมาทวฺยากฤตมิติ นาม ฯ (อุ) ตตฺกรฺม นิรุจฺยเต ฯ ยตฺกรฺม น กุศลํ นากุศลํ ตทวฺยากฤตมิติ วทนฺติ ฯ กุศลมกุศลญฺจ กรฺม วิปากปฺราปกมฺ ฯ ไนตตฺกรฺม วิปากปฺราปกมิตฺยวฺยากฤตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กุศลมกุศลญฺจ กรฺม ปฺรพลมฺ ฯ อิทนฺตุ ทุรฺพลมฺ ฯ ยถา ปูติพีชํ นางฺกุรํ ปฺรโรหยติ ฯ วิปาโก ทฺวิวิธะ ฯ กุศลํ ปฺริยวิปากมฺ อกุศลมปฺริยวิปากมฺ ฯ อวฺยากฤตนฺตฺววิปากมฺ ฯ (ปฤ) ตตฺร น ปฺริย นาปฺริโยปาทานํ ตทวฺยากฤตวิปากมสฺตุ ฯ โก โทษะ ฯ (อุ) ภควานาห- ทฺวิธา วิปากะ มิถฺยากายจรฺยา อปฺริยวิปากปฺราปิณี สมฺยกฺกายจรฺยา ปฺริยวิปากปฺราปิณีติ ฯ น ตฺวาห อนโยรุทาสีนมสฺตีติ ฯ ปุณฺยํ ปฺริยลาภมโนชฺญสฺมฤติวิปากมฺ ฯ ปาปํ ตทฺวิปรีตมฺ ฯ สุขทุะเข ปุณฺยปาปโยรฺวิปาเกา ฯ อทุะขาสุขญฺจ สุจริตวิปากะ ฯ อโต ชฺญายเต นาสฺตฺยวฺยากฤตวิปาก อิติ ฯ
ตฺริวิธกรฺมวรฺคะ ศตตมะ ฯ
๑๐๑ ทุศฺจริตวรฺคะ
ภควานาห- ตฺรีณิ ทุศฺจริตานิ กายทุศฺจริตํ วาคฺทุศฺจริตํ มโนทุศฺจริตํ อิติ ฯ กายาภิสํสฺกฤตมกุศลํ กายทุศฺจริตมฺ ฯ ตตฺ ทฺวิวิธมฺ (๑) เอกํ ทศากุศลกรฺมปถสงฺคฤหีตมฺ ฯ ยถา ปฺราณาติปาตาทตฺตาทานกามมิถฺยาจาราะ ฯ อปรํ ตทสงฺคฤหีตมฺ ฯ ยถา กศาทณฺฑาธาตพนฺธนสฺวทารคมนาทยะ อกุศลกรฺมปถปูรฺโวตฺตรทุษฺกรฺมาณิ จ ฯ (ปฤ) ปฺราณาติปาตาทีนิ ตฺรีณฺยกุศลกรฺมาณิ กิํ เกวลกายิกกรฺมสฺวภาวานิ ฯ (อุ) หนนปาปํ หนนากุศลกรฺเมตฺยุจฺยเต ฯ ปาปมิทํ สฺวกาเยนาปิ กฺริยเต ยตฺร สฺวกาเยน สตฺตฺวานฺ หนฺติ ฯ วาจาปิ กฺริยเต ยตฺน สตฺตฺวานฺ หนฺตุํ ปรมาชฺญาปยติ ฯ มนสาปิ กฺริยเต ยตฺ กศฺจิจฺจิตฺตมุตฺปาทยติ เยน ปโร มฺริยเต ฯ เอวมทตฺตาทานกามมิถฺยาจารปาเป ‘ปิ ฯ สฺวกฤตนฺตุ ปูรฺณํ ปาปํ ลภเต ฯ กายากุศลํ กรฺม กายาตฺมกํ วาคาตฺมกํ วา ฯ กทาจิจฺจิตฺโตตฺปาเท ปโร ชานาติ อเนน ปฺรตฺยเยนาปิ ปาปกรํ ปฺราณาติปาตาทิ กุรฺยาทิติ ฯ ภูยสา กายกฤตตฺวาตฺกายิกํ กรฺเมตฺยาขฺยา ฯ เอวํ วางฺมิถฺยาจริตมปิ ฯ วาจาภิสํสฺกฤตมกุศลํ กรฺม วางฺมิถฺยาจริตมฺ ฯ ตสฺยาปิ ทฺไววิธฺยมฺ ฯ ยตฺ เกนจิตฺปฺรศฺเน สฺถาปิเต ตํ ปุรต เอว วญฺจยติ ฯ ตทกุศลกรฺมปถสงฺคฤหีตมฺ ฯ อนฺยตฺตทสงฺคฤหีตมฺ ฯ อภิธฺยาวฺยาปาทมิถฺยาทฤษฺฏฺยาทโย มานสมิถฺยาจริตมฺ ฯ
(ปฤ) ทศากุศลกรฺมปถานํา กสฺมานฺมิถฺยาทฤษฺฏิริตฺยาขฺยา ตฺรยาณามกุศลมูลานํา สํโมห อิติ ฯ (อุ) มิถฺยาทฤษฺฏิริติ สํโมหสฺย นามานฺตรมฺ ฯ สํโมหวิวฤทฺธิ สารรูปา มิถฺยาทฤษฺฏิะ ฯ น ปุนะ สํโมหสฺย ลกฺษณานฺตรมสฺติ ฯ อภิษฺวงฺควิปรฺยาสมาตฺรํ สํโมหะ ฯ (ปฤ) สูตฺร อุกฺตํ- สรฺวาณิ ทุศฺจริตานิ อปฺริยวิปากกราณิ สุจริตานิ ปฺริยวิปากกราณีติ ฯ ปฺริยาปฺริยลกฺษณญฺจานิยตมฺ ฯ ยไถกเมว รูปํ [กสฺยจิตฺ] ปฺริยํ ภวติ [อนฺยสฺยา] ปฺริยํ ภวติ ฯ อตสฺตลฺลกฺษณํ วิเวจนียํ สฺยาตฺ ฯ (อุ) สุขเมว ปฺริยลกฺษณมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปุณฺยวิปากะ สุขมิติ ฯ ทุะขมปฺริยลกฺษณมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปาปาตฺสญฺชาตภีติกา ภวถ ฯ ทุะขเหตุตฺวาตฺ อิติ ฯ (ปฤ) สุขเมว ปฺริยลกฺษณมฺ ฯ ศฺววราหาทโย ‘นฺนปุรีเษณ สุขีภวนฺติ ฯ กิมิทํ ปุณฺยผลมฺ ฯ (อุ) อิทมวิศุทฺธปุณฺยผลมฺ ฯ ยโถกฺตํ กรฺมสูเตฺร- ยทกาเล ททาติ อศุจิรฺททาติ ฯ ลฆุจิตฺเตน กลุษิตจิตฺเตน อเกฺษเตฺร จ ททาติ ฯ เอวมาทิทาเนน ตทฺวิปากํ ลภต อิติ ฯ
(ปฤ) สมฺยกฺ จริตานิ ปฺริยวิปากกราณีติ สูตฺร อุกฺตฺวา กสฺมาตฺปุนรุจฺยเต สุจริตปฺรตฺยยํ สฺวรฺค อุตฺปทฺยต อิติ ฯ (อุ) มิถฺยาจารฺยปิ สฺวรฺค อุตฺปทฺยเต ฯ เกจิทฺวทนฺติ สฺวรฺค อุปปตฺติรฺทุศฺจริตวิปาก อิติ ฯ อตะ สูเตฺร ปุนรุจฺยเต สุจริตปฺรตฺยยํ สฺวรฺค อุปปทฺยต อิติ ฯ ทุศฺจริตสุจริเต กุศลากุศลคติกกายํ ปฺราปยตะ คฤหีตกายสฺตตฺร สุขํ ทุะขํ วา เวทยเต ฯ ยถา ทุศฺจริตปฺรตฺยยํ ทุรฺคเตา ทุะขํ เวทยเต ฯ สุจริตปฺรตฺยยํ เทเวษุ มนุษฺเยษุ วา สุขํ เวทยเต ๚
ทุศฺจริตวรฺค เอโกตฺตรศตตมะ ฯ
๑๐๒ สุจริตวรฺคะ
กายกฤตํ กุศลํ กายสุจริตมฺ ฯ ตถา วางฺมนโสรปิ ฯ ปฺราณาติปาตาทฺยกุศลกรฺมตฺรยวิรติะ กายสุจริตมฺ ฯ วาคฺโทษจตุษฺฏยวิรติรฺวากฺสุจริตมฺ ฯ มานสากุศลตฺรยวิรติรฺมนสฺสุจริตมฺ ฯ อิวาสฺติโสฺร วิรตยะ สํวรสงฺคฤหีตาะ ยทุต ศีลธฺยานานาสฺรวสํวราะ ฯ ยทฺวนฺทนวสฺตฺรทานาทิ กุศลํ กายิกํ กรฺม ตตฺ กายสุจริตมฺ ฯ ยตฺ สตฺยภาษณมฤทุภาษณาทิ ตตฺ วากฺสุจริตมฺ ฯ อนภิธฺยาทิ มานสํ กรฺม มนะสุจริตมฺ ฯ อิมานิ ตฺรีณิ สุ จริตานิ ฯ
(ปฤ) ตีรฺถิกา ชฺญปฺติํ วินา ปฺราติโมกฺษศีลภาโช ภวนฺติ ฯ เต ศีลสํวรํ ลภนฺเต น วา ฯ (อุ) ตีรฺถิกาศฺจิตฺตตะ ศีลสํวรมุตฺปาทยนฺติ ฯ เกจิตฺ วาจาปิ คฤหฺณนฺติ ฯ อนฺเย ‘ปิ ศีลสํวรสงฺคฤหีตํ สุจริตํ ลภนฺเต ยถา ทศวรฺษายุษฺกสฺย ปุรุษสฺย ปฺราณาติปาตวิรติสมาทานาทฺวิํศติวรฺษายุษฺกะ ปุตฺร อุตฺปทฺยเต ฯ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตํ- สุจริตํ วิศุทฺธจริตํ วฺยุปศมจริตมิติ ฯ เตษํา โก เภทะ ฯ (อุ) อาภิธารฺมิกา อาหุะ- ปฤถคฺชนานํา ยตฺ กายิกํ วาจิกํ มานสํ กุศลํ กรฺม ตตฺ สุจริตมิตฺยุจฺยเต ฯ ไศกฺษาณํา สํโยชนปฺรหาณาตฺตเทว สุจริตํ วิศุทฺธจริตมิตฺยุจฺยเต ฯ อไศกฺษาณํา ปฺรหีณสํโยชนานํา วิสํโยชนิกวฺยวหารตฺวาตฺ [ตเทว]วฺยุปศมจริตมฺ ฯ อไศกฺษา อตฺยนฺตานุตฺปนฺนากุศลกรฺมกา อิตฺยโต วฺยุปศมจริตา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ยโถกฺตํ- กายวฺยุปศโม วาคฺวฺยุปศโม มโนวฺยุปศม อิติ ฯ เกจิทาหุะ- อิมานิ ตฺรีณิ จริตานิ เอกสฺไยวารฺถสฺยวิภินฺนานิ นามานิ ฯ กินฺตุ ตทฺภวฺยตานุรูปตฺวาตฺ สมฺยคิติ ศํสฺยเต ฯ เกฺลไศรฺวิวิกฺตตฺวาทฺวิศุทฺธมิติ วทนฺติ ฯ สรฺวากุศลวิวิกฺตตฺวาตฺ วฺยุปศม อิติ ฯ ตานิ ตฺรีณฺยปิ นารฺถโต ภินฺนานิ ฯ
(ปฤ) อาภิธรฺมิกา อาหุะ- จิตฺตเมว วฺยุปศมจริตํ น เจตเนติ ฯ กถมยมรฺถะ ฯ (อุ) ตฺรีณิ จริตานฺยปิ จิตฺตเมว ฯ กสฺมาตฺ ฯ จิตฺตวฺยาติริกฺตา นาสฺติ เจตนา ฯ นาสฺติ จ กายวากฺกรฺม ฯ (ปฤ) สูตฺร อุกฺตํํ- สุจริตทฤษฺฏิสมฺปนฺโน เทวทฤโศ วา ภวติ เทวสํขฺยาตทฤโศ วา ภวติ ฯ น สรฺเว สุจริตา เทเวษูปปทฺยนฺต อิติ ฯ กสฺมาเทวํ วินิศฺจยะ ฯ (อุ) เทวสํขฺยาเตติ วจนาทิทํ ชฺญาปิตมฺ ฯ สุจรีตศาลี ยทฺยปิ นาวศฺยํ เทเวษูตฺปทฺยเต ตถาปิ ย อารฺยพหุมตสฺถาน อุตฺปทฺยเต ฯ ส เทวสรูป อิตฺยโต เทวสํขฺยาตทฤศ อิตฺยุจฺยเต ฯ สรฺเว สุจริตวนฺโต เทเวษูตฺปทฺเยรนฺ ฯ เกจิทนฺยปฺรตฺยไยรฺวินิษฺฏา โนตฺปทฺเยรนฺ ฯ ยตฺ สมฺยงฺมิถฺยาวฺยามิศฺรํ สุจริตํ [ตตฺร] มิถฺยาจริตสฺย ปฺราพลฺยานฺน เทเวษูตฺปทฺยนฺเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภควานานนฺทมโวจตฺ- ปศฺยามฺยหํ เกจน ตฺรีณิ สุริตานิ จรนฺโต ‘ปิ ทุรฺคตาวุตฺปทฺยนฺเต ฯ ตตฺ เตษํา ปูรฺวาธฺวคตทุศฺจริตสฺย ผลวิปาก อิติ ฯ อิทานีํ สุจริตสฺยาปิ อปริปูรฺณตฺวานฺมรณ อุปสฺถิเต มิถฺยาทฤษฺเฏศฺจิตฺตาภิมุขฺยาทฺทรฺคเตา ปตนฺติ ฯ ทุศฺจริตศาลี สุสฺถาน อุตฺปทฺยต อิตีท มปฺเยวมฺ ฯ อตะ ปฤถคฺชนตฺวมศฺรทฺเธยมฺ ฯ ปฺรพลกรฺมวศาทุปปตฺติวิเภทํ เวทยต อิติ ชฺญาตวฺยมฺ ๚
สุจริตวรฺโค ทฺวยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๐๓ ปฺรติสํยุกฺตกรฺมวรฺคะ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตํ- ตฺริวิธํ กรฺม กามธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กรฺม รูปธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กรฺม อรูปฺยธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กรฺเมติ ฯ กานีมานิ ฯ (อุ) ยตฺ กรฺม อานรกาทาจ ปรนิรฺมิตวศวรฺติเทวาทนฺตราเล วิปากเวทกํ ตตฺกามธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กรฺม ฯ อาพฺรหฺมโลกาทากนิษฺฐาจฺจานฺตราเล วิปากเวทกํ กรฺม รูปธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กรฺม ฯ อากาศานนฺตฺยายตนาทาไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนาจฺจานฺตราเล วิปากเวทกํ อารูปฺยธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กรฺม ฯ (ปฤ) อวฺยากฤตํ กรฺม อนิยตวิปากญฺจ กรฺม กิเมเตษุ นานฺตรฺคตมฺ ฯ (อุ) ตตฺกรฺมวิปากศฺจ กามธาตุปฺรติสํยุกฺตะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตสฺย ธรฺมสฺย กามธาตุกวิปากตฺวาตฺ ฯ (ปฤ) นนุ กามธาตุกธรฺมาะ สรฺเว ตตฺกรฺมวิปากาะ ฯ อโต น ยุชฺยเต ฯ (อุ) สรฺเว จ กามธาตุกธรฺมาะ กามธาตุกกรฺมวิปากา เอว ฯ (ปฤ) ตถา เจทิทํ ตีรฺถิกศาสฺตฺรํ ยทุต สรฺวปฺรติสํเวทฺยํ สุขํ ทุะขญฺจ ปูรฺวกรฺมเหตุปฺรตฺยยํ ภวตีติ ฯ ปูรฺวกรฺมวิปาโก ยทุต กุศลมกุศลํ กรฺม สวิปากมวิปากมิติ วฺยวสายคุณสฺย นาสฺติ ยตฺกิญฺจนปฺรโยชนมฺ ฯ ยทิ สรฺวํ กรฺมวิปากะ ฯ กะ ปุนะ ปฺรยาเส คุณะ ฯ ยสฺย เกฺลศาะ กรฺมาณิ กรฺมวิปากาศฺจ สนฺติ ตสฺย วิมุกฺติรฺนาสฺติ ฯ กรฺมวิปากสฺยากฺษีณตฺวาตฺ ฯ อุจฺยเต ฯ ยทุกฺตํ อิทํ ตีรฺถิกศาสฺตฺรมิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ตีรฺถิกา หิ วทนฺติ สุขํ ทุะขํ ปรตฺวมปรตฺวํ ปูรฺววิปากมาตฺรมิติ ฯ ตถา จ น สฺยาตฺปฺรตฺยุตฺปนฺนปฺรตฺยยาเปกฺษา ฯ ปศฺยามสฺตุ วสฺตุตะ ปทารฺถาะ ปฺรตฺยุตฺปนฺเนภฺยะ ปฺรตฺยเยภฺยะ สมุตฺปทฺยนฺเต ยถา พีชางฺกุราทย อิติ ฯ อโต น วกฺตวฺยํ สรฺวํ ปูรฺวกรฺมปฺรตฺยยาธีนมิติ ฯ เหตุปฺรตฺยยาภฺยญฺจ วสฺตูนฺยุตฺปทฺยนฺเต ยถา พีชเหตุกาะ ปฤถิวฺยพากาศกาลาทิปฺรตฺยยา [อฑฺกุราทยะ] ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานญฺจ กรฺมเหตุกํ จกฺษูรูปาทิปฺรตฺยยมฺ ฯ อโต น ตีรฺถิกมิถฺยาศาสฺตฺรสามฺยมฺ ฯ ยทฺพฺรวีษิ ปูรฺวกรฺมวิปาก อิตฺยาทิ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ปฺรตฺยกฺษํ ขลุ ผลาตฺผลสนฺตติรุตฺปทฺยต อิติ ฯ ยถา พฺรีหิภฺโย พฺรีหยะ ฯ เอวํ วิปากาทฺวิปาโกตฺปตฺเตา โก โทษะ ฯ ยถา อชาตปุตฺรสฺย จ จฏกจกฺรวากาทีนาญฺจ กามะ, สรฺปาทินํา โกปะ, ตตฺสรฺวํ ปูรฺวกรฺมวิปาก อิติ ชฺเญยมฺ ฯ
(ปฤ) ยทิ วิปากาทฺวิปาก อุตฺปทฺยเต ฯ ตทานวสฺถา สฺยาตฺ ฯ (อุ) กรฺมวิปากาสฺตฺริวิธาะ กุศโล ‘กุศโล ‘วฺยากฤต อิติ ฯ กุศลากุศลาภฺยํา วิปาก อุตฺปทฺยเต นาวฺยากฤตาทิตฺยโต นานวสฺถา ฯ ยถา พฺรีหิภฺโย วฺรีหย อุตฺปทฺยนฺเต ฯ ตตฺร พีชาทงฺกุร อุตฺปทฺยเต น ตุ ตุษาทิภฺยะ ฯ เอวํ กุศลากุศลวิปากาทฺวิปาก อุตฺปทฺยเต นาวฺยากฤตวิปากาตฺ ฯ ยทุกฺตํ ภวตา ปฺรยาเส น คุณ อิติ ฯ ยทฺยปิ กรฺมโณ วิปาก อุตฺปทฺยเต ฯ ตถาปิ อวศฺยํ ยถาศกฺติ ปศฺจาตฺสํสิธฺยติ ฯ ยถา สสฺยกรฺมตะ สสฺยมุตฺปทฺยเต ฯ ตถาปิ พีชาทฺยเปกฺษฺย ตตฺ สิธฺยติ ฯ ยทาห ภวานฺ- น วิมุกฺติรฺภเวทิติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ ตตฺตฺวชฺญานลาภาตฺกรฺมาณิ กฺษียนฺเต ฯ ตทฺยถา ทคฺธํ พีชํ น ปุนะ ปฺรโรหติ ฯ อโต นาสฺติ วิมุกฺเตรฺโทษะ ฯ กิญฺจ ย อุตฺปนฺนา ธรฺมาะ สรฺเว เต กรฺมมูลกาะ ฯ ยทิ นาสฺติ กรฺมมูลํ, กถมุตฺปทฺเยต ฯ ธรฺมาณามุตฺปาเท ‘สฺติ ปฺรตินิยตมงฺคมฺ ฯ ยถายํ ธรฺโม นิยเมน เอตตฺปุรุษกายาทุตฺปทฺยเต นานฺยกายาตฺ ฯ ยทิ นาสฺติ กรฺมมูลํ, กถเมวํ ปฺรตินิยตวิภาคะ สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) ธรฺมา เหตุมาตฺรชาะ ฯ ยถา มาษานฺมาษ อุตฺปทฺยเต ฯ [เอวํ สติ] โก โทษะ ฯ (อุ) ตทปิ กรฺมมูลกมฺ ฯ มาษกรฺมปฺรตฺยยลาภานฺมาษานฺมาษ อุตฺปทฺยเต ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ปุรา กิล ชนาะ กุศลมาจริตวนฺต อิตฺยตะ ศาลิตณฺฑุลาะ สฺวต อชายนฺต ฯ อโต ชฺญายเต กรฺมภูลกตฺวาตฺ มาษานฺมาโษ ชายต อิติ ฯ (ปฤ) นนุ สตฺตฺวสํขฺยาตํ วสฺตุ ขลุ ปูรฺวกรฺมชมฺ ฯ (อุ) ไมวมฺ อสตฺตฺวสํขฺยาตํ วสฺตฺวปิ กรฺมมูลกมฺ ฯ สรฺวสตฺตฺวานํา สาธารณกรฺมวิปาโก ยทุต จงฺกฺรมณาสฺถานกรฺมปฺรตฺยยลาภาตฺ กฺษิตฺยาทโย ภวนฺติ ฯ ปฺรกาศกรฺมปฺรตฺยยลาภาจฺจนฺทฺรสูรฺยาทโย ภวนฺติ อิติ ชฺญาตวฺยํ ชนฺยํ วสฺตุ สรฺวํ กรฺมมูลกมิติ ฯ (ปฤ) ยทิ ชนฺยธรฺมาะ กรฺมมูลกาะ ฯ สํสฺกฤโต ‘นาสฺรวะ กถมฺ ฯ (อุ) โส ‘ปิ กรฺมมูลกะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺวํ ปูรฺวาธฺวคตทานศีลาทิวลาธีนมฺ ฯ อโต ‘ปิ กรฺมาทิสมฺภูตมฺ ฯ (ปฤ) ยทฺยนาสฺรวธรฺโม ‘ปิ กรฺมสมฺภูตะ ฯ โส ‘ปิ ปฺรติสํยุกฺตธรฺม อิตฺยาขฺยา สฺยาตฺ ฯ ตตฺตุ น สมฺภวติ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- อสฺติ อปฺรสํยุกฺตา เวเทเนติ ฯ (อุ) อนาสฺรวธรฺมสฺตตฺตฺวชฺญานเหตุกะ กรฺมปฺรตฺยยกะ ฯ เหตุพลมหิมฺนา ตุ อปฺรติสํยุกฺต อิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) กิํ กรฺม กามธาตุวิปากเวทกมฺ ฯ กิํ รูปธาตุวิปากเวทกมฺ ฯ กิมารูปฺยธาตุวิปากเวทกมฺ ฯ (อุ) ยะ กามรูปารูปฺยธาตุษุ ทศากุศลกรฺมาณิ สมุตฺปาทยติ ส กามธาเตา วิปากํ เวทยเต ฯ (ปฤ) รูปารูปฺยธาตุคโต ‘ปิ กิมกุศลํ กรฺม สมุตฺปาทยติ ฯ (อุ) ตตฺราปฺยกุศลํ กรฺม สมุตฺปาทยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ตตฺราสฺติ มิถฺยาทฤษฺฏิริติ ฯ มิถฺยาทฤษฺฏิะ กิํ นากุศลา ฯ (ปฤ) ตตฺร มิถฺยาทฤษฺฏิรวฺยากฤตา นตฺวกุศลา ฯ (อุ) นาวฺยากฤตา ฯ เกไนตตฺ ชฺญายเต ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร ภควตา- มิถฺยาทฤษฺฏิรฺทุะขเกฺลศานํา เหตุริติ ฯ มิถฺยาทรฺศินา สมุตฺปาทิตานิ กายวางฺมนสฺกรฺมาณิ ทุะขวิปากายภิสํสฺกฺริยนฺเต ฯ ยถา ติกฺตการเวลฺเล วิทฺยมานานิ จตฺวาริ มหาภูตานิ สรฺวาณิ ติกฺตรสานิ ภวนฺติ ฯ ยถา กามธาเตา มิถฺยาทฤษฺฏิรกุศลา ฯ รูปารูปฺยธาตฺโวรปิ ตลฺลกฺษณา อกุศลา สฺยาตฺ ฯ ลกฺษณสามฺยาตฺ ฯ ยถา พโก พฺรหฺมา พฺรหฺมาณมามนฺตฺรยาห- โมปคจฺฉ ศฺรมณํ เคาตมมฺ ฯ อสฺมาลฺโลกาทุตฺตารยาม อิติ ฯ อิทํ มโนวาคกุศลํ รูปธาเตา สมุตฺปนฺนมฺ ฯ อนฺเย ‘ปิ พฺรหฺม [กายิกา] เทวาะ ตตฺร ภวนฺตํ ตาทฤศํ ปุรุษํ ทูษยนฺติ ฯ รูปารูปฺยธาตุคตาะ ปุรุษา วทนฺติ- อิทเมว นิรฺวาณมิติ ฯ อายุโษ ‘นฺเต กามรูปโยรนฺตราภวเมว ปศฺยนฺติ ฯ อิโต ‘นฺยนฺนิรฺวาณํ นาสฺตีติ มิถฺยาทฤษฺฏิรุตฺปนฺเนติ อนุตฺตมธรฺมาปวาทาตฺกถํ นากุศลมฺ ฯ อเนน ชฺญาตวฺยํ ตตฺราสฺตฺยกุศลํ กรฺเมติ ฯ (ปฤ) ยทิ ตตฺรากุศลํ กรฺโมตฺปาทยนฺติ ฯ ตตฺกรฺม กิํสฺถานปฺรติสํยุกฺตมฺ ฯ (อุ) ยทีทมกุศลํ กรฺม ตทา กามธาเตา วิปากํ เวทยต อิตฺยตะ กามธาตุปฺรติสํยุกฺตมฺ ฯ
กุศลํ กรฺมาสฺติ อุตฺตมํ มธฺยมมธมมิติ ฯ อธมํ กามธาตุเวทนียวิปากมฺ ฯ มธฺยมํ รูปธาตุเวทนียวิปากมฺ ฯ อุตฺตมมารูปฺยธาตุเวทนียวิปากมฺ ฯ เกจิทาหุะ- จตุรฺถธฺยานสงฺคฤหีตํ กุศลํ กรฺม รูปธาตุเวทนียวิปากมฺ ฯ จตุรารูปฺยสมาธิสงฺคฤหีตมารูปฺยเวทนียวิปากมฺ ฯ อนฺยทฺวิกฺษิปฺตจิตฺตสมุตฺปาทิตํ กรฺม กามธาตุเวทนียวิปากมฺ ฯ อิติ ฯ (ปฤ) กถํ ตตฺร สมุตฺปาทิตํ กุศลํ กรฺม กามธาตุเวทนียวิปากํ ภเวตฺ ฯ (อุ) ยถาสฺมินฺ โลเก สมาหิตจิตฺตสมุตฺปาทิตกุศลกรฺมณสฺตตฺร วิปากํ เวทยเต ฯ ตถา ตตฺร วิกฺษิปฺตจิตฺตสมุตฺปาทิตกุศลกรฺมโณ ‘สฺมินฺ โลเก วิปากํ เวทยเต ฯ ยถา จ รูปารูปฺยธาตุสมุตฺปาทิตากุศลกรฺมณะ กามธาเตา วิปากํ เวทยเต ฯ ตถา ตตฺร สมุตฺปาทิตกุศลกรฺมโณ ‘ปิ ฯ
(ปฤ) โย รูปารูปฺยธาตุคตะ น ส อุตฺปาทยติ กามธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กุศลํ กรฺม ฯ (อุ) ตตฺร นาสฺตฺยยํ เหตุะ ยตฺ กามธาตุคโต รูปารูปฺย[ปฺรติสํยุกฺตํ] กุศลํ กรฺไมว สมุตฺปาทยติ น รูปารูปฺยธาตุคตะ กามธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กุศลํ กรฺม สมุตฺปาทยติ อิติ ฯ อุจฺยเต จ ยุษฺมาภิะ กามธาตุคตะ กามธาตุกมวฺยากฤตํ จิตฺตํ สมุตฺปาทยตีติ ฯ ยทฺยวฺยากฤตํ จิตฺตํ สมุตฺปาทยติ ฯ กสฺมานฺน กุจลํ จิตฺตมฺ ฯ สูเตฺร ภควานฺ หสฺตกเทวปุตฺรเมตทโวจตฺ- จิตฺตวิหรเณ เอาทาริกเวทนาสํชฺญํา มนสิกุรุ อิติ ฯ เอาทาริกสํชฺญา กามธาตุปฺรติสํยุกฺตํ จิตฺตเมว ฯ อยํ กุศลจิตฺเตน ยตฺ ธรฺมํ ศฤโณติ พุทฺธํ ปูชยติ ตตฺ สรฺวํ กามธาตุปฺรติสํยุกฺตํ จิตฺตมฺ ฯ ตถา โน เจตฺ เอาทาริกสํชฺเญติ นาขฺยา สฺยาตฺ ฯ ตตฺรานุสฺมฤติปฺรารฺถนา ปุณฺยวสฺตุ ฯ ยถาห ภควานฺ ตฺริษุ วสฺตุษุ อตฤปฺโต ‘สฺมินฺ โลเก อายุโษ ‘นฺเต ‘นวตปฺตเทเวษูปปตฺสฺเย ยทุต ตถาคตํ ปศฺยามิ ธรฺมํ ศฤโณมิ สงฺฆํ สตฺกโรมีติ ฯ [ตตฺร] อนุสฺมฤติปฺรารฺถนา ปุณฺยวสฺตุ กามธาตุปฺรติสํยุกฺตํ จิตฺตมฺ ฯ ตตฺราสฺติ พุทฺธานุสฺมฤติะ น ปุณฺยวสฺตุ ฯ อโต ชฺเญยํ กามธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กุศลมสฺตีติ ฯ
ปฺรติสํยุกฺตมกรฺมวรฺคสฺตฺรยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๐๔ ตฺริวิธกรฺมวิปากวรฺคะ
(ปฤ) สูเตฺร ภควานาห- ตฺริวิธํ กรฺม ทฤษฺฏธรฺมเวทนียวิปากํ, อุปปทฺยเวทนียวิปากํ อูรฺธฺวเวทนียวิปากมิติ ฯ กิมิทมฺ ฯ ยเทตตฺกายาภิสํสฺกฤตํ กรฺม เอตตฺกาย เอว เวทฺยเต ฯ ตทฺ ทฤษฺฏธรฺมเวทนียวิปากมฺ ฯ ยเทตลฺโลกาภิสํสฺกฤตํ กรฺม สมนนฺตรโลกมตีตฺย เวทฺยเต ตทูรฺธฺวเวทนียวิปากมฺ ฯ [ยตฺ] สมนนฺตรโลกาตีตํ ตทูรฺธฺวมิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) อนฺตราภวิกกรฺมวิปากะ กสฺมินฺ สฺถาเน เวทฺยเต ฯ (อุ) สฺถานทฺวเย เวทฺยเต ฯ สมนนฺตรานฺตราภวิกํ กรฺม อุปปทฺยวิปากสฺถาเน เวทฺยเต ฯ อุปปตฺติวิเศษสฺไยวานฺตราภวตฺวาตฺ ฯ อนฺยานฺตราภวิกํ กรฺม อูรฺธฺววิปากสฺถาเน เวทฺยเต ฯ (ปฤ) กิเมตานิ ตฺรีณิ กรฺมาณิ นิยตวิปากานิ นิยตกาลานิ จ ฯ (อุ) เกจิทาหุะ- นิยตวิปากานีติ ฯ ทฤษฺฏวิปากํ กรฺมาวศฺยํ ทฤษฺฏ เอว เวทนียวิปากมฺ ฯ ตถานฺยตฺ ทฺวยมปิ ฯ สโต ‘ปีทฤศวจนสฺยารฺโถ น ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตถา เจตฺ ปญฺจานนฺตรฺยาณิ นิยตวิปากานีติ น สฺยาตฺ ฯ ษฏฺ ปาทาภิธรฺเม ตูกฺตํ ปญฺจานนฺตรฺยาณิ นิยตวิปากานีติ ฯ ลวณปโลปมสูเตฺร ปุนรุกฺตมฺ- อนิยตวิปากานีติ ยตฺกิญฺจนาสฺติ นรกเวทนียวิปากมฺ ฯ อิไหกตฺยะ ปุทฺคละ ภาวิตกาโย ภวติ ฯ ภวิตศีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺรชฺโญ ภวติ ฯ ตสฺย ตตฺกรฺม ทฤษฺฏธรฺมเวทนียํ ภวติ ฯ ตสฺมาตฺตฺริวิธกรฺมณํา นิยตกาลตยา ภาวฺยมฺ ฯ ทฤษฺฏธรฺมเวทนียวิปากํ กรฺม นาวศฺยํ ทฤษฺฏธรฺม เอว เวทฺยเต ฯ เวทฺยเต เจตฺ ทฤษฺฏธรฺม เอว เวทนียํ สฺยาตฺ นานฺยตฺร ฯ เอวมนฺยตฺ ทฺวยมปิ ฯ
(ปฤ) เกน กรฺมณา ทฤษฺฏธรฺเม วิปากํ เวทยเต ฯ (อุ) เกจิทาหุะ- วฺยาธฺยรฺถกรฺมโณ ทฤษฺฏธรฺม เอว วิปากํ เวทยเต ฯ ยถา ตถาคต อารฺเยษุ มาตาปิตฺราทิษุ สมุตฺปาทิตํ ยตฺ กุศลมกุศลํ กรฺม ตตฺ ทฤษฺฏธรฺมเวทนียวิปากมฺ ฯ ยทนรฺถคุรุ ตทุปปทฺยเวทนียวิปากมฺ ฯ ยถา ปญฺจานนฺตรฺยาทีนิ ฯ ยทรฺถ คุรุ จ ตทูรฺธฺวเวทนียวิปากมฺ ฯ ยถา จกฺรวรฺตินะ กรฺม โพธิสตฺตฺวสฺย วา กรฺม ฯ เกจิทาหุะ- ตฺริวิธกรฺมณาเมษํา ยถาปฺรณิธานํ วิปากํ เวทยต อิติ ฯ ยตฺ กรฺม ปฺรณิทธาติ อิไหวาธฺวนิ เวทเยยมิติ ฯ ตตฺ ทฤษฺฏธรฺมเวทนียมฺ ฯ ยถา มลฺลิกาเทวี สฺวานฺนภาคทาเนน ปฺรณิทธาติ ทฤษฺฏ เอวาธฺวนิ ราชมหิษี ภเวยมิติ ฯ เอวมนฺยตฺ กรฺมทฺวยมปิ ฯ ยถากรฺมปริปากํ ปูรฺวํ เวทยเต ฯ (ปฤ) อตีตํ กรฺม กถํ ปริปจฺยเต ฯ (อุ) คุรุตฺวลกฺษณสมฺปเทว ปริปาก อิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) ยสฺมินฺ กฺษเณ กรฺโมตฺปทฺยเต ตตฺสมนนฺตรกฺษณ เอว กิํ วิปาโก เวทฺยเต ฯ (อุ) น ฯ กฺรเมไณว เวทฺยเต ฯ ยถา พีชาตฺกฺรเมณางฺกุระ ปฺรโรหติ ฯ กรฺมาปิ ตถา ฯ
โย ครฺภมธฺยสฺโถ เย จ มิทฺโธนฺมตฺตาทยะ เต กรฺม สญฺจินฺวนฺติ น วา (อุ) เต สเจตนาศฺเจตฺ กรฺโมปจินฺวนฺติ ฯ กินฺตุ น [เต เจตนา] สมฺปนฺนาะ ฯ (ปฤ) โย ‘สฺยํา ภูเมา วีตราคะ ส ปฤถิวีกรฺม กโรติ น วา ฯ (อุ) สาตฺมจิตฺตาะ สรฺเว ‘ปิ ตตฺ กรฺโมปจินฺวนฺติ ฯ อาตฺมจิตฺตวิคตาสฺตุ โนปจินฺวนฺติ ฯ (ปฤ) อรฺหนฺนปิ วนฺทนกรฺมาภฺยสฺยติ ฯ ตตฺกรฺม กสฺมานฺโนปจิโนติ ฯ (อุ) ยสฺมาตฺ สตฺตฺวจิตฺตะ ตสฺมาตฺ กรฺมาณฺยุปจิโนติ ฯ อรฺหนฺนาตฺมจิตฺตวิหีน อิตฺยตะ กรฺมาณิ โนปจิโนติ ฯ อรฺหนฺนนาสฺรวจิตฺตะ ฯ โย ‘นาสฺรวจิตฺตะ น ส กรฺมาณฺยุปจิโนติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ปฺรหีณปุณฺยปาปกรฺมโก ‘รฺหนฺนิติ ส โนปจิโนติ ปุณฺยกรฺมาณิ อปุณฺยกรฺมาณฺยาเนญฺชฺยกรฺมาณิ จ ฯ อโต เวทนาปรฺยวสนฺนํ กรฺเมติ น นูตฺนํ กรฺมาภิสํสฺกโรติ ฯ
(ปฤ) ไศกฺษาะ กรฺมาณฺยุปจินฺวนฺติ น วา ฯ (อุ) โนปจินฺวนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สูเตฺร หฺยุกฺตํ- ส กรฺมาณิ วิธฺวสฺย น สญฺจิโนติ โนปจิโนติ นิรุทฺธํ น ตถา ภวติ อิตฺยาทิ ฯ อาภิธารฺมิกา วทนฺติ- ไศกฺษาะ สาสฺมิมานตฺวาตฺกรฺมาณฺยปฺยุปจินฺวนฺติ ฯ ไนราตฺมฺยชฺญานพเลน ปรํ นาวศฺยํ เวทยนฺเต วิปากมิติ ฯ
(ปฤ) อิมานิ กรฺมาณิ กสฺมินฺ ธาตาวภิสํสฺกฺริยนฺเต ฯ (อุ) สรฺวตฺร ตฺริษฺวปิ ธาตุษุ (ปฤ) อนิยตํ กรฺม กิมสฺติ กิํ วา นาสฺติ ฯ (อุ) อสฺติ ฯ ยตฺ กรฺม ทฤษฺฏธรฺมเวทนียวิปากํ วา อุปปทฺยเวทนียวิปากํ วา ตทูรฺธฺวเวทนียวิปากํ วา ภวติ ฯ ตท นิยตมิตฺยุจฺยเต ฯ เอวํ กรฺมาณิ พหูนิ ฯ
(ปฤ) ย อิมานิ ตฺรีณิ กรฺมาณิ ปฺรชานาติ ฯ ตสฺย ก อุปกาโร ภวติ ฯ (อุ) ย อิมานิ ตฺริวิธกรฺมาณิ วิเวจยติ ส สมฺยคฺทฤษฺฏิมุตฺปาทยติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปศฺยามะ ขลุ เกจิทกุศลจาริโณ ‘ปิ ปฺรภูตํ สุขมนุภวติ ฯ กุศลจาริโณ ทุะขมฺ ฯ อุทาสีนสฺย กทาจินฺมิถฺยาทฤษฺฏิรฺภเวตฺ ยทุต กุศลสฺยากุศลสฺย วา นาสฺติ วิปาก อิติ ฯ ยสฺเตษํา กรฺมณํา วิภาคํ ปฺรชานาติ ฯ ตสฺย สมฺยคฺทฤษฺฏิรฺภวติ ฯ ยโถกฺตํ คาถายามฺ-
ปาโป ‘ปิ ปศฺยติ ภทฺราณิ ยาวตฺปาปํ น ปจฺยเต ฯ
ยทา จ ปจฺยเต ปาปมถ ปาโป ปาปานิ ปศฺยติ ๚
ภโทฺร ‘ปิ ปศฺยติ ปาปานิ ยาวทฺภทฺรํ น ปจฺยเต ฯ
ยทา จ ปจฺยเต ภทฺรมถ ภโทฺร ภทฺราณิ ปศฺยติ ๚
มหากรฺมวิภงฺคสูตฺรมาห- อวิรตปฺราณิวโธ ‘ปิ สฺวรฺค อุตฺปทฺยเต ฯ ยะ ปูรฺวาธฺวนิ ปุณฺยวานฺ สนฺ อายุโษ ‘นฺเต ปฺรพลกุศลจิตฺตมุตฺปาทยติ อิติ ฯ เอวํ ปฺรชานนฺ สมฺยคฺทฤษฺฏิมุตฺปาทยติ ฯ อต เอษํา ตฺรยาณํา กรฺมณํา ลกฺษณํ ปฺรชานียาตฺ ๚
ตฺริวิธกรฺมวิปากวรฺคศฺจตุรุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๐๕ ตฺริวิธกรฺมวิปากเวทนาวรฺคะ
(ปฤ) สูเตฺร ภควานาห- ตฺริวิธํ กรฺม สุขวิปากํ, ทุะขวิปากมทุะขาสุขวิปากมิติ ฯ กิมิทมฺ ฯ (อุ) กุศลํ กรฺม สุขวิปากปฺราปกมฺ ฯ อกุศลํ กรฺม ทุะขวิปากปฺราปกมฺ ฯ อเนญฺชฺยํ กรฺม อทุะขาสุขวิปากมฺ ฯ ตตฺกรฺม นาวศฺยํ นิยตเวทนมฺ ฯ ยทิ เวทนา ภวติ ฯ ตทา สุขวิปากํ เวทยเต ฯ น ทุะขวิปากมฺ อิตฺยาทิ ฯ ตถานฺยตฺ ทฺวยมปิ ฯ (ปฤ) ตานิ กรฺมาณิ รูปวิปากปฺราปกานฺยปิ ภวนฺติ ฯ กสฺมาทุกฺตํ [สุขาทิ]เวทนามาตฺรมฺ ฯ (อุ) วิปาเกษุ เวทนา ปฺรธานา ฯ เวทไนว วสฺตุโต วิปากะ ฯ รูปาทิ ตุ ตตฺสาธนมฺ ฯ เวทนาปฺรตฺยเยษุ เวทเนติ วฺยวหาระ ฯ ยโถจฺยเต อคฺนิรฺทุะขมคฺนิะ สุขมิติ ฯ เหเตา ผโลปจาระ ยถานฺนสฺย ทาตา ปญฺจารฺถานํา ทาเตติ ฯ ยถา จานฺนํ ธนมฺ อิตฺยาทิ ฯ (ปฤ) กามธาตุมารภฺย ยาวตฺตฤตียธฺยานํ กิมทุะขาสุขเวทนาวิปาโก ลภฺยเต ฯ (อุ) ลภฺเยไตว เวทนา ฯ (ปฤ) กสฺย กรฺมโณ วิปาโก ‘ยมฺ ฯ (อุ) อวรกุศลกรฺมโณ วิปากะ ฯ อุตฺตมกุศลกรฺมณสฺตุ สุขเวทนาวิปากะ ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺกสฺมาจฺจตุรฺถธฺยาน อารูปฺยสมาปตฺเตา [อทุะขาสุขเวทนาวิปาก] อุจฺยเต ฯ (อุ) สฺวภูมิกะ สะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตตฺรายเมว วิปาโก ‘สฺติ ฯ น ปุนรฺวิปากานฺตรมฺ ฯ สูปศานฺตตฺวาตฺ ฯ
เกจิทาหุะ- เทารฺมนสฺยํ น วิปาก อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) กสฺมานฺน ภวติ ฯ (ปฤ) เทารฺมนสฺยํ สํชฺญาวิกลฺปมาตฺราทุตฺปทฺยเต ฯ [กรฺม]
วิปากสฺย สํชฺญาวิกลฺปตฺวา ภาวาตฺ ฯ ยทิ เทารฺมนสฺยํ วิปากะ ฯ ตทา ลฆุะ สฺยาตฺ วิปากะ ฯ อโต น วิปากะ ฯ เทารฺมนสฺยํ วิตราคาณํา วฺยาวรฺตเต ฯ น วิปาโก วีตราคาณํา วฺยาวรฺตเต ฯ อโต เทารฺมนสฺยํ น วิปากะ สฺยาตฺ ฯ อุจฺยเต ฯ เทารฺมนสฺยํ สํชฺญาวิกลฺปาทุตฺปทฺยต อิตฺยโต น วิปากะ ฯ สุขนฺตุ วิปาก อิติ พฺรวีษิ ฯ ทฺวิวิธํ สุขมฺ- สุขํ เสามนสฺยญฺเจติ ฯ ตตฺร เสามนสฺยมปิ สํชฺญาวิกลฺปาทุตฺปทฺยต อิติ น วิปากะ สฺยาตฺ ฯ ภวานาห วิปากสฺตรฺหิ ลฆุะ สฺยาทิติ ฯ เทารฺมนสฺยมิทํ ทุะขาตฺ ทุะขตรโทษะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตทฺธิ มูฒานํา วิทฺยเต ฯ น ตุ ชฺญานินามฺ ฯ อโต ทุะศฺโศธํ ปรมสนฺตาปกรญฺจ ฯ กิญฺจ จตุศฺศตกปรีกฺษายามุกฺตมฺ-
อคฺรฺยาณํา มานสํ ทุะขมิตเรษํา ศรีรชมฺ อิติ ฯ
ตจฺจ เทารฺมนสฺยํ ชฺญานปฺรเหยํ กายิกํ สุขํ ทุะขมปิ ปริหรติ ฯ เทารฺมนสฺย ตฺริษฺวธฺวสุ เกฺลศํ ชนยติ ยทุต ปูรฺวมหํ ทุะขี อิทานีํ ทุะขี อายตฺยาญฺจ ทุะขีติ ฯ เทารฺมนสฺยํ เกฺลศานํา ปฺรติษฺฐายตนมฺ ฯ ยถา สูเตฺร เกฺลศายตนตฺเวนาษฺฏาทศ มเนาปวิจารา ภวนฺติ ฯ ปญฺจวิชฺญานานํา เกฺลศาชนกตฺวาตฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- เทารฺมนสฺยํ ทฺวิศลฺยรูปมิติ ฯ คุรุตรทุะขเวทนาภูตตฺวาตฺ ฯ ยถา กศฺจิเทกตฺร คุรุตรทฺวิศลฺยวิทฺโธ ทุะขมธิกตรํ ปฺรติสํเวทยเต ฯ ยถา จ โรคี กศฺจิตฺ [โรค]ทุะขาภิหตะ ปุนะ กายจิตฺตปีฑนยาตฺยธิกเทารฺมนสฺโยปายาโส ภวติ ฯ อโต ทุะขาทธิกตรํ [เทารฺมนสฺยมฺ] ฯ มูฒา นิตฺยเทารฺมนสฺยาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เต หิ ปฺริยวิรหวิปฺริยสมาคมปฺรารฺถิตาลภาทิมตฺตฺวาตฺ นิตฺยเทารฺมนสฺยปีฑิตาะ ฯ
ตทฺเทารฺมนสฺยํ ทฺวาภฺยํา การณาภฺยามุตฺปทฺยเต เอกํ เสามนสฺยาทุตฺปทฺยเต ฯ ทฺวิตียํ เทารฺมนสฺยาตฺ ฯ ตทา ปฺริยวสฺตุ ปฺรณศฺยติ ตทา เสามนสฺยชํ [เทารฺมนสฺยมฺ] ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภควานฺ ปฺรเสนชิตํ ราชานมปฤจฺฉตฺ- อปิ ตฺวํ [มหาราช] กาศีโกสเลษุ ปฺริโย ‘สิ อิติ ฯ อุกฺตญฺจ- เทวา รูปาสกฺตา รูปกามาะ รูเป วินษฺเฏ เทารฺมนสฺยชาตา ภวนฺติ ฯ อิติ ฯ อิทํ เสามนสฺยาทุตฺปนฺนมฺ ฯ เทารฺมนสฺยาทุตฺปนฺนมิติ ยตฺ วิปฺริยวสฺตุสมุตฺปนฺนมฺ ฯ อีรฺษฺยาทิภฺโย ‘ปิ สมุตฺปทฺยเต ฯ อวีตราคสฺย อีรฺษฺยาทิสํโยชนานิ สทา จิตฺตํ ปีฑยนฺติ ฯ ยโถกฺตมฺ- อีรฺษฺยามาตฺสรฺย พหุลา เทวา อิติ ฯ พหวศฺจ สตฺตฺวา เทารฺมนสฺยกรํ ปรานฺ สมฺปีฑยนฺตะ สเทารฺมนสฺยสมฺปีฑนวิปากํ ลภนฺเต ฯ ยโถกฺตมฺ- ยถาพีชํ ผลํ ปฺรวรฺตต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต เทารฺมนสฺยํ กรฺมวิปาก อิติ ฯ
ยทุกฺตํ ภวตา- วีตราคาณํา วฺยาวฤตฺตตฺวานฺน วิปาก อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ โสฺรต อาปนฺโน ‘วีตราโค ‘ปิ วฺยาวฤตฺตนรกาทิวิปากะ ฯ นรกาทิวิปาโก น วิปาก อิติ กิํ สมฺภเวตฺ ฯ อโต น สมฺภวติ วีตราคาณํา วฺยาวฤตฺตมวิปาก อิติ ฯ
(ปฤ) อทุะขาสุขํ กรฺม อาเนญฺชฺยมฺ ฯ ตตฺ กรฺม กุศลํ สตฺสุขเวทนียวิปากํ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาททุะขาสุขเวทนียวิปากมฺ ฯ (อุ) เวทเนยมาเนญฺชฺเยติ วสฺตุตะ สุขมฺ ฯ อุปศมรูปตฺวาททุะขาสุเขตฺยุจฺยเต ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- สุขเวทนายํา ราโค ‘นุศย อิติ ฯ ยตฺร ราคะ ตทฺเวทนายํา [โส ‘]นุศยะ ฯ อิติ ชฺญายต อิทํ สุขมิติ ๚
ตฺริวิธกรฺมวิปากเวทนาวรฺคะ ปญฺโจตฺตรศตตมะ ฯ
๑๐๖ ตฺริวิธาวรณวรฺคะ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตํ- ตฺรีณฺยาวรณานิ กรฺมาวรณํ เกฺลศาวรณํ วิปากาวรณมิติ ฯ กานีมานิ ฯ (อุ) กรฺมาณิ เกฺลศา วิปากาศฺจ วิมุกฺติมารฺคมาวฤณฺวนฺตีติ อาวรณานิ ฯ (ปฤ) กิมิตฺยาวฤณฺวนฺติ ฯ (อุ) ทานศีลกุศลาภฺยาสสฺตฺริษุ ภเวษุ ปริวรฺตยตีติ ส มารฺคมาวฤโณติ ฯ สมาปตฺติเวทนียํ กรฺมาปฺยาวรณมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โย ‘ยํ ปุรุโษ นิตยํ สมาปตฺเตา เวทนียวิปากํ กรฺโมปจิโนติ น ส สุปเท ‘วตรติ อิติ ฯ อิทํ กรฺมาวรณมฺ ฯ ยตฺ กสฺยจิตฺเกฺลศา ฆนาสฺตีวฺราศฺจิตฺตคตาะ ตตฺ เกฺลศาวรณมฺ ฯ ยตฺ กสฺยจิตฺ เกฺลศา อนิวารฺยาะ ตทฺยถา ษณฺฑาทีนํา กามะ ฯ ตทปิ เกฺลศาวรณมฺ ฯ ยนฺนรกาเทา ปาปากุศโลปปตฺตฺยายตเน ยโถปปตฺตฺยายนญฺจ น มารฺคํ ภาวยติ ฯ ตตฺ วิปากาวรณมฺ ฯ
(ปฤ) เกจิตฺ ปูรฺวํ วิทฺยาวิหีเนภฺยะ ปูรฺวปุรุเษภฺโย น ปฺรชานนฺติ อิทํ กุศลมิติ ฯ ตทา เต น ททนฺติ ยตฺ ส ยทิ มตฺโต ทานํ ลพฺธฺวา อกุศลานิ กโรติ ตทา อหํ ภาคี สฺยามิติ ฯ ยถา พฺราหฺมณาทยะ ปริวฺราชกาะ ฯ อตะ ปริวฺราชโก น ททฺยาตฺ ฯ นูตฺนกรฺมณา มารฺคปฺรติพนฺธาตฺ ฯ (อุ) น ยุกฺตมิทมฺ ฯ นานฺยกฤตสฺย ปุณฺยํ ปาปมาตฺมโน ภาโค ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรตฺยยานํา ปุณฺยปาปวตฺตฺเว พหูนฺยวทฺยานิ สนฺติ ฯ กิมิติ ฯ ยถา สตฺตฺโว วธสฺย ปฺรตฺยยะ ฯ ยทิ นาสฺติ สตฺตฺวะ ฯ กสฺย วธะ สฺยาตฺ ฯ ตถา จ มฤเตน ปาปินา ภาวฺยมฺ ฯ ยถา จ ฆนิกศฺเจารฺยสฺย ปฺรตฺยยะ ฯ สูรูปํ กามมิถฺยาจารสฺย ปฺรตฺยยะ ฯ ปรปุรุษา มฤษาวาทาทีนํา ปฺรตฺยยาะ ฯ กูฏมานาทยะ กุหนายาะ ปฺรตฺยยาะ อิติ เกฺรตาระ ปาปินะ สฺยุะ ฯ ปฺรติคฺรหีตา ทานสฺย ปฺรตฺยย อิติ ปุณฺยภากฺ สฺยาตฺ ฯ เย กูปตฏากาทฺยุปโภกฺตาระ เต สรฺเว ปุณฺยภาชะ สฺยุะ ฯ ตถา จ สฺวสฺย ปุณฺยํ น สฺยาตฺ ฯ น ตตฺ วสฺตุโต ยุชฺยเต ฯ อตะ ปฺรตฺยยานํา น สฺยาตฺปุณฺยปาปวตฺตา ฯ
[อถ ยทิ] ปฺรติคฺรหีตุะ สฺวปุณฺยภาคะ กฺษียมาณะ สฺยาตฺ ฯ ตทา น กศฺจิทนฺยสฺมาตฺ ทานํ ปฺรติคฤหฺณียาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สฺวปุณฺยภาเคนานฺนปานโยะ กฺรียมาณตฺวาตฺ ฯ ทาตา จ ปาปพหุโล ‘ลฺปปุณฺยะ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กิยตฺกุศลํ พฺราหฺมณาะ กุรฺยุริติ ฯ ภูยสา เต ตฺริวิธวิษกลุษิตจิตฺตาะ ปญฺจกามคุณาสกฺตา น วฺยวสฺยนฺติ กุศลภาวนามฺ ฯ อโต ทาตา ปาปพหุโล ‘ลฺปปุณฺยะ สฺยาตฺ ฯ พฺราหฺมณาทย อาตฺมานํ สุชนภาวิตธรฺมจย อิติ กีรฺตยนฺโต น สมฺยกฺ ปศฺยนฺติ สมาปตฺติจิตฺตสมาธานานิ ธรฺมานฺ ฯ เย ธฺยานสมาปตฺติวินิรฺมุกฺตาะ เต จิตฺตทุรฺวิเนยาะ ฯ อโต ทาตา อวีตราคาย ททนฺ ปาปพาหุลฺยํ ลเภต ฯ ชนาะ ปิตฤๅนฺ ปูชยนฺตะ ปุตฺรภารฺยาพนฺธูนฺ สมาราธยนฺตะ [ยทิ] ชฺญาตฺวา วิชานนฺติ สรฺเว ปาปํ ปฺราปเยยุริติ ฯ ตทา น โก ‘ปิ ปุณฺยภากฺ สฺยาตฺ ฯ น ตุ วสฺตุตสฺตถา ยุชฺยเต ฯ อตะ ปุณฺยํ ปาปญฺจ น ปฺรตฺยยคตมฺ ฯ ศีลาทิธรฺโมปิ ปเรษํา หิตกระ ฯ ปฺราณาติปาตวิรตะ สรฺเวษํา ชีวิตํ ปฺรยจฺฉติ ฯ ศีลธารี ตทา มหาปาปภาคํ ลเภต ฯ ปฺราณาติปาตวิรตฺยา ปุโรวรฺติชโน ชีวิตลพฺโธ ยทกุศลํ กโรติ ฯ ตตฺ ศีลวโต ภาคะ สฺยาตฺ ฯ อตะ ปุณฺยารฺถี ปุนะ ปฺราณินํ หนฺยาตฺ, น ศีลํ ธารเยตฺ ฯ
กิญฺจ กศฺจิทฺธรฺมมุปทิศติ ฯ เตน ประ ปุณฺยมภฺยสฺยติ ฯ ปุณฺยาภฺยาสปฺรตฺยยํ ปศฺจาตฺปฺรภูตฆนํ ลภเต ฯ ปฺรภูตฆเนน ปฺรมตฺโต ภวติ ฯ ปฺรมตฺตะ สนฺ ปาปานิ กโรติ ฯ เตษํา ปาปานํา ธรฺมภาณโก ภาคี สฺยาตฺ ฯ ทานปฺรตฺยยํ ปโร ฆนิโก ภวติ ฯ ฆนิกตฺวเหโตะ กฤตานํา ปาปานามปิ ทาตา ภาคี สฺยาตฺ ฯ ตถา จ พฺราหฺมณา น ทานํ ปฺรติคฤหฺณียุะ ฯ นาปิ ปฺรยจฺเฉยุะ ฯ อิทานีนฺตุ พฺราหฺมณาะ เกวลํ ปฺรติคฤหฺณนฺติ น ปฺรยจฺฉนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต ส ทุษฺฏะ ปนฺถา อิติ ฯ ยถา จ ราชาโน ยถาธรฺมํ ปฺรชาะ ปาลยนฺตะ ปาปิโน ‘ปิ สฺยุะ ฯ ยทิ ปุตฺระ ปาปํ กโรติ ฯ ตทา ปิตเรา ภาคิเนา สฺยาตามฺ ฯ ตทา น ปุตฺรมุตฺปาทเยตามฺ ฯ ไวทฺยศฺจิกิตฺสมาโน ‘ปิ ปาปภากฺ สฺยาตฺ ฯ ตจฺจิกิตฺสาลพฺธชีวิเตน ปาปกรณาตฺ ฯ เทเว วรฺษติ ปญฺจสสฺยานฺยายตานิ ปฺรโรหนฺติ ฯ ตทา เทวะ ปาปภากฺ สฺยาตฺ ฯ ทุษฺฏสตฺตฺวานํา โปษณปริตฺราณกรตฺวาตฺ ฯ อนฺนทาตาปิ ปาปภาคฺ สฺยาตฺ ฯ โภกฺตุรนฺนมชีรฺณํ กทาจินฺมรณาย ภเวตฺ ฯ อวีตราค อาสฺวาทาภินิวิษฺฏ อิตฺยโต ทาตา ปาปี สฺยาตฺ ฯ ตถา จ ทาตา, ตฺวทนฺนํ ภุกฺตฺวา นากุศลํ กริษฺยามีติ โภกฺตารํ สทา ปฺรติชฺญาปฺย ปศฺจาทฺทาสฺยติ ฯ ตถา โน เจตฺ ทาตุรุภยํ นศฺเยตฺ ฯ
(ปฤ) นนุ สูเตฺร ‘ปฺยุกฺตมฺ- ยทิ ภิกฺษุรฺทานปเตรนฺนํ ภุกฺตฺวา จีวรญฺจ ปริธายาปฺรมาณสมาธิมุปสมฺปทฺย วิหรติ ตตฺปฺรตฺยยาตฺ ส ทานปติรปฺรมาณปุณฺยํ ปฺรสูต อิติ ฯ ตตฺปฺรตฺยเยน ปุณฺยลาภี เจตฺ กถํ น ปาปภากฺ ภวติ ฯ (อุ) ยทิ ส ภิกฺษุรฺทานปเตรนฺนํ ภุกฺตฺวา จีวรญฺจ ปริธายาปฺรมาณสมาธิมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ ตทา ทานปเตรฺทานปุณฺยํ สฺวต เอวาธิกํ วรฺธเต ฯ น ตุ ตตฺสมาเธะ ปุณฺยภากฺ ภวติ ฯ ยถา เกฺษตฺรสฺย สารวตฺตฺวาทายผลํ พหุ ภวติ ฯ พนฺธฺเย ‘ลฺปมฺ ฯ เอวํ ปุณฺยเกฺษตฺรสฺย สารวตฺตฺเว ทานวิปาโก มหานฺ ฯ วนฺธฺเย ปุณฺยมลฺปมฺ ฯ น ตุ ปฺรติคฺรหีตุะ ปุณฺเย ปาเป วา ทาตา ภาคํ ลภเต ฯ อโต น ตตฺปุณฺยปาปปฺรตฺยเยน ทาตา ปุณฺยปาปภากฺ ภวติ ฯ ส ยทฺยปิ ปฺรตฺยโย ภวติ ฯ ตถาปิ สฺวํ ปุณฺยํ ปาปํ วา สฺวกฤตตฺริวิธกรฺมาเปกฺษฺย ภวติ ฯ
(ปฤ) อวีตราคสฺย จิตฺตํ น สฺววศวรฺติ, อวศฺยํ กามาสกฺตมฺ ฯ อตะ ปฺรวฺรชิโต น ทานมาจเรตฺ [ตสฺย] ฯ (อุ) ตถา เจตฺ ปฺรวฺรชินะ ศีลาทินฺ ธฤตฺวา สปุณฺโย ภวตีทมุเปกฺษิตํ สฺยาตฺ ฯ น วสฺตุตสฺตตฺสมฺภวติ ฯ อโต ทานมปิ โนเปกฺษฺยมฺ ฯ ตฺริภวานํา กฤเต เกพลํ นาจเรตฺ ฯ นิรฺวาณาย ปรมาจเรตฺ ฯ กินฺตุ เกฺลศานกุศลกรฺมาณิ จ วรฺชเยตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตานิ หิ กรฺมาณิ เหตุกาล เอว วารฺยาณิ ฯ ผลกาเล น กถมปิ ศกฺยเต [วารยิตุมฺ] ฯ อโต พุทฺธา [ภควนฺโต] เหตุกาล เอว วินยาย ธรฺมมุปทิศนฺติ ฯ น ตุ ยมราชวตฺ ผลกาเล ‘ปราธมนฺยถเยยุะ ฯ
(ปฤ) ตฺริษฺวาวรเณษุ กิํ คุรุตรมฺ ฯ (อุ) เกจิทาหุะ- วิปากาวรณํ คุรุตรมิติ ฯ อนฺยถยิตุมศกฺยตฺวาตฺ ฯ [อนฺเย] เกจิทาหุะ- ปุทฺคลานุสรณตะ สรฺวํ คุรุตรมฺ ฯ (ปฤ) กิํ นิวรฺตฺยํ ภวติ ฯ (อุ) สรฺวํ หาปยิตุํ ศกฺยมฺ ฯ ยนฺนิวรฺตฺยํ น ตทาวรณมิตฺยุจฺยเต ๚
ตฺริวิธาวรณวรฺคะ ษฑุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๐๗ จตุะกรฺมวรฺคะ
(ปฤ) สูเตฺร ภควโตกฺตมฺ- จตฺวารีมานิ กรฺมาณิ ฯ [กตมานิ] ฯ อสฺติ กรฺม กฤษฺณํ กฤษฺณวิปากมฺ ฯ อสฺติ กรฺม ศุกฺลํ ศุกฺลวิปากมฺ ฯ อสฺติ กรฺม กฤษฺณศุกฺลํ กฤษฺณศุกฺลวิปากมฺ ฯ อสฺติ กรฺม อกฤษฺณมศุกฺลมกฤษฺณาศุกฺลวิปากมฺ ฯ กรฺม กรฺมกฺษยาย สํวรฺตต อิติ ฯ กานิ ตานิ ฯ (อุ) อสฺติ กรฺม กฤษฺณํ กฤษฺณวิปากมิติ ฯ เยน กรฺมณา สวฺยาพาธฺเย โลเก ยถาไววรฺตินรก อุปปทฺยเต ฯ อนฺยตฺร จ สวฺยาพาธฺเย ‘กุศล วิปากายตเน สมุปปทฺยเต ยทิ วา ติรฺยญฺจ เอกตฺยาะ เปฺรตา วา ฯ เอตทฺวิปรีตํ ทฺวิตียํ กรฺม ฯ เยน กรฺมณา อวฺยาพาธฺเย โลก อุปปทฺยเต ยถา รูปารูปฺยธาตฺโวะ กามธาเตา จ เทวา มนุษฺยา เอกตฺยาะ ฯ กฤษฺณศุกฺลวฺยามิศฺรํ กรฺม ตฤตียมฺ ฯ เยน กรฺมณา สมุตฺปทฺยเต สวฺยาพาธฺเย ‘วฺยาพาธฺเย จ โลเก ยทิ วา ติรฺยญฺจะ เปฺรตา เทวา มนุษฺยา เอกตฺยาะ ฯ จตุรฺถมนาสฺรวํ กรฺม ตฺรีณิ กรฺมาณิ กฺษปยติ ฯ
ยตฺ กรฺมโลกทฺวยวิครฺหิตํ อิห วิครฺหิตมมุตฺร จ วิครฺหิตมฺ ฯ ตตฺ ปาปํ กรฺม ปุรุษะ กฤตฺวา ตมสิ ปติตะ สนฺ น ยศะ ศฺรุตวานฺ ภวตีติ กฤษฺณมิตฺยุจฺยเต ฯ อิห ทุะขมมุตฺร ทุะขมิตฺยธฺวทฺวเย ‘ปิ ทุะขวิษมิติ กฤษฺณมฺ ฯ (ปฤ) อิทํ กรฺม กิมิติ สวฺยาพาธฺยโลกชนกมฺ ฯ (อุ) นิมิตฺตกฺรเมณากุศลํ กฤตฺวา น จิตฺตํ ปริตปติ ฯ อนฺตราเล จากุศลวฺยาวรฺตกํ กุศลํ นาสฺติ ฯ อิทํ กรฺม สวฺยาพาธฺยโลกชนกมฺ ฯ มิถฺยาทฤษฺฏิจิตฺเตน หิ กฺริยนฺเต ‘กุศลานิ ฯ อกุศลกฺริยา จ คุรุชเนษุ ยนฺมาตาปิตฤษุ อนฺเยษุ สชฺชเนษุ จ ฯ สตฺตฺวานามหิตํ กฤตฺวา น กิญฺจิทปิ กฤปํา กโรติ ฯ ยถา สตฺตฺวานฺ หนฺติ สมสฺตํ ตทฺธนํ วาปหรติ ฯ การาคาเร วา พธฺวา ปุนราหารมปิ นิเษธยติ ฯ คุรุตรํ วา ตาฑยติ ฯ เตน น ภวติ สุขานฺตรมปิ ฯ เอวมาทิ กรฺม เอกานฺตสวฺยาพาธฺยโลกชนกมฺ ฯ
ศุกฺลํ ศุกฺลวิปากํ กรฺเมติ ฯ ยะ กศฺจิเทกานฺตตะ กุศลานฺยุปจิโนติ ฯ อกุศลวําศฺจ น ภวติ ฯ ตตฺกรฺมทฺวยาติศยพลํ มหตฺตมมฺ ฯ นานฺยตฺตทติเศเต ฯ น กฤษฺณวิปากํ ปฺรติสํเวทยตะ ศุกฺลวิปากสฺย ปฺรสงฺโค ‘สฺติ ฯ นาปิ ศุกฺลวิปากํ ปฺรติสํเวทยตะ กฤษฺณวิปากสฺย ปฺรสงฺคะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺเว สตฺตฺวาะ กุศลมกุศลญฺโจปจินฺวนฺติ ฯ กรฺมพลสฺย ปรสฺปรมาวรณตฺวานฺน ยุคปตฺปฺรติสํเวทยนฺเต ฯ ยถา ทฺวโยรฺมลฺลโย พลียานเคฺร วินิปาตยติ [ทุรฺพลมฺ] ฯ ตฤตียํ กรฺม ทุรฺพลํ กุศลากุศลวฺยามิศฺรตฺวาตฺ ตทฺวิปากํ ยุคปตฺปฺรติสํเวทยเต ฯ อนฺโยนฺยํ สฺปรฺธิตฺวาตฺ ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- ยทกุศลํ กรฺม ทุรฺคเตา วิปากปฺรติสํเวทกํ ตทาทฺยํ กรฺม ฯ ยทฺรูปธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กุศลํ ตตฺ ทฺวิตียํ กรฺม ฯ ยตฺ กามธาตุปฺรติสํยุกฺตํ เทวมนุษฺเยษุ วฺยามิศฺรวิปากปฺรติสํเวทกํ ตตฺ ตฤตียํ กรฺม ฯ อนาวรณมารฺเค สปฺตทศไศกฺษเจตนา จตุรฺถํ กรฺม อิติ ฯ กถมยมรฺถะ สฺยาตฺ ฯ (อุ) ภควานฺ สฺวยมโวจเทษํา กรฺมณํา ลกฺษณมฺ ฯ ยทุต เอกตฺยะ สวฺยาพาธฺยํ กายสํสฺการมภิสํสฺกโรติ, สวฺยาพาธฺยํ วากฺสํสฺการมภิสํสฺกโรติ, สวฺยาพาธฺยํ มนะ สํสฺการมภิสํสฺกโรติ ฯ ส สวฺยาพาธฺยํ กายสํสฺการมภิสํสฺกฤตฺย สวฺยาพาธฺยํ วากฺสํสฺการมภิสํสฺกฤตฺย สวฺยาพาธฺยํ มนะสํสฺการมภิสํสฺกฤตฺย สวฺยาพาธฺเย โลเก อุตฺปทฺยเต ฯ ตตฺร สวฺยาพาธฺเย โลก อุตฺปนฺนํ สนฺตํ สวฺยาพาธฺยาะ สฺปรฺศาะ สฺปฤศนฺติ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ยตฺ สตฺตฺวานํา กฤษฺณทุะขโลโกตฺปาทกํ ตทาทฺยํ กรฺเมติ ฯ รูปารูปฺยธาตฺโวสฺตุ เอกานฺตสุขเวทไนว ฯ กามธาตุกเทวมนุษฺยา อปฺเยกานฺตสุขเวทินะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สุขินํา มนุษฺยาณามปิ สนฺติ ษฏฺ สฺปรฺศา อิติ ฯ เทวมนุษฺไยรนุภูยมานา วิษยา เยน อมโนรูปา น ภวนฺติ ตตฺ ทฺวิตียํ กรฺม ฯ กฤษฺณศุกฺลวฺยามิศฺรสมุทาจรณํ ตฤตียํ กรฺม ฯ สรฺวาณฺยนาสฺรวกรฺมาณิ กรฺมาณํา กฺษยาย สํวรฺตนฺเต ฯ มิโถ วิโรธาตฺ ฯ น สปฺตทศไศกฺษเจตนามาตฺรํ จตุรฺถํ กรฺม ฯ
(ปฤ) อนาสฺรวํ วสฺตุตะ ศุกฺลมฺ ฯ กสฺมาทศุกฺลมิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) ตตฺ ศุกฺลลกฺษณาทฺภินฺนมฺ ฯ น ทฺวิตียศุกฺลกรฺมสมานมฺ ฯ อสฺมาทติศยิตมศุกฺลสฺย, ตทนเปกฺษตฺวาตฺ ฯ ยถา ราชฺญศฺจกฺรวรฺตินะ สุวิศุทฺธาติกฺรานฺตเทวมานุษจกฺษุะ สมฺปตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ ตนฺมานุษเมว จกฺษุะ ฯ อนฺยปุรุษาติศายิตฺวาทติมานุษมิตฺยุจฺยเต ฯ ตถา ตตฺกรฺมาปิ อนฺยศุกฺลกรฺมาติศายิตฺวาทศุกฺลมิตฺยุจฺยเต ฯ เกจิทาหุะ- อกฤษฺณํ ศุกฺลวิปากํ กรฺเมติ วกฺตวฺยมิติ ฯ ตตฺตฺวทุษฺฏมฺ ฯ นิรฺวาณญฺจ น ศุกฺลมฺ ฯ อตสฺตตฺกรฺมาศุกฺลมิติ วาจฺยมฺ ฯ วกฺตวฺยญฺจากฤษฺณมศุกฺลมิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นิรฺวาณํ หฺยธรฺมะ ฯ นิรฺวาณารฺถตฺวาตฺตตฺกรฺมากฤษฺณมศุกฺลมฺ ฯ โลเก ศฺลาธฺยตรํ สาสฺรวํ กุศลํ กรฺม ศุกฺลมิตฺยุจฺยเต ฯ จตุรฺถํ กรฺม ตตฺกรฺม วฺยาวรฺตยตีติ อศุกฺลมฺ ฯ ตสฺย กรฺมโณ ‘กฤษฺณลกฺษณตฺวาทศุกฺลลกฺษณตาปิ ปฺราปฺยเต ฯ วิปากสฺย ศุกฺลตฺวาตฺกรฺม ศุกฺลมิตฺยาขฺยายเต ฯ อิทํ กรฺม ตฺววิปากมิตฺยโต น ศุกฺลมิตฺยาขฺยายเต ๚
จตุะกรฺมวรฺคะ สปฺโตตรศตตมะ ฯ
๑๐๘ ปญฺจานนฺตรฺยวรฺคะ
[เอต]ตฺกายสมนนฺตรํ วิปาโก เวทฺยต อิตฺยานนฺตรฺยมิตฺยุจฺยเต ฯ ยทิ ทฤษฺฏ เอว ธรฺเม เวทฺยเต ตทา สวฺยาพาธวิปาโก ลฆุรฺภวติ ฯ ตสฺย คุรุตฺวาตฺกฺรเมณ กฺษิปฺรํ วา อไววรฺติเก นรเก ปตติ ฯ ตฺรีณฺยานนฺตรฺยาณิ ปุณฺยเกฺษตฺรคุณเคารวาทานนฺตรฺยาณีตฺยุจฺยนฺเต ยทุต สงฺฆเภทะ ตถาคตศรีเร ทุษฺฏจิตฺเตน โลหิโตตฺปาทนมรฺหทฺวธะ ฯ มาตฤปิตฤวธ อานนฺตรฺยมกฤตชฺญตฺวาตฺ ฯ ตทานนฺตรฺยํ มนุษฺยคตาเวว สมฺภวติ ฯ นานฺยคติษุ ฯ มนุษฺยาณาเมว วิเวกชฺญานวตฺตฺวาตฺ ฯ (ปฤ) อนฺเยษามารฺยชนานํา วธ อานนฺตรฺยํ ลภเต น วา ฯ (อุ) อารฺยชนานํา วธิตา ปฺราโย นรเก ปตติ ฯ ยสฺตฺวรฺหนฺตํ หนฺติ โส ‘วศฺยํ นรเก ปเตตฺ ฯ ยสฺตถาคตํ ตาฑยติ น ตุ โลหิตมุตฺปาทยติ ส คุรุตรํ ปาปํ ลภเต ฯ อิจฺฉยา ภควตฺยาฆาตาตฺ ฯ
(ปฤ) ยทฺเยกมานนฺตรฺยํ กโรติ ฯ ตทา นรเก ปตติ ฯ ยทิ ทฺเว ตฺรีณิ วา กโรติ ฯ ตทา เอกสฺมินฺเนว กาเย วิปากเวทนา กฺษียเต น วา ฯ (อุ) ปาปานํา ปฺราจุรฺยาตฺ ส จิรํ คุรุตรทุะขานฺยนุภวติ ฯ ตตศฺจฺยุตะ ปุนสฺตไตฺรว ชายเต ฯ (ปฤ) สงฺฆเภเท กถํ คุรุตรํ ภวติ [ปาปมฺ] ฯ (อุ) ยทฺยธรฺมมธรฺมโต ชฺญาตฺวา อิมํ ธรฺมํ ธรฺมโต ชานาติ ฯ เอวํมนสฺกาโร คุรุตโร ภวติ ฯ ยทฺยธรฺมํ ธรฺมมิติ วทติ ธรฺมญฺจาธรฺมมิติ ฯ เนทํ ปูรฺววตฺ ฯ ยตฺ กศฺจิตฺ พุทฺธาตฺสงฺฆํ ปฺรภิทฺย อาตฺมานํ ปฺรศํสติ มหานฺ ศาสฺตา เทวมนุษฺยาณํา ปูชฺย อิติ ฯ อิทมปิ คุรุตรมฺ ฯ (ปฤ) ยะ ปฺรากฤตชนเภทฺยะ, นายมารฺยะ ฯ [ตทฺเภทะ] กิมิติ คุรุตรํ ปาปมฺ ฯ (อุ) สทฺธรฺมสฺย วิฆฺนิตตฺวาทฺคุรุ คุรุตรํ ปาปมฺ ฯ
(ปฤ) สงฺฆธรฺมเภทะ กทา ภวติ ฯ (อุ) ธรฺเม ‘จิรปฺรติษฺฐิเต ไนกามปิ ราตฺริมติวาหยติ สฺม ฯ พฺรหฺมาทโย เทวาะ ศาลิปุตฺราทิมหาศฺราวกาะ ปุนะ [สงฺฆํ] สมีจกฺรุะ ฯ เกจิทาหุะ อิมานิ ปญฺจ ภิกฺษุศตานิ ปูรฺวาธฺวนิ ปรานฺ วิฆฺนยนฺตะ กุศลมูลมารฺคลพฺธาสฺตตฺปฺรตฺยยมิทานีํ ตทฺวิปากํ วินฺทนฺต อิติ ฯ ปฺรากฤตา ลฆุจลจิตฺตตฺวาตฺสุเภทฺยาะ ฯ โย เลากิกานาตฺมศูนฺยตามาตฺรํ ลพฺธวานฺ ตสฺย จิตฺตเมวาเภทฺยมฺ ฯ กะ ปุนรฺวาโท ‘นาสฺรวํ [จิตฺตมฺ] ฯ จิตฺตคตามิธฺยาตฺวาตฺ สงฺฆเภทปฺรตฺยยํ กโรติ ฯ อตะ ปุณฺยารฺถี สนฺ ตฺยเชทภิธฺยามฺ ๚
ปญฺจานนฺตรฺยวรฺโค ‘ษฺโฏตฺตรศตตมะ ฯ
๑๐๙ ปญฺจศีลวรฺคะ
ภควานาห- อุปาสกสฺย ปญฺจศีลานีติ ฯ (ปฤ) เกจิทฺวทนฺติ- สมาทานสมนฺวิตสฺตุ ศีลสํวรํ ลภเต อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) สมาตฺตพหฺวลฺปตฺววศาตฺสํวรํ ลภเต นาวศฺยํ ปญฺจมาตฺราณิ คฤหฺณาติ ฯ (ปฤ) อาปฺติวิรตฺยาทยะ กสฺมานฺน ศีลมฺ ฯ เกวลํ ปฺราณาติปาตวิรตฺยาทย อุจฺยนฺเต ฯ (อุ) สปริพารตฺวาตฺ ฯ (ปฤ) กสฺมานฺโนจฺยเต กามจารวรฺชนมฺ ฯ กามมิถฺยาจารวิรติะ เกวลมุจฺยเต ฯ (อุ) อวทาตวสนานามาวสเถ โลกวฺยวหารสฺย สทา ทุษฺปริหารตฺวาตฺ ฯ สฺวภารฺยาคมนญฺจ นาวศฺยํ ทุรฺคติษุ ปาตยติ ฯ ยถา โสฺรตอาปนฺนาทโย ‘ปีมํ ธรฺมมาจรนฺติ ฯ อโต โนกฺตํ กามจารวรฺชนมฺ ฯ
(ปฤ) ไปศุนฺยาทิวิรติะ กสฺมานฺน ศีลมฺ ฯ (อุ) วสฺตฺวิทมติสูกฺษฺมํ ทุษฺปริปาลมฺ ฯ ไปศุนฺยาทิรฺมฤษาวาทสฺยางฺคมฺ ฯ ยทิ มฤโษจฺยเต ตทา สามานฺยตะ [ไปศุนฺย]มุกฺตเมว ฯ (ปฤ) กิํ มทฺยปานํ ปฺรกฤติสาวทฺยมฺ ฯ (อุ) น ฯ กสฺมาตฺ ฯ มทฺยปานสฺย สตฺตฺวาวฺยาพาธาตฺเกวลํ ปาปเหตุะ ฯ โย มทฺยํ ปิพติ โส ‘กุศลทฺวารมปาวฤโณติ ฯ อโต มทฺยปานํ ยะ ศาสฺติ ส ปาปางฺคํ ลภเต ฯ สมาธฺยาทิกุศลธรฺมาณํา วิฆฺนกฤตฺตฺวาตฺ ฯ ยถา ตรุษณฺโฑ ‘วศฺยํ ภิตฺตฺยาวรณารฺถะ ฯ เอวมิเม จตฺวาโร ธรฺมาะ ปฺรกฤติสาวทฺยาะ ฯ ตทฺวิรตยะ ปฺรกฤติปุณฺยานิ ฯ ตตฺปาลนาไยตนฺมทฺย [สํวร]ศีลํ โยชฺยเต ๚
ปญฺจศีลวรฺโค นโวตฺตรศตตมะ ๚
๑๑๐ ษฏฺกรฺมวรฺคะ
ษฑฺวิธํ กรฺม- นรก[เวทนีย]วิปากํ กรฺม, ติรฺยคฺโยนิ[เวทนีย]วิปากํ กรฺม, เปฺรต[เวทนีย]วิปากํ กรฺม, มนุษฺย[เวทนีย]วิปากํ กรฺม, เทว[เวทนีย]วิปากํ กรฺม, อสมาธิเวทนียวิปากํ กรฺม อิติ ฯ (ปฤ) กานีมานิ ฯ (อุ) นรกเวทนียวิปากํ กรฺเมติ ยถา ษฏฺปาทาภิธรฺเม โลกปฺรชฺญปฺเตา วิสฺตฤตมฺ ฯ ปฺราณาติปาตปาเปน นรกํ ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยะ ปฺราณาติปาตนิรตะ ส นรก อุตฺปทฺยเต ฯ โย มนุษฺเยษุ ภวติ โส ‘ลฺปายุรฺวินฺทเต ฯ อิติ ฯ เอวํ ยาวนฺมิถฺยาทฤษฺฏิ [วกฺตวฺยมฺ] ฯ
(ปฤ) ชานีม เอว ทศากุศลกรฺมปไถรฺนรกวิปากํ วินฺทเต ฯ ติรฺยกฺเปฺรตมนุษฺยคติรฺโวตฺปทฺยต อิติ ฯ ภวําสฺตุ เกวลมาห นรเกษุ มนุษฺเยษุ โวตฺปทฺยต อิติ ฯ อิทานีํ วิศิษฺย วกฺตวฺยํ กิํ กรฺม นรกวิปากมาตฺรเวทกมิติ ฯ (อุ) ตเทว ปาปกรฺม คุรุตรํ สตฺ นรกวิปากเวทกมฺ ฯ ยทฺยลฺปํ ลฆุ ตทา ติรฺยคาทิวิปากเวทกมฺ ฯ ยะ สมฺปนฺนตฺริวิธมิถฺยาจาระ ตสฺย นรกํ ภวติ ฯ อสมฺปนฺนานฺยกรฺมณะ ติรฺยคาทโย ภวนฺติ ฯ อตศฺจ คุรุตรปาปกฺริยายํา นรกํ ภวติ ฯ ศีลเภทินา ทฤษฺฏิเภทินา จ กฤตมกุศลํ กรฺม นรกาย ภวติ ฯ จิตฺตเภทจรฺยาเภทากุศเล ‘ธิจิตฺโต ยสฺตตฺกฤตมกุศลํ กรฺม นรกาย ภวติ ฯ โย ‘กุศลํ กรฺม กฤตฺวา อกุศลสฺยานุจโร ภวติ ฯ ตสฺย นรกํ ภวติ ฯ อารฺเยษุ โย ‘กุศลํ กรฺม กโรติ ฯ ตสฺย นรกํ ภวติ ฯ อกุศลํ กรฺม กุรฺวโต ‘กุศลํ กรฺโมปจียเต ฯ ยถา กศฺจิทกุศลํ กรฺม กฤตฺวา ปศฺจาตฺปฺรียา ปฺรศํสนฺ น ปริตฺยกฺตุมิจฺฉติ ฯ ตสฺย นรกํ ภวติ ฯ โย วิทฺเวษวฺยาปาทจิตฺเตน ปาปกํ กโรติ ฯ ตสฺย นรกํ ภวติ ฯ โย ฆนารฺถํ [ปาปํ] กโรติ ฯ ส วิปากานฺตรํ เวทยเต ฯ มิถฺยาทฤษฺฏิจิตฺเตนากุศลํ กรฺม กุรฺวโต นรกํ ภวติ ฯ ศีลทูษิณา กฤตํ ปาปกรฺม นรกาย ภวติ ฯ อหฺรีเกณาปตฺรเปณ กฤตํ ปาปกรฺม นรกาย ภวตฺติ ฯ อกุศลสฺวภาเวน ชเนน กฤตํ ปาปกรฺม นรกาย ภวติ ฯ ตทฺยถา กฺลินฺนา ภูมิรลฺปวฤษฺฏาปิ กรฺทมํ สาธยติ ฯ สทากุศล กรฺมจาริณา กฤตมกุศลํ กรฺม นรกาย ภวติ ฯ ยะ สมฺภฺรมการณํ วินา [สสํภฺรม]มกุศลํ กรฺม กโรติ ฯ ตสฺย นรกํ ภวติ ฯ โย ‘นาตฺมศูนฺยตางฺคมนฺยตฺราภินิเวศานฺน ลภเต ฯ เตน กฤต ปาปกรฺม นรกาย ภวติ ฯ ยะ กาเยน ศีลํ มนสา จ ปฺรชฺญํา นาภฺยสฺยติ ฯ เตน กฤตมกุศลํ กรฺม นรกาย ภวติ ฯ ปฺรากฤเตน กฤตมกุศลํ กรฺม นรกาย ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หฺยยํ ปฺรชานาติ สฺกนฺธธาตฺวายตนทฺวาทศนิทานาทีนิ ฯ อชฺญานาทการฺยํ กุรฺยาตฺ ฯ การฺยญฺจ น กุรฺยาตฺ ฯ อวาจฺยํ วเทตฺ ฯ วาจฺยญฺจ น วเทตฺ ฯ อนนุสฺมรณียมนุสฺมเรตฺ ฯ อนุสฺมรณียญฺจ นานุสฺมเรตฺ ฯ เตน กฤตํ ปาปมลฺปมปิ นรกาย ภวติ ฯ โย น ปศฺยตฺยกุศลสฺยาทีนวมฺ ฯ ส คุรุกํ ปาปกรฺม กฤตฺวา นรกวิปากํ เวทยเต ฯ ยะ ปาปํ กฤตฺวา น กุศลํ ปฺรติศฺรยเต ฯ ตสฺย นรกํ ภวติ ฯ ยถาธมรฺโณ น ราชานํ ศรณีกโรติ ฯ ตโทตฺตมรฺโณ ‘วกาศภาคฺภวติ ฯ ยสฺย กุศลํ กรฺม ทุรฺพลมฺ ฯ เตน กฤตมลฺปมปิ ปาปํ นรกาย ภวติ ฯ ยถา กสฺยจิตฺกาเย ปาจนศกฺติรลฺปา ฯ ส ทุษฺปริปาจนมาหารํ ภุงฺกฺตฺวา น ปริปกฺตุํ ศกฺโนติ ฯ อกุศลกรฺมวฺยามิศฺรมกุศลมาตฺรมาจรโต นรกํ ภวติ ฯ ยถา กศฺจิจฺเจารฺยํ กฤตฺวา ลฆุตรํ คุรุตรํ วา พธฺยเต ฯ ยะ สรฺวกุศลมูลวิวิกฺตะ ยถา หสฺตินา ยุธฺยมานะ [ตสฺย] หสฺตํ น ปริรกฺษติ ฯ ตตฺปุรุษกฤตํ ปาปํ นรกาย ภวติ ฯ โย หีนธรฺมมาจรนฺ หีนาจารฺยาจฺฉิกฺษํา สมาทตฺเต ฯ เตน กฤตํ ปาปํ นรกาย ภวติ ฯ ยถา ทริโทฺร ‘ธรฺมณ อาหฺริยเต ฯ โย ‘กุศลํ สทา วรฺธยติ อธมรฺณสฺเยว วฤทฺธิมฺ ฯ ตทฺยถา เสานกปุตฺรวฺยาธาทยะ ฯ เตษํา กรฺม นรกาย ภวติ ฯ คณฺฑสฺยานฺตะ สฺราววตฺ ปาปสฺย มฺรกฺษเณ นรกํ ภวติ ฯ โย ทีรฺฆกาลํ จิตฺตคตมกุศลํ น สหสา นิยจฺฉติ ฯ ตสฺย นรกํ ภวติ ฯ ยถา จิกิตฺสาไย ทตฺตํ วิษเมว ปุรุษํ หนฺติ ฯ ยะ สฺวยมกุศลํ กฤตฺวา ปรานปิ ศาสฺติ ฯ เตน พหูนํา สตฺตฺวานํา ทุะโขปายาสทฺวารสฺโยทฺธาฏนานฺนรกํ ภวติ ฯ ยถา ราษฺฏฺรปาลา พหโว วิชฺญาะ ปูรฺณาทิวทกุศลมิถฺยาจารมาจรนฺโตนฺยานฺยปิ พหูนฺ ศิกฺษยนฺติ ฯ ยจฺจ กฤตํ กรฺม ภูยสา สตฺตฺวานํา พฺยาพาธาย ภวติ ยถา วนทาหาทิ ฯ พหูนํา ศาสนํ เยน อธรฺเม เต ปตนฺติ ฯ ยถา เกทารวฺยาธาทยะ ฯ โย ‘กุศลกรฺมณา ชีวติ ยถา โจรามาตฺยสูนิกวฺยาธาทยะ ฯ อตฺยนฺตศีลทูษิณา กฤตํ ปาปกรฺม นรกาย ภวติ ฯ ยทามรณํ น ตฺยชนฺติ ตทตฺยนฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ ยถาห คาถา-
ยสฺยาตฺยนฺตเทาะศีลฺยํ มาลุะสาลมิวาตตา ฯ
กโรติ ส ตถาตฺมานํ ยไถนํ อิจฺฉนฺติ ทฺวิษะ ๚ อิติ ฯ
อวสฺตุ กุปฺยติ ฯ อเนน โกเปน ยตฺปาปํ กโรติ ฯ ตนฺนรกาย ภวติ ฯ ยสฺตุ สวสฺตุ กุปฺยสฺติ ฯ ตตฺกฤตํ ปาปํ น ตาทฤศํ ภวติ ฯ โย ทฺเวเษณ กรฺม กโรติ ฯ อสฺย คุรุสํโยชนตฺวานฺนรกํ ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ทฺเวษะ ปาปียานปิ สุนิคฺรห อิติ ฯ โย ‘กุศลจิตฺตสฺวภาวะ ตสฺย นรกํ ภวติ ฯ ยตฺ เหตุปฺรตฺยไยะ ปาปํ กรฺม กโรติ ตทณีโย ภวติ ฯ ยะ ปฺรมาทาย วฺยุตฺสฤษฺฏะ เตน กฤตมศุภํ กรฺม นรกาย ภวติ ฯ โย วิชฺไญะ ปริปาลิโต ภวติ ส เทเวษูตฺปทฺยเต ฯ วาสวยเกฺษ อายุโษ ‘นฺเต มฺริยมาเณ ศาริปุตฺระ ตทนฺติกมาคตะ ฯ โส ‘กุศเลนฺทฺริเยณ ศาลิปุตฺรมภิสภีกฺษฺย นานฺยถาภูตฺ ฯ ปุรต อาคตํ มนฺทมาหูย ปุนเราจฺฉฺวสตฺ ฯ ศาริปุตฺรปฺรภาสฺวรมาหาตฺมฺยมวโลกฺยาจินฺตยตฺ อยํ มหาตฺมา น หนฺตวฺย อิติ วิศุทฺธจิตฺเตน สปฺตกฤตฺวะ ศาริปุตฺรมูรฺธฺวมโธ วฺยวาโลกยตฺ ฯ อเนไนว เหตุนา สปฺตกฤตฺโว เทเวษูทปทฺยต ฯ สปฺตกฤตฺโว มนุษฺเยษุ โจทปทฺยต ฯ อถ ปฺรตฺเยกพุทฺธมารฺคมลภต ฯ ยถา จางฺคุลิมาละ ปาปกํ กรฺม พหุกฤตฺวา มาตร[มปิ]หนฺตุไมจฺฉตฺ ฯ ภควานฺ ตตฺกุศลาภิชฺญตฺวาตฺ ตสฺย วิมุกฺติํ ปฺราปยติ สฺม ฯ ยถา จ กศฺจิทฺทานปติ รคฺนิฆาทวิษานฺนโภชไนรฺมธฺเย [คฤหํ] หนฺตุไมจฺฉตฺ ฯ ภควานฺ ตตฺกุศลาภิชฺญตฺวาตฺ ตสฺย วิมุกฺติํ ปฺราปยตฺ ฯ เอวมาทยะ ปุรุษาะ อกุศลกรฺมกา อปิ น นรเก ปตนฺติ ฯ อต อุกฺตํ ยะ ปฺรมาทาย วฺยุสฤษฺฏะ เตน กฤตํ ปาปํ กรฺม นรกาย ภวตีติ ฯ
ยะ สมุจฺฉินฺนกุศลมูโล เทวทตฺตาทิวตฺปุนรจิกิตฺสฺโย ภวติ ฯ ตทฺยถา กศฺจิโทฺรคี ทฤษฺฏมรณนิมิตฺตะ ฯ เตน กฤตํ ปาปํ นรกาย ภวติ ฯ ยะ กุศลํ กรฺตุมคณยนฺ มฺริยมาโณ ทุรุตฺปาทกุศลจิตฺโต ภวติ ฯ ส จิตฺตปริตาปานฺนรเก ปตติ ฯ โย มฺริยมาโณ มิถฺยาทฤษฺฏิ จิตฺตมุตฺปาทยติ ฯ ส ปูรฺวากุศลเหตุกํ มิถฺยาทฤษฺฏิ ปฺรตฺยยญฺจ นรเก ปตติ ฯ เอวํ พหูนิ กรฺมาณิ นรกวิปากาย ภวนฺติ ฯ อาภิธรฺมิกา วทนฺติ- สรฺวาณฺยกุศลานิ นรกนิทานานีติ ฯ เอภฺโย ‘กุศเลภฺโย ‘นฺไยสฺติรฺยคาทิษูตฺปทฺยนฺเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภควานฺ ภิกฺษูนามนฺตฺรฺยาโวจตฺ- ยานฺ สตฺตฺวานฺ ปศฺยถ กายิกมิถฺยาจารานฺ วาจิกมิถฺยาจารานฺ มานสิกมิถฺยาจารานฺ ตานฺ ชานีต นรกเปฺรกฺษกานิติ ฯ
(ปฤ) นรกวิปากํ กรฺมาธิคตมฺ ฯ กิํ ปุนสฺติรฺยคฺวิปากํ กรฺม ฯ (อุ) ยะ กุศลวฺยามิศฺรมกุศลํ กรฺม กโรติ ฯ ส ตตะ ติรฺยกฺษุ ปตติ ฯ อนุศยสํโยชเนาตฺกฏฺยาจฺจ ติรฺยกฺษุ ปตติ ฯ ยถา กามราเคาตฺกฏฺยาจฺจฏกปาราวตจกฺรวากาทิษูตฺปทฺยเต ฯ ทฺเวเษาตฺกฏยาตฺสรฺปวฤศฺจิกาทิษูตฺปทฺยเต ฯ โมเหาตฺกฏฺยาตฺ วราหาทิษูตฺปทฺยเต ฯ มเทาตฺกฏฺยาตฺ สิํหวฺยาฆฺรศฺวาปทาทิษูตฺปทฺยเต ฯ เอาทฺธตฺยจาญฺจลฺเยาตฺกฏฺยานฺมรฺกฏาทิษูตฺปทฺยเต ฯ อีรฺษฺยามาตฺสรฺเยาตฺกฏฺยาตฺ ศฺวาทิษูตฺปทฺยเต ฯ เอวมาทีนามนฺเยษามปิ เกฺลศานาเมาตฺกฏฺยานฺนานาติรฺยกฺษูตฺปทฺยเต ฯ ยะ กศฺจิทฺทานภาคี ภวติ ฯ ส ติรฺยกฺษูตฺปนฺโน ‘ปิ สุขมนุภวติ ฯ สุวรฺณปกฺษครุฑหสฺตฺยศฺวาทยะ ฯ วาจิกกรฺมโณ วิปาโก ภูยสา ติรฺยกฺษุ ปตนมฺ ฯ ยถา กศฺจิตฺกรฺมวิปากมชฺญาตฺวา ศฺรทฺธยา จ นานาวากฺกรฺม ตถา กโรติ ยถา วทนฺติ อยํ ปุรุโษ มรฺกฏวทติจปล อิติ ฯ ส มรฺกเฏษูตฺปทฺยเต ฯ
ยทฺวทนฺติ วายสวทาหารโลลุปะ ฯ ศฺวพุกฺกวทฺภาษเต ฯ อชวราหวทฺธาวติ ฯ ครฺทภวจฺฉพฺทายเต ฯ อุษฺฏฺรวตฺ ยาติ ฯ หสฺติวทาตฺมานมุนฺนมยติ ฯ มตฺตพลีวรฺทวทศุภยติ ฯ จฏกวทฺยภติ ฯ วิฑาลวตฺสารชฺยติ ฯ ศฤคาลวทฺวญฺจยติ ฯ กฤษฺโณรภฺรวชฺชโฑ ภวติ ฯ โควตฺ โทฺรณพหุโล ภวติ ฯ เอวมาทฺยกุศลํ วาจิกํ กรฺม กฤตฺวา ยถากรฺม วิปากํ เวทยเต ฯ สตฺตฺวาะ สุขโลภานฺนานาปฺรณิธานฺยุตฺปาทยติ ฯ ตทฺยถา กามสุขราเค สติ ปกฺษิษูตฺปทฺยเต ฯ โย นาคครุฑาทีนํา ศกฺติพลํ ศฺรุตฺวา ปฺรณิทธาติ ส ตโตฺรตฺปทฺยเต ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- โย นิพิฑสฺถาเน มฺริยมาณะ ปฺรณิทธาติ วิปุลํ สฺถานํ ลภ อิติ ฯ ส ปกฺษิษูตฺปทฺยเต ฯ ยะ ปริตรฺษิโต มฺริยเต ส ชลารฺถิตยา ชเลษูตฺปทฺยเต ฯ กฺษุธิโต มฺริยมาโณ ‘นฺนราคารฺทฺวจะ กุฏฺยามุตฺปทฺยเต ฯ
วฺโยมาหาตฺ ลฆุ กรฺมาณิ กุรฺวนฺ วฺยามิศฺรกุศลตฺวาตฺ มกฺษิกาลีกฺษากฤมิกีฏาทิษูตฺปทฺยเต ฯ ยะ ปรานุปทิศนฺ อสทฺธรฺเม ปาตยติ โส ‘วิทฺวตฺปท อุตฺปทฺยเต ฯ อนฺโธ ชายเต ฯ มฤตฺวา จ ศเว กฤมิรฺภวติ ฯ วฺยามิศฺรกรฺมาจรณาจฺจ ติรฺยกฺษูตฺปทฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ติรฺยญฺโจ นานาจิตฺตวศานฺนานาการานนุปฺราปฺนุวนฺติ อิติ ฯ ยสฺตฤณมทฺยามฺ อิติ กรฺม กโรติ ฯ ยถา กศฺจินฺมิถฺยา วทติ อหํ มนฺตฺรานธฺเยมีติ ฯ โย วา อิทมนฺนมตฺตฺวา ตฤณมทฺภีติ ปฺรกฏยติ ฯ อถ วา วทติ มฤทํ ภกฺษยามีตฺเยยมาทิ ฯ ยศฺจ กศฺจิทฺวากฺปารูษฺเยณาธิกฺษิปติ ฯ กิํ ตฤณมนตฺตฺวา มฤทํ ภกฺษยสีติ ฯ โส ‘ภิลาปวศาตฺตฤณมฤทาทิภกฺษเกษูปปตฺติํ เวทยเต ฯ อวิศุทฺธทานามาจารนฺ ตฤณาทิภกฺษเกษุ วิปากํ เวทยเต ฯ ย ฤณมาทาย น ปฺรตฺยรฺปยติ ฯ ส ควาชกฤษฺณมฤคาศฺวครฺทภาทิษุ ปติตฺวา ฤณราตฺรีรฺยาปยติ ฯ เอวมาทิกรฺมณา ติรฺยกฺษุ ปตติ ฯ
(ปฤ) ติรฺยทฺวิปากํ กรฺม ปริชฺญาตมฺ ฯ เกน กรฺมณา เปฺรเตษุ ปตติ ฯ (อุ) อนฺนปานาทิษุ สญฺชาตมตฺสรโลภจิตฺตะ สนฺ เปฺรเตษุ ปตติ ฯ (ปฤ) ยทิ กศฺจิตฺสฺวทฺรวฺยํ น ททาติ ฯ กสฺมาตฺส ปาปภาคฺภวติ ฯ (อุ) อยํ กทรฺโย ยทิ กศฺจิทฺยาจนํา กโรติ ฯ สาเปกฺษตฺวาตฺตสฺไม กุปฺยติ ฯ อเนนาวทฺเยน เปฺรเตษูตฺปทฺยเต ฯ ส กฤปณะ ยาจนํา กุรฺวติ กสฺมิํศฺจิตฺ นาสฺตีติ วทนฺ อนฤตวาทิตฺวาตฺเปฺรเตษุ ปตติ ฯ ส จิราตฺกทรฺยสํโยชนามภฺยสฺยติ ฯ ปรสฺย หิตลาภํ ทฤษฺฏฺวา อีรฺษฺยาสูยาจิตฺตมุตฺปาทยติ ฯ อตะ เปฺรเตษุ ปตติ ฯ กทรฺโย ‘ยํ ทานจาริณํ ปรํ ทฤษฺฏฺวา ตํ ทานปติํ ทฺวิปฺยติ ฯ ยาจโก ‘ยํ ลาภาภฺยาสานฺมตฺโต ‘วศฺยํ ยาเจเตติ ฯ จิราทารภฺย กทรฺยจิตฺตวาสนยา น สฺวยํ ททาติ ปรมปิ นิเษธติ ฯ ยตฺกิญฺจิทสฺติ วิหาเร สงฺฆทฺรวฺยํ ยชฺเญ จ พฺราหฺมณทฺรวฺยมฺ ฯ ตตฺ กศฺจิตฺ สฺวยํ เกวลมภิลษติ น ปรสฺย ทาตุมิจฺฉติ ฯ อตะ เปฺรเตษุ ปตติ ฯ ยะ ปรสฺยานฺนปานมปหรติ นาศยติ วา ฯ ส นิรศนสฺถาน อุตฺปทฺยเต ฯ โย ทานปุณฺยวิคตะ ส ตทุปปตฺตฺยายตเน วิปากาลาภี ตโต ยาจกาธิเกฺษปกรฺมโณ ทุะขํ ตไตฺรวานุภวติ ฯ อยํ กฤปณะ กฺษุตฺตฤษฺณารฺทิตํ ปรํ ทฤษฺฏฺวา นิรฺทยจิตฺโต ภวติ ฯ อโต ยโตฺรตฺปทฺยเต ตตฺร สทา กฺษุตฺตฤษฺณามนุภวติ ฯ ยถา ทยยา เทเวษูตฺปทฺยเต ฯ ตถา ทฺเวโษปนาหาภฺยํา ทุรฺคตาวุตฺปทฺยเต ฯ พนฺธุปริวารปฺริยชเนษุ สุปฺรติษฺฐิเต เทเศ จ ปรมาสกฺตตฺวาตฺกลิงฺคาทิเปฺรเตษูตฺปทฺยเต, ราคตฤษฺณาปฺรตฺยยตฺวาตฺ ฯ เอวมาทิ ยถา วิสฺตฤตํ กรฺมวิปากสูเตฺร ฯ
(ปฤ) ปริชฺญาตานิ ตฺรีณิ ทุรฺคติวิปากานิ ฯ เกน กรฺมณา เทเวษูตฺปทฺยเต ฯ (อุ) โย ทานสํวรกุศลาทิกรฺมาภฺยสฺยติ ฯ ส อุตฺตมะ สนฺ เทเวษูตฺปทฺยเต ฯ อธมะ สนฺ มนุษฺเยษูตฺปทฺยเต ฯ ยศฺจ ตีกฺษฺเณนฺทฺริยะ ส มนุษฺเยษูตฺปทฺยเต ฯ มนุษฺยธรฺมมาจรตีติ มนุษฺยะ ฯ วฺยามิศฺรกุศลกรฺมณา จ มนุษฺเยษูตฺปทฺยเต ฯ ตตฺกรฺม [ตฺริวิธ]มุตฺตมํ มธฺยมมธมมิติ ฯ เอกาคฺรตาไนกาคฺรตา วิศุทฺธมวิศุทฺธมิตฺยาทิ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ มนุษฺยาณํา นานาวิภาคเศฺรณีนํา ไวษมฺยาตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปฺราณาติปาตฺยลฺปายุษฺโก ภวติ ฯ เจารฺเย ทริทฺระ ฯ กามมิถฺยาจาเร หีนาสตฺกุละ ฯ มฤษาวาเท สทา ปริภาษฺยเต ฯ ไปศุนฺเย กุลปําสุละ ฯ ปารุษฺเย สทา ปรุษศพฺทํ ศฤโณติ ฯ สํมฺภินฺนปฺรลาเป ชนานามศฺรทฺเธยะ ฯ ราเครฺษฺยายํา กามจารพหุละ ฯ โกฺรเธ ทุะขภาวภูยิษฺฐะ ฯ มิถฺยาทฤษฺเฏา โมหพหุละ ฯ มาเน ‘วรชนฺมา ฯ อาตฺมน อุนฺมาเน ขรฺวะ ฯ อีรฺษฺยายามเต[ช]สฺวี ฯ มาตฺสรฺเย ทาริทฺรฺยปีฑิตะ ฯ ทฺเวเษ วิรูปี ภวติ ฯ ปรปีฑายํา วฺยาธิพหุละ ฯ วฺยามิศฺรจิตฺเตน ทาเน ‘มธุรรสาภิลาษี ฯ อกาลทาเน น ยเถษฺฏภากฺ ฯ ปศฺจาตฺตาปวิมเตา ปรฺยนฺตภูเมา ชายเต ฯ อวิศุทฺธทานจรฺยายํา ทุะขโต วิปากลาภี ภวติ ฯ อมารฺเคณ กามจรฺยายามปุรุษาการํ ลภเต ฯ มนุษฺเยษุ เอวมาทีนิ สงฺกีรฺณานฺยกุศลกรฺมาณิ ฯ ตทฺวิปรีตานิ ตุ กุศลกรฺมาณิ ฯ ยถา ปฺราณาติปาตวิรติรฺทีรฺฆายุษฺยปฺราปิณีตฺยาทิ ฯ มนุษฺยคตาเววมาทิ นานาไวษมฺยมสฺตีตฺยโต ชฺญายเต วฺยามิศฺรกรฺมวิปาโก ‘ยมิติ ฯ
ปฺรณิธาเนน หิ มนุษฺเยษุ ชายเต ฯ เกจิทปฺรมาทรตา อปิ น กามพหุลา ภวนฺติ ฯ เย ปฺรชฺญาสฺวธิมุกฺติกา มนุษฺยเทหปฺรณิธานํ กุรฺวนฺติ ฯ เต มนุษฺเยษูตฺปทฺยนฺเต ฯ ยะ ปิโตฺระ ปูชฺยานาญฺจ สตฺกาเร สฺวภิรุจิโก ภวติ ฯ พฺราหฺมณศฺรมณาทีนามปิ สตฺการวิตฺ ตตฺกรฺมกฺริยาตุษฺฏศฺจ ปุณฺยํ สมฺยคภฺยสฺยติ ฯ โส ‘ปิ มนุษฺเยษูตฺปทฺยเต ฯ มนุษฺเยษุ จ โย วิศุทฺธกรฺมปฺรตฺยยะ ส อุตฺตร[กุรุษู]ตฺปทฺยเต ฯ ยศฺจ เกฺษตฺรคฤหกุฏีษฺวาตฺมียวิเศเษษุ ทฺวิษฺยติ ฯ ส อุตฺตราสูตฺปทฺยเต ฯ ยะ ศุกฺลกรฺม สมฺยคาจรนฺ ปรานปีฑยิตฺวา ธนมาทตฺเต ทานาย นาภิษฺวงฺคาย ฯ สฺวยญฺจ ศีลมาจรนฺ น ปูรฺวาปรปริวาเรษุ ศีลํ เภทยติ ฯ ส อุตฺตรกุรุษูตฺปทฺยเต ฯ ตตะ กิญฺจิทูนกุศโล โคทานีย อุตฺปทฺยเต ฯ ตโต ‘ปิ กิญฺจิทูนศฺจ อยถาวตฺ (?) ปูรฺววิเทห อุตฺปทฺยเต ฯ
เทววิปากํ กรฺเมติ ฯ อติศุทฺธทานศีลตฺวาตฺ เทเวษูตฺปทฺยเต ฯ ยะ ปฺรชฺญางฺคํ ลพฺธฺวา สํโยชนานิ สมุจฺเฉทยติ ฯ ส เทเวษูตฺปทฺยเต ฯ วฺยามิศฺรกรฺมวศาจฺจ วิศิษฺยเต ฯ มนุษฺเยษูกฺตวตฺ ปฺรณิธานเหตุนา จ วิศฺรุตเทเวษุ สุขเวทนาปฺรตฺยยํ กฤตกุศลกรฺมกาะ สรฺเว ตตฺร ชนฺมคติํ ปฺรณิทธติ ฯ ยโถกฺตํ- อษฺฏปุณฺยสรฺคสฺถาเน ยะ กรุณามุทิโตเปกฺษาสุ วิหรติ ส อุตฺปทฺยเต พฺรหฺมโลเก ยาวทฺภวาคฺรมฺ ฯ อตฺร ธฺยานสมาปตฺเตรฺวิศิษฺฏรูปตฺวาตฺ วิปาโก ‘ปิ วิศิษฺยเต ฯ ยสฺย สฺตฺยานมิทฺเธาทฺธตฺยาทีนิ น สมฺยกฺ ปฺรหีณานิ ฯ โส ‘นาภาสฺวรเทหปฺรโภ ภวติ ฯ ยสฺย สมฺยกฺ ปฺรหีณานิ ส วิศุทฺธตรปฺรโภ ภวติ ฯ อตฺยุตฺตมกุศลกรฺมวิปาโก เทเวษูตฺปทฺยเต ฯ อมีปฺสิตานํา ยถามนสฺการเมว ปฺรติลาภาตฺ ฯ โย วิวิกฺตรูไปรรูปฺยสมาธิมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ ส อารูปฺยสฺถาน อุตฺปทฺยเต ฯ เอวมาทิ เทววิปากํ กรฺมาขฺยายเต ฯ
อนิยตวิปากํ กรฺเมติ ฯ ยทวรํ กุศลมกุศลํ กรฺม ฯ อิทํ กรฺม นรเกษุ เปฺรเตษุ ติรฺยกฺษุ เทเวษุ มนุษฺเยษุ วา เวทฺยเต ฯ (ปฤ) อนฺยาสุ จตสฤษุ คติษุ กุศลกรฺมวิปาโก เวทยิตุํ ศกฺยเต ฯ นรเก กถมฺ ฯ (อุ) กศฺจินฺนรกานฺมุหูรฺตํ นิวรฺตเต ฯ ยถา [กศฺจิ]ทรฺจิรฺนรกาทฺวิมุกฺโต ทูรโต วนษณฺฑํ ทฤษฺฏฺวา มุทิตจิตฺต อาศุ ตสฺมินฺ วเน ปฺรวิศติ ฯ ศีตวาตกมฺปิเต ตสฺมินฺ วเน [ยาวตฺ] อสิโตมราณิ น ปตนฺติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย มุหูรฺตํ สุขี ภวติ ฯ อถวา กฺษารนทีํ ทฤษฺฏฺวา อิทํ ปฺรสนฺนสลิลมิติ ทฺรุตคติ ปฺรธาวฺย มุหูรฺตํ สุขภาคฺภวติ ฯ เอวํ นรเก ‘ปิ กุศลกรฺมโณ วิปากภาโค ‘สฺติ ฯ อิทมนิยตํ กรฺเมตฺยุจฺยเต ๚
ษฏฺกรฺมวรฺโค ทโศตฺตรศตตมะ ฯ
๑๑๑ สปฺตากุศลสํวรวรฺคะ
สปฺตากุศลสํวราะ ยทุต หิํสาสฺเตยกามมิถฺยาจารไปศุนฺยปารุษฺยมฤษาวาทสมฺภินฺนปฺรลาปาะ ฯ ย เอษํา สปฺตานํา วสฺตุนํา สมโคฺร วา อสมโคฺร ภวติ ฯ โส ‘กุศลสํวร อิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) โก ‘กุศลสํวรสมนฺวาคตะ ฯ (อุ) หิํสากุศลสมนฺวาคโต ยทุต เสานิกวฺยาธาทยะ ฯ สฺเตยสมนฺวาคโต ยทุต โจราทยะ ฯ กามมิถฺยาจารสมนฺวาคโต ยทุตามารฺคไมถุนจาริโณ คณิกาทยะ ฯ มฤษาวาทามนฺวาคตา คายกนฏปุตฺราทยะ ฯ ไปศุนฺยสมนฺวาคโต ทูษณปริวาทานนฺที ราษฺฏฺรวฤตฺตฺยาทิสนฺธิลิปิทูษณาธฺเยตา จ ฯ ปารุษฺยสมนฺวิตา นรกปาลาทยะ ปารุษฺโยปชีวฺยาทยศฺจ ฯ สมฺภินฺนปฺรลาปสมนฺวิตาะ ศพฺทสนฺทรฺภโยเคน ชนหาสฺยกราทยะ ฯ เกจิทาหุะ- ราชานะ ปฺรติปกฺษิโณ ราชฺญะ ศาสนาวสเร เอตทกุศลสํวรสมนฺวิตา อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยะ ปาปสนฺตติํ กฤตฺวา น วิรมติ ฯ ส ขลุ เอตทกุศลสํวรสมนฺวิต อิตฺยุจฺยเต ฯ น ตถา ราชาทยะ ฯ
(ปฤ) อยมกุศลสํวร อิติ กถํ ลภฺยเต ฯ (อุ) ยสฺมินฺ กาเล ปาปกรฺมาจรติ ฯ ตทา ลภฺยเต ฯ (ปฤ) กิํ วธิตสตฺตฺวาตฺ สํวรมิมํ ลภเต กิํ วา สรฺวสตฺตฺเวภฺยะ ฯ (อุ) สรฺวสตฺตฺเวภฺยะ ฯ ยถา กศฺจิตฺ ศีลธารี สรฺวสตฺตฺเวภฺยะ ศีลสํวรํ ลภเต ฯ ตถา อกุศลสํวรมปิ ฯ ปฺราณาติปาตานุวรฺตินะ วธปาปสงฺคฤหีตากุศลสํวรสงฺคฤหีตรูปทฺวิวิธาวิชฺญปฺติลาเภ อนฺยสตฺตฺเวภฺโย ‘กุศลสํวรสงฺคฤหีตาปิ ลภฺยเต ฯ (ปฤ) อยมกุศลสํวระ กิยตฺกาลํ สมนฺวิโต ภวติ ฯ (อุ) ยาวทุเปกฺษาจิตฺตํ น ปฺรติลภฺยเต ฯ ตาวตฺสทา สมนฺวิโต ภวติ ฯ (ปฤ) โย ‘วรมฤทุจิตฺตาทกุศลสํวรํ ปฺรติลภเต ฯ โย วา โลภาทิจิตาตฺ ปฺรติลภเต ฯ ส สทา เอตตฺสมนฺวิโต ภวติ ฯ ปุนะ กิํ ปฺรติลภเต ฯ (อุ) ยถาจิตฺตํ ยถาเกฺลศปฺรตฺยยญฺจ ปุนเรตทกุศลสํวรํ ปฺรติลภเต ฯ ปฺรติกฺษณํ สทา ปฺรติลภเต ฯ สรฺวสตฺตฺเวษูตฺปนฺนะ สปฺตวิโธ ภวติ ฯ สปฺตวิโธ ‘ยมุตฺตมมธฺยาธม อิติ เอกวิํศติธา ภวติ ฯ เอวํ ปฺรติกฺษณํ สรฺวสตฺตฺวภูมิษุ ปฺรติลภเต ฯ
(ปฤ) อกุศลสํวรมิมํ กทา ตฺยชติ ฯ (อุ) กุศลสํวรสมาทานกาเล ตฺยชติ ฯ มรณกาเล ‘ปิ ตฺยชติ ฯ อทฺยปฺรภฤติ น ปุนะ กโรมีติ ยทาธฺยาศยมุตฺปาทยติ ฯ ตสฺมินฺ กาเล ‘ปิ ตฺยชติ ฯ อภิธรฺมิกา อาหุะ- อินฺทฺริยปราวฤตฺโต ตฺยชตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อศกฺตา อปิ สมนฺวาคมํ ลภนฺเต ฯ วินเย ‘ปฺยุกฺตมฺ ฯ โย ภิกฺษุะ ปราวฤตฺเตนฺทฺริยะ น ส วินษฺฏสํวโร ภวติ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต เนนฺทฺริยปราวฤตฺตฺยา ตฺยชตีติ ฯ
(ปฤ) ปญฺจสุ คติษุ กสฺยํา คเตา สตฺตฺวา อกุศลสํวรสมนฺวิตา ภวนฺติ ฯ (อุ) มนุษฺยา เอว สมนฺวิตา นานฺยคติสฺถาะ ฯ เกจิทาหุะ- [ตถา โนเจตฺ] สิํหวฺยาฆฺราทยะ สทา ทุษฺกรฺมโณปชีวิโน ‘ปิ สมนฺวิตาะ สฺยุริติ ๚
สปฺตากุศลสํวรวรฺค เอกาทโศตฺตรศตตมะ ฯ
๑๑๒ สปฺตกุศลสํวรวรฺคะ
สปฺต กุศลสํวราะ ปฺราณาติปาตวิรติรฺยาวตฺสมฺภินฺนปฺรลาปวิรติะ ฯ (ปฤ) อสตฺตฺวาขฺเยภฺย อิมํ กุศลสํวรํ ลภเต น วา ฯ (อุ) ลภเต ฯ เกวลํ สตฺตฺวมุปาทาย ภวติ ฯ กุศลสํวโร ‘ยํ ตฺริวิธะ- ศีลสํวโร ธฺยานสํวระ สมาธิสํวร อิติ ฯ (ปฤ) กสฺมานฺโนจฺยเต ‘นาสฺรสํวระ ฯ (อุ) อนาสฺรวสํวโร ‘นฺตฺยทฺวเย สงฺคฤหีต อิตฺยตะ ปฤถงฺ โนจฺยเต ฯ อาภิธรฺมิกา อาหุะ- อสฺติ ปุนะ ปฺรหาณสํวโร ยทุต กามธาตุวีต[ราคะ] ตสฺมินฺ กาเล กุศลสํวรํ ลภเต ฯ ศีลเภทาทฺยกุศลํ ปฺรชหาตีติ ปฺรหาณมฺ อิติ ฯ วสฺตุตสฺตุ สรฺเว สํวราสฺติษุ สงฺคฤหีตาะ ฯ
(ปฤ) ตีรฺถิกา อิมํ ศีลสํวรํ ลภนฺเต น วา ฯ (อุ) ลภนฺเต ฯ เตษามปิ อกุศลจิตฺเตภฺโย วิรตาวธิจิตฺตตฺวาตฺ ฯ อาจารฺยะ ศีลมุปทิศติ อทฺยปฺรภฤติ ปฺราณาติปาตาทิปาปํ มา กุรฺยา อิติ ฯ (ปฤ) อนฺยาสุ คติษุ อิมํ ศีลสวรํ ลภนฺเต น วา ฯ (อุ) อุกฺตํ หิ สูเตฺร- นาคาทโย ‘ปิ ทินเมกํ ศีลมุปาททเต ฯ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ภเวทิติ ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ- อศกฺตาทินํา น ศีลสํวโร ‘สฺตีติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) อยํ ศีลสํวรศฺจิตฺตภูมิชะ ฯ อศกฺตาทีนามปิ กุศลจิตฺตมสฺติ ฯ กุโต น ลภนฺเต ฯ กุโต น ศฤณฺวนฺติ ภิกฺษุกฺริยามฺ ฯ อติคหนสํโยชนานุศยานาเมษํา ทุรฺลภมารฺคตฺวาตฺ ฯ ตาทฤศาะ ปุรุษา น ภิกฺษุมธฺเย วรฺตเต(นฺเต) นาปิ ภิกฺษุณีมธฺเย ฯ อโต น ศฤณฺวนฺติ ฯ เตษุ จานฺเย ปฺรติษิทฺธาะ ยถา กาณาทยะ ฯ เต ‘ปิ กุศลสํวรสฺยาสฺยารฺหาะ ฯ (ปฤ) อสฺติ จ ปฺรติเษโธ วินเย ปาตกินีจวฤตฺติกภิกฺษุณีทูษกาทโย น ภิกฺษุจรฺยํา ศฤณฺวนฺติ อิติ ฯ เตษามปิ กิํ กุศลสํวโร ‘สฺติ ฯ (อุ) ส ยทฺยวทาตวสโน ภวติ ฯ กทาจิตฺกุศลสํวรํ ลภเต ฯ ยถา เต ทานทยาทิสทฺธรฺมจรฺยาภฺยาเส น ปฺรติษิทฺธาะ ฯ เอวํ เลากิกศีลสํวรวตฺตฺเว โก โทษะ ฯ เกวลํ ทุษฺกรฺมทูษิตตฺวาตฺ เต ปฺรติหตารฺยมารฺคาศฺจ ภวนฺติ ฯ อโต น ปฺรวฺรชฺยํา ศฤณฺวนฺติ ฯ
(ปฤ) กิํ วธฺยาทิสตฺตฺเวภฺยะ กิํ กุศลสํวรํ ลภเต กิํ วา สรฺวสตฺตฺเวภฺยะ ฯ (อุ) สรฺวสตฺตฺวานํา สามนฺตาลฺลภเต ฯ ตถา โน เจตฺ สํวระ ปฺราเทศิกะ สฺยาตฺ ฯ ปฺราเทศิโก วิกละ สฺยาตฺ ฯ อยํ ตุ สํวร อุปจียมาโน ‘ปจียมาโน นิรฺคฺรนฺถปุตฺรธรฺมสมศฺจ ยทุต ศตโยชเนษฺวนฺตะ ปฺราณาติปาตาทิภฺโย วิรติะ อิติ ฯ ตาทฤศโทษวตฺตฺวาตฺสํวโร น ปฺราเทศิโก ภวติ ฯ ย อาห อสฺย ปุรุษสฺย วธาทฺวิรมามิ น ตสฺย ปุรุษสฺเยติ ฯ น ส อิมํ ศีลสํวรํ ลภเต ฯ อาภิธรฺมิกาะ อาหุะ- ปฺราเทศิเก ‘ปิ ทานจรฺยากรุณาจิตฺตาเทา ปุณฺยคุโณ ‘สฺติ ฯ ตถา ศีลมปิ ภเวตฺ ฯ ยไถกมปิ ศีลธารณํ ศีลปุณฺยํ ปฺรสูเต ฯ ตไถกสตฺตฺเว สํวรํ ลเภต อิติ ฯ
(ปฤ) ศีลสํวโร ‘ยํ ทฺวิวิธะ ยาวชฺชีวก เอกทินาโหราตฺรก อิติ ฯ ยาวชฺชีวก อิติ ยตฺ ภิโกฺษรูปาสกสฺย วา ฯ เอกาโหราตฺรก อิติ ยถา เอกาโหราตฺรมษฺฏศีลานฺยุปาทตฺเต ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) อนิยตมิทมฺ ฯ เอกาโหราตฺรํ วา เอกทินมาตฺรํ วา เอกราตฺริมาตฺรํ วา อรฺธทินมาตฺรํ วา อรฺธราตฺรํ วา ยถศกฺติ กาลํ สฺวีกโรติ ฯ ปฺรวฺรชฺยาลพฺธสฺย ตุ ยาวชฺชีวมาตฺรํ ภวติ ฯ ย อาห- อาหเมกมาสมาตฺรํ มาสทฺวิตยมาตฺรํ วา เอกวตฺสรมาตฺรํ วา [ศีลํ สมาทท อิติ] ฯ น ส ปฺรวฺรชฺยาลพฺธ อิตฺยุจฺยเต ฯ ตถา ปญฺจศีลานฺยปิ ฯ (ปฤ) ยะ กุศลสํวรํ ลภเต ส ปุนะ สํวราทฺภฺรศฺยติ น วา ฯ (อุ) น ภฺรศฺยติ ฯ เกวลมกุศลธรฺเมณ สํวรมิมํ ทูษยติ ฯ (ปฤ) กิํ ปฺรตฺยุตฺปนฺนสตฺตฺเวภฺยะ ศีลสํวรํ ลภเต กิํ วา ไตฺรกาลิกสตฺตฺเวภฺยะ ฯ (อุ) ไตฺรกาลิกสตฺตฺเวภฺโย ลพฺธสฺยะ ฯ ยถา กศฺจิทตีตานฺ ปูชฺยานฺ ปูชยิตฺวาปิ ปุณฺยคุโณ ภวติ ฯ ตถา สํวโร ‘ปิ ฯ อตะ สรฺเว พุทฺธาะ สมาไนกศีลสฺกนฺธาะ ฯ
อปฺรมาโณ ‘ยํ สํวระ ฯ ยไถกสฺย สตฺตฺวสฺย สปฺตวิธ อุตฺปทฺยเต ฯ อโลภาทิกุศลมูเลภฺย อุตฺปทฺยเต ฯ อุตฺตมมธฺยาธมจิตฺเตภฺยศฺโจตฺปทฺยต อิติ พหุวิโธ ภวติ ฯ ยไถกสฺย ปุรุษสฺย ตถา สรฺวสตฺตฺวานํา สมนฺตาทปิ ปฺรติกฺษณํ สทา ปฺรติลาภาทปฺรมาณะ ฯ
(ปฤ) ศีลสํวระ กทา ลภฺยะ ฯ (อุ) กศฺจิทฺทินเมกํ ศีลมุปาทตฺเต ฯ อยมาทฺยสํวระ ฯ ตสฺมินฺเนว ทิเน อุปาสกศีลมุปาทตฺเต ฯ อยํ ทฺวิตียสํวระ ฯ ตสฺมินฺเนว ทิเน ปฺรวฺรชฺย ศฺรามณฺยํ กโรติ ฯ อยํ ตฤตียสํวระ ฯ ตสฺมินฺเนว ทิเน สมคฺรศีลมุปาทตฺเต ฯ อยํ จตุรฺถะ สํวระ ฯ ตสฺมินฺเนว ทิเน ธฺยานสมาปตฺติํ ลภเต ฯ อยํ ปญฺจมะ สํวระ ฯ ตสฺมินฺเนว ทิน อารูปฺยสมาธิํ ลภเต ฯ อยํ ษษฺฐะ สํวระ ฯ ตสฺมินฺเนว ทิเน ‘นาสฺรว[สํวรํ] ลภเต ฯ อยํ สปฺตมะ สํวระ ฯ มารฺคผลลาภมนุสรนฺ ปุนะ สํวรํ ลภเต ฯ ลพฺธมูโล น นศฺยติ ฯ ปฺรตฺยุต วิศิษฺฏ อิตฺยาขฺยํา คฤหฺณาติ ฯ เอวํ ปุณฺยคุโณ ‘ภิวรฺธเต ฯ ยสฺมาทยํ ศีลสํวระ สรฺวสตฺตฺเวษุ สทา ปฺรติกฺษณํ ลภฺยเต ฯ ตสฺมาทุจฺยเต จตฺวาโร รตฺนากรา นารฺหนฺติ โษฑศีํ กลํา ทินเมกํ สํวรสฺเยติ ฯ
ธฺยานสํวโร ‘นาสฺรวสํวรศฺจ ยถาจิตฺตํ สมุทาจรติ ฯ ศีลสํวโร น ยถาจิตฺต[มาตฺรํ] สมุทาจรติ ฯ (ปฤ) เกจิทฺวทนฺติ- สมาธิปฺรวิษฺฏสฺยาสฺติ ธฺยานสํวระ ฯ น สมาธิวฺยุตฺถิตสฺเยติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) สมาธิวฺยุตฺถิตสฺย สทาสฺติ ฯ ลพฺธตตฺตฺโว ‘ยํ น กโรติ ศีลเภทนวิรุทฺธมกุศลมฺ ฯ อกุศลํ กทาปฺยกุรฺวทฺภิะ กุศลจิตฺตปฺรกรฺษปฺรวฤตฺไตะ สทา ภวิตวฺยมฺ ฯ (ปฤ) ยทฺยารูปฺเย ธฺยานสฺย ศีลเภทกตา นาสฺติ ฯ กสฺย วิโรธาตฺ กุศลสํวร อิตฺยาขฺยา ฯ (อุ) ธรฺมตา อีทฤศี สฺยาตฺ ฯ [ยตฺ] อารฺยา มหรฺษยะ สรฺเว กุศลสํวรลาภิน อิติ ฯ ยทิ ศีลเภทนวิโรธาเทว เต สํวรวนฺตะ ฯ ตทา สมฺปีฑนียสตฺตฺเวภฺย เอว กุศลสํวโร ลภฺเยต อิตฺยยมสฺติ โทษะ ฯ อโต น ยุชฺยเต ฯ
สปฺตกุศลสํวรวรฺโค ทฺวาทโศตฺตรศตตมะ ฯ
๑๑๓ อษฺฏางฺโคปวาสศีล วรฺคะ
อษฺฏางฺค อุปวาส อุปาสกสฺโยจฺยเต ฯ ส กุศลเจตสา ศีลเภทาทฺวิรต อุปวสตีติ อุปวสถะ ฯ (ปฤ) กสฺมาตฺ อษฺฏ วิรตโย มุขฺยต อุจฺยนฺเต ฯ (อุ) อษฺฏาเวตา ทฺวารํ ภวนฺติ ฯ เอภิรษฺฏธรฺไมะ สรฺวากุศเลภฺโย วิรมติ ฯ ตตฺร จตฺวาริ ทฺรวฺยโต ‘กุศลานิ ฯ สุราปานํ สรฺวากุศลานํา มูลมฺ ฯ อนฺยานิ ตฺรีณิ ปฺรมาทการณานิ ฯ ปญฺจากุศเลภฺโย วิรติะ ปุรุษสฺย ปุณฺยการณมฺ ฯ ตฺริภฺโย ‘นฺเยภฺโย วิรติรฺมารฺคการณมฺ ฯ อวทาตวสนานํา กุศลธรฺโม ภูยสา หีนะ มารฺคสฺย การณตามาตฺรํ กโรติ ฯ อต เอภิรษฺฏภิรฺธรฺไมะ สมนฺวาคตานิ ปญฺจ ยานานิ ฯ
(ปฤ) กิเมตานฺยษฺโฏปวาสางฺคานิ สโหปาเทยานิ กิํ วา ปฤถกฺ ฯ (อุ) ยถาพลํ ธรฺตุํ ศกฺยเต ฯ เกจิทาหุะ- เอเม ธรฺมา เอกมุปวาสทินํ ราตฺริญฺจ ภวนฺติ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ พหฺวลฺปํ ศีลํ ยถา [พลํ] อุปาทาย อรฺธทินํ วา ยาวเทกํ มาสํ วา สมฺภวตีติ โก โทโษ ‘สฺติ ฯ เกจิทาหุะ- อวศฺยมนฺยสฺมาทุปาทตฺต อิติ ฯ อยมปฺยนิยมะ ฯ อสตฺยนฺยสฺมินฺ มนสา สฺมรนฺ วาจา วทติ- อหมษฺฏศีลานิ ธารยามีติ ฯ ศีลสฺย ปญฺจ เศาจานิ- (๑) ทศกุศล[กรฺม]ปถาจารณมฺ ฯ (๒) ปูรฺวานฺตาปรานฺตโย ทุะข[สํชฺญา] ฯ (๓) อกุศลจิตฺเตน น กสฺยจิทุปฆาตะ ฯ (๔) สฺมฤตฺวา สํวรรกฺษณมฺ ฯ (๕) นิรฺวาณปฺรวณตา ฯ ย อิทฤโศปวาสสมรฺถะ ตสฺย จตฺวาโร มหารตฺนากรา ไนกามปิ กลามรฺหนฺติ ฯ เทนาวามินฺทฺรสฺย ปุณฺยวิปาโก ‘ปิ นารฺหติ ฯ ศโกฺร คาถามโวจตฺ ฯ ภควานฺ ตํ วิครฺหฺย [อโวจตฺ]- ยะกฺษีณาสฺรวะ เตน หียํ คาถา วกฺตวฺยา ฯ ยโถกฺตมฺ-
มาเส ษฑุปาวาสารฺทฺธ อษฺฏางฺเคษุ ปฺรปนฺนกะ ฯ
ส ปุมานฺ ปุณฺยมาปฺโนติ มยา จ สทฤโศ ภเวตฺ ๚ อิติ ฯ
โย ทินมุปวสติ ส อุปวาสปุณฺยมุปภุญฺชานะ ศกฺรตุลฺโย ภวติ ฯ อิมมุปวาสธรฺมมุปาทาตุรฺนิรฺวาณผลํ สฺยาตฺ ฯ อตะ กฺษีณาสฺรเวณ สา คาถา วกฺตวฺเยติ ฯ
อุปวาสธรฺมสมาทาเน สุนิพทฺธาะ ศฤงฺขลาะ สรฺวา โมจยิตวฺยาะ ฯ สรฺวากุศลปฺรตฺยโย ‘ปิ ปฺรหาตวฺยะ ฯ อิทํ เศาจมิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) อารฺยศฺจก วรฺตี ราชา อุปวาสธรฺมสมาทานมภิลษติ [เจตฺ] กสฺตํ สมาทาปยติ ฯ (อุ) ภทนฺตา พฺรหฺมา เทวา ภคทฺทฺรษฺฏารสฺตํ ศาสยิตฺวา คฺราหเยยุะ ๚
อษฺฏางฺโคปวาสศีลวรฺคสฺรโยทโศตฺตรศตตมะ ฯ
๑๑๔ อษฺฏวิธวาทวรฺคะ
อษฺฏวิธวาเทษุ จตฺวาโร ‘ศุทฺธาะ จตฺวาระ ศุทฺธาะ ฯ จตฺวาโร ‘ศุทฺธา อิติ ฯ โย วทติ ทฤษฺฏฺวา นาทฺรากฺษมิติ ฯ อทฤษฺฏฺวา วทติ อทฺรากฺษมิติ ฯ อทฤษฺฏฺวา อทฺรากฺษมิติ วนฺ [วฺยวหาเร] ปฤษฺโฏ วทติ นาทฺรากฺษมิติ ฯ ทฤษฺฏฺวา นาทฺรากฺษมิติ พฺรูวนฺ ปฤษฺโฏ วทติ- อทฺรากฺษมิติ ฯ เอวํ วสฺตุวิปรฺยาเสน จิตฺตวิปรฺยาสาทศุทฺธาะ ฯ จตฺวาระ ศุทฺธา อิติ ฯ ทฤษฺฏฺวา วทติ อทฺรากฺษมิติ ฯ อทฤษฺฏฺวา วทติ นาทฺรากฺษมิติ ฯ ทฤษฺฏฺวา นาทฺรากฺษมิติ พฺรูวนฺ ปฤษฺโฐ วทติ นาทฺรากฺษมิติ ฯ อทฤษฺฏฺวา อทฺรากฺษมิติ พฺรุวนฺ ปฤษฺโฐ วทติ อทฺรากฺษมิติ ฯ เอวํ วสฺตุตตฺตฺเวน จิตฺตตตฺตฺวาตฺ ศุทฺธาะ ฯ ศฺรุติพุทฺธิชฺญาเนษฺวปิ ฯ
(ปฤ) ทฤษฺฏิศฺรุติพุทฺธิชฺญานานํา โก เภทะ ฯ (อุ) ตฺริวิธาะ ศฺรทฺธาะ ฯ ทฤษฺฏิะ ปฺรตฺยุตฺปนฺเน ศฺรทฺธา ฯ ศฺรุติราปฺตวจเน ศฺรทฺธา ฯ ชฺญานมนุมิติชฺญานมฺ ฯ พุทฺธิสฺตฺริวิธศฺรทฺธาวิเวจนี ปฺรชฺญา ฯ อิมาสฺตฺริวิธาะ ปฺรชฺญาะ กทาจิตฺสตฺยา ภวนฺติ ฯ กทาจิทฺวิปรีตฺตาะ ฯ อุตฺตมปุรุษา อศุทฺธวาทมกฤตฺวา ศุทฺธวาทมาตฺรํ กุรฺวนฺติ ฯ อโต ‘วรชไนะ ปฺรยุชฺยมาโน ‘ศุทฺธ อิตฺยุจฺยเต ฯ อุตฺตมชไนะ ปฺรยุชฺยมานสฺตุ ศุทฺธ อิติ ฯ เกจิทาหุะ- อรฺถสฺยาสฺย สมฺยคภิชฺญาตาระ อุตฺตมา ภวนฺติ ฯ น มารฺคมาตฺรลาภิน [อุตฺตมาะ] ฯ อตะ ปฺรากฤตา อปิ ศุทฺธวาทิน อิติ ๚
อษฺฐวิธวาทวรฺคศฺจตุรฺทโศตฺตรศตตมะ ฯ
๑๑๕ นวกรฺมวรฺคะ
นววิธํ กรฺม- กามธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กรฺม ตฺริวิธํ วิชฺญปฺติรวิชฺญปฺติรฺนวิชฺญปฺติ นาวิชฺญปฺติริติ ฯ รูปธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กรฺมาปฺเยวมฺ ฯ อารูปฺยธาตุปฺรติสํยุกฺตํ ทฺวิวิธญฺจานาสฺรวํ กรฺม ฯ กายวาคฺภฺยํา กฤตํ กรฺม วิชฺญปฺติะ ฯ วิชฺญปฺติมุปาทาย [ยะ] ปุณฺยปาปสญฺจยะ สทานุยายี ฯ อยํ จิตฺตวิปฺรยุกฺตธรฺโม ‘วิชฺญปฺติริตฺยุจฺยเต ฯ จิตฺตมาตฺรชาวิชฺญปฺติรปฺยสฺติ ฯ นวิชฺญปฺติ นาวิชฺญปฺติริติ มน เอว ฯ มนศฺจ เจตไนว ฯ เจตนา จ กรฺเมตฺยุจฺยเต ฯ ตสฺมาทฺยนฺมนสา ปฺรณิธาย ปศฺจาตฺกาย[กฤตํ] ตนฺมานสํ กรฺมาปิ เจตเนตฺยุจฺยเต ฯ เจตนยา จินฺตยิตฺวา กาย[กฤต]มิตฺยตะ กรฺเมตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) ตถา เจทนาสฺรวเจตนา น [สฺยาตฺ] ฯ (อุ) ยทิทํ เจตนาตฺมกํ ไสวานาสฺรวเจตนา ฯ (ปฤ) อวิชฺญปฺเตะ กายชาตายา อปิ กิํ ตารตมฺยวิภาโค ภวิษฺยติ น วา ฯ (อุ) ยตฺ สรฺเว กายาวยวาะ วิชฺญปฺติกรฺม กุรฺวนฺติ ฯ ตทุปาทาย สญฺจิตาวิชฺญปฺติรฺมหตี มหาวิปากปฺราปิณี ฯ (ปฤ) อวิชฺญปฺติริยํ กสฺมินฺ สฺถาเน วิทฺยเต ฯ (อุ) กรฺมปถสฺวรูปํ นิยตมวิชฺญปฺติสญฺจายกมฺ ฯ วิชฺญปฺติะ สตี อสตี วา ภวติ ฯ อนฺยา ตุ จิตฺตาเปกฺษิณี ฯ ยทิ จิตฺตํ สุทฤฒํ ภวติ ฯ ตทา สตี ฯ ยทิ จิตฺตํ มฤทุ ภวติ ฯ ตทา อสตี ฯ อวิชฺญปฺติริยํ ปฺรณิธานาทปิ อุตฺปทฺยเต ฯ ยทิ กศฺจิตฺปฺรณิทธาติ- อวศฺยมหํ ทาสฺยามีติ ฯ ยทิ วา ไจตฺยํ กโรมีติ ฯ โส ‘วศฺยมวิชฺญปฺติํ ปฺรติลภเต ฯ (ปฤ) กทา ปฺรติลภฺยเต ‘วิชฺญปฺติริยํ ฯ กทา ปฺรณศฺยติ ฯ (อุ) ยถาวิชฺญปฺติ วสฺตุ วรฺตเต ฯ ยทิ ไจตฺยารามาทิทานํ กโรติ ฯ ยาวทฺทตฺตํ วสฺตุ น ปฺรณศฺยติ ฯ ตาวตฺกาลํ สทานุวรฺตเต ฯ จิตฺตญฺจานุสรติ ฯ โนปรมติ ฯ ยถา กศฺจิจฺจิตฺตมุตฺปาทยติ- มเยทํ สทา กรฺตวฺยมฺ ฯ ยทิ วา สไมะ เมลยามิ, ยทิ วา จีวรํ ททามีติ ฯ เอวมาทิ วสฺตุ จิตฺตคตํ โนปรมติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย สทา ปฺรติลภฺยเต ฯ ยาวชีวมนุรติ จ ฯ ยถา ปฺรวฺรชฺยาศีลํ สมาททาติ ฯ ตสฺมาตฺกาลาตฺสทา ปฺรติลภฺยเต ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- กามธาตาเวว วิชฺญปฺเตรวิชฺญปฺติรุตฺปทฺยเต ฯ น รูปธาตาวิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ธาตุทฺวเย ‘ปฺยุตฺปทฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูปธาตุกเทวา อปิ ธรฺมํ ปฺรวทนฺติ ฯ พุทฺธํ สงฺฆญฺจ วนฺทนฺเต ฯ ยถา มนุษฺยาทย อิติ กถํ วิชฺญปฺติกรฺมโต ‘วิชฺญปฺติรฺโนตฺปทฺยเต ฯ เกจิทาหุะ- วิลีนาวฺยากฤตา นาสฺตฺยวิชฺญปฺติริติ ฯ อิทมยุกฺตมฺ ฯ วิลีนาวฺยากฤตา คุรุตรเกฺลศะ ฯ เกฺลโศปจโย ‘ยมนุศย อิตฺยุจฺยเต ฯ อวิลีนาวฺยากฤตา ปรํ นาสฺตฺยวิชฺญปฺติะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จิตฺตมิทมวรํ มฤทุ สตฺ โนปจยมุตฺปาทยติ ฯ ยถา ปุษฺปํ ติลํ วาสยติ น ตฤณวฤกฺษาทิ ฯ เกจิทาหุะ- พฺรหฺมโลกาทูรฺธฺวํ นาสฺติ วิชฺญปฺติกรฺมจิตฺตมุตฺปาทกํ อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ วิตรฺกวิจาเรา หิ วากฺกรฺม สมุตฺปาทยตะ ฯ น ตตฺร สฺโต วิตรฺกวิจาเราะ ฯ พฺรหฺมโลโกปโภคจิตฺตมาตฺรํ วากฺกรฺม สมุตฺปาทยติ ฯ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ สตฺตฺวาะ กรฺมานุสาเรณ ศรีรมุปาททเต ฯ ย อูรฺธฺวโลก อุตฺปทฺยเต ฯ น ส พฺรหฺมโลเก วิปากมุปภุญฺชฺยาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต สฺวภูมิกจิตฺเตน วากฺกรฺม กโรตีติ ฯ ยทุกฺตํ ภวตา น ตตฺร วิตรฺกวิจาเรา สฺต อิติ ฯ ตตฺปศฺจาทฺวกฺษฺยเต สฺต อิติ ฯ
(ปฤ) อารฺยา อปรฺยวสนฺนสํโยชนปฺรหาณา วิชฺญปฺติกรฺม กุรฺวนฺติ น วา ฯ (อุ) อารฺยาะ ปฺรกฤติโต นาวทฺยํ กรฺม กุรฺวนฺติ ฯ (ปฤ) ศฺวาทีนํา สตฺตฺวานํา [วาคฺ]ธฺวนิะ วากฺกรฺม ภวติ น วา ฯ (อุ) อสตฺยปฺยาลาปวิเศเษ จิตฺตตะ สมุตฺถานาตฺกรฺเมตฺยปฺยุจฺยเต ฯ ยทิ วา วฺยกฺตลกฺษณํ ยทิ วาหฺวานํ ยทิ วา เวณฺวาทิ สรฺวํ [ตตฺ] วากฺกรฺเมตฺยุจฺยเต ฯ อิทํ กายิกํ วาจิกํ กรฺมาวศฺยํ มโนวิชฺญานาทุตฺปทฺยเต ฯ นานฺยวิชฺญานาตฺ ฯ อตะ ปุรุษาะ สฺวกายิกํ กรฺม ปศฺยนฺติ สฺววาจิกํ กรฺม ศฤณฺวนฺติ จ ฯ มโนวิชฺญานสมุตฺปนฺนํ กรฺม สนฺตตฺยาวิจฺฉินฺนํ สตฺ สฺวยํ ปศฺยนฺติ ศฤณฺวนฺติ จ ๚
นวกรฺมวรฺคะ ปญฺจทโศตฺตรศตตมะ ฯ
๑๑๖ ทศากุศลกรฺมปถวรฺคะ
สูเตฺร ภควานาห- ทศากุศลกรฺมปถา ยทุต ปฺราณาติปาตาทิ ฯ ปญฺจสฺกนฺธกลาปะ สตฺตฺว อิตฺยุจฺยเต ฯ ตทายุษศฺเฉทะ ปฺราณาติปาโต นาม ฯ (ปฤ) ยทีเม ปญฺจสฺกนฺธาะ ปฺรติกฺษณวินาศินะ ฯ เกน วโธ ภวติ ฯ (อุ) ปญฺจสฺกนฺธาะ ปฺรติกฺษณวินาศิโน ‘ปิ ปุนะ ปุนะ สนฺตตฺยา สมุตฺปทฺยนฺเต ฯ ตตฺสนฺตติสมุจฺเฉท เอว ปฺราณาติปาโต ภวติ ฯ ปฺราณาติปาตจิตฺเตน จ ปฺราณาติปาตปาปํ ลภเต ปุรุษะ ฯ (ปฤ) กิํ ปฺรตฺยุตฺปนฺนปญฺจสฺกนฺธานํา สมุจฺเฉทะ ปฺราณาติปาโต ภวติ ฯ (อุ) ปญฺจสฺกนฺธสนฺตตาวสฺติ สตฺตฺว อิตฺยาขฺยา ฯ ตตฺสนฺตติวินาศะ ปฺราณาติปาตะ ฯ น กฺษณิเกษุ สตฺตฺว อิตฺยาขฺยาสฺติ ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ กศฺจิทนุจรานวลมฺพฺย สตฺตฺวานฺ หนฺติ ฯ อถ วา ทฤฒาสินาภิหตฺย สหสา สตฺตฺวานฺ หนฺติ ฯ ตทา ตสฺย ปาปํ นาสฺตีติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) เต ‘ปิ ปาปํ ลเภรนฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เต วธปาปสมนฺวิตาะ ฯ จตุรฺภิะ ปฺรตฺยไยะ ขลุ ปฺราณาติปาตปาปํ ลภนฺเต ฯ (๑) สตฺตฺวสตฺตา, (๒) สตฺตฺวสตฺตาชฺญานมฺ, (๓) ชิฆตฺสาจิตฺตมฺ, (๔) ตชฺชีวิโตจฺเฉท อิติ ฯ เอภิศฺจตุรฺภิรฺเหตุภิรฺมณฺฑิตะ ปุมานฺ กถมปาปี สฺยาตฺ ฯ
อทตฺตาทานมิติ ยทฺวสฺตุ ยตฺปุรุษสมฺพนฺธี ตตฺ ตสฺมาตฺปุรุษาจฺเจารฺเยณ คฤหฺณาติ ฯ ตททตฺตาทานมิตฺยุจฺยเต ฯ อตฺราปิ สนฺติ จตฺวาระ ปฺรตฺยยาะ- (๑) ทฺรวฺยสฺย ปรสมฺพนฺธิตา, (๒) ปรสมฺพนฺธิตาชฺญานมฺ ฯ (๓) เจารฺยจิตฺตมฺ, (๔) เจารฺเยณ คฺรหณมฺ อิติ ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ- นิธิะ ราชสมฺพนฺธี ฯ ย อิมํ คฤหฺณาติ ฯ ส ราชฺญะ ปาปํ ลภต อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ภูมธฺยคตทฺรวฺยสฺย น วิจาระ ฯ ภูมาวุปริ คตํ ทฺรวฺยํ ปรํ ราชสมฺพนฺธิ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อนาถปิณฺฑทาทย อารฺยา อปิ หีทํ ทฺรวฺยํ คฤหฺณนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต นาสฺติ ปาปมิติ ฯ ยะ สฺวาภาวิกทฺรวฺยสฺย ลาภะ น ตตฺ เจารฺยมฺ ฯ
(ปฤ) ยทิ สรฺเว ปทารฺถาะ สาธารณกรฺมภิรุตฺปทฺยนฺเต ฯ กสฺมาตฺ เจารฺเยณ ปาปํ ลภนฺเต ฯ (อุ) สาธารณกรฺมเหโตะ สมุตฺปตฺตาวปิ อสฺติ เหโตะ ปฺราพลฺยเทารฺพลฺยมฺ ฯ ยตฺ [ยสฺย] ปุรุษสฺย กรฺมเหตุพลติศยาธิษฺฐิตํ ตตฺ ทฺรวฺยํ ตตฺสมฺพนฺธิ ฯ (ปฤ) ยทิ กศฺจิจฺไจตฺยาตฺ สงฺฆาทฺวา กิญฺจิตฺ เกฺษตฺรคฤหาทิทฺรวฺยมปหรติ ฯ กตรสฺมาตฺ ปาปํ ลภเต ฯ (อุ) ภควตะ สงฺฆสฺย วา ทฺรวฺเย นาสฺติ มมตาจิตฺตมฺ ฯ อสตฺยปิ ตตะ ปาปํ ลภเต ฯ ทฺรวฺยมิทํ นิยเมน ภควตะ สงฺฆสฺย วา สมฺพนฺธิ ฯ ตสฺย เจารฺเย อทตฺตาทาเน วา อกุศลจิตฺตํ สมุตฺปนฺนมิตฺยตะ ปาปํ ลภเต ฯ
กามมิถฺยาจาร อิติ ฯ ยา [ยสฺย] สตฺตฺวสฺย ชายา น ภวติ ฯ ตยา สห กามจาระ ฯ [ตสฺย] กามมิถฺยาจาระ ฯ สฺวชายายามปิ อมารฺเคณ กามจาโร ‘ปิ กามมิถฺยาจาร อิตฺยุจฺยเต ฯ สรฺวาสํา สฺตฺรีณํา สนฺติ ปาลกาะ ยนฺมาตฤปิตฤภฺราตฤคณสฺวามิปุตฺรวธฺวาทยะ ฯ ปฺรวฺรชิตสฺตฺรีณํา ราชาทยะ ปาลกาะ ฯ (ปฤ) คณิกา น [กสฺยจิตฺ] ชายา ภวติ ฯ ตยา สห กามจาระ กถํ น กามมิถฺยาจาระ ฯ (อุ) อลฺปวยสฺกา หิ ชายา ฯ ยโถกฺตํ วินเย- อลฺปวยสฺกา ชายา ยาวเทเกน ศฺมศฺรฤณานฺตริตา อิติ ฯ (ปฤ) ยทิ กาจิทสฺวามินี สฺตฺรี สฺวยมาคตฺย ปฺรารฺถยเต ชายา ภวามีติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ยา วสฺตุโต ‘สฺวามินี กสฺยจิตฺสตฺตฺวสฺย ปุรโต ยถาธรฺมมาคตา, [ตยา สห คมนํ] น กามมิถฺยาจาระ ฯ (ปฤ) ปฺรวฺรชิตสฺย ชายาปริคฺรเหณ กามมิถฺยาจาราทุนฺโมโก ‘สฺติ น วา ฯ (อุ) โนนฺโมโก ‘สฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หฺยสฺติ ส ธรฺมะ ฯ ปฺรวฺรชิตสฺย ธรฺมะ สทา กามมิถฺยาจาราทฺวิรติะ ฯ ปรสฺตฺรี- [คมน]อาปตฺติโต ‘ติชฆนฺยํ ปาปํ ภวติ ฯ
มฤษาวาท อิติ ฯ ยตฺกายพางฺมโนภิะ ปรสตฺตฺวานฺ วญฺจยิตฺวา มฤษา ปฺรติปาทยติ ฯ อยํ มฤษาวาทะ ฯ ปาปสฺย คุรุตรตฺวาทฺภควานาห พหูนํา ปศฺนสมาธิะ มฤษาวาทะ ฯ ยาวเทกสฺมินฺ ปุรุเษ ปฤจฺฉตฺยปิ มฤษาวาทะ ฯ กิมุต พหูนามฺ อิติ ฯ โย วญฺจยิตุมภีษฺฏะ, ตสฺมาตฺปาปํ ลภเต ฯ ยทิ กศฺจิตฺปรํ วทติ อหมมุกมีทฤศํ วทามีติ ฯ ตทฺวสฺตุโน ‘ตตฺตฺเว ‘ปิ น มฤษาวาทะ ฯ กิญฺจ สํชฺญามนุสฤตฺย มฤษาวาทะ ฯ ยะ ปศฺยนฺ น ปศฺยติ สํชฺญามฺ ฯ ส ปฤษฺโฏ วทติ นาทฺรากฺษมิติ ฯ ตสฺย นาสฺติ มฤษาวาทปาปมฺ ฯ อิติ ยถา วรฺณิตํ วินเย ฯ
(ปฤ) ยทิ กศฺจิทฺวสฺตุวิปรฺยยาตฺ อทฤษฺฏฺวา วทติ อทฺรากฺษมิติ ตสฺย กถํ น มฤษาวาทะ ฯ (อุ) สรฺวาณิ ปุณฺยปาปานิ จิตฺตาธีนานิ อุตฺปทฺยนฺเต ฯ ส ปุรุโษ ‘ทฤษฺฏวสฺตุนิ ทฤษฺฏสํชฺญามุตฺปาทยตีตฺยโต นาสฺติ ปาปมฺ ฯ ยถา [ยสฺย] ตาตฺตฺวิกสตฺตฺเว นาสฺติ สตฺตฺวสํชฺญา ฯ อสตฺตฺเว จ สตฺตฺวสํชฺโญตฺปนฺนา ฯ ส น วธปาปํ ลภเต ฯ (ปฤ) ยถา วสฺตุสติ สตฺตฺว อุตฺปนฺนสตฺตฺวสํชฺโญ วธปาปํ ลภเต ฯ ตถา ยทิ ทฤษฺเฏ ทฤษฺฏสํชฺญามุตฺปาทยติ ฯ ตทา น ปาปํ สฺยาตฺ ฯ นตฺวทฤษฺเฏ ทฤษฺฏสํชฺญามุตฺปาทยนฺ น ปาปํ ลภต อิติ ฯ (อุ) ปาปมิทํ สตฺตฺโวปาทานกจิตฺตมุปาทาโยตฺปทฺยเต ฯ อตะ สตฺตฺเว สตฺยปิ สตฺตฺวสํชฺญาวิหีโน น ลภเต ปาปมฺ ฯ [ตาทฤศ]จิตฺตาภาวาตฺ ฯ อสติ สตฺตฺเว สตฺตฺวสํชฺญาวานฺ [วสฺตุตะ] สตฺตฺวสฺยาภาวาทปิ น ปาปํ ลภเต ฯ สติ สตฺตฺเว สตฺตฺวสํชฺญาวานฺ ปฺราณาติปาตปาปํ ลภต เอว ฯ เหตุปฺรตฺยยานํา สมคฺรตฺวาตฺ ฯ ยสฺย ทฤษฺเฏ วสฺตุนิ อทฤษฺฏสํชฺโญตฺปทฺยเต ฯ ส ปฤษฺโฏ วทติ นาทฺรากฺษมิติ ฯ ส สํชฺญาวิปรฺยยาภาวาตฺ น สตฺตฺวานฺ วญฺจยติ ฯ วสฺตุวิปรฺยเย ‘ปิ สตฺยมิตฺเยโวจฺยเต ฯ ยสฺยาทฤษฺเฏ วสฺตุนิ ทฤษฺฏสํชฺโญตฺปทฺยเต ฯ ส ปฤษฺโฏ วทติ นาทฺรากฺษมิติ ฯ ส สํชฺญาวิปรฺยยาตฺ สตฺตฺวานฺ วญฺจยติ ฯ วสฺตฺววิปรฺยเย ‘ปิ มฤษาวาท อิตฺยุจฺยเต ฯ
ไปศุนฺยมิติ ฯ ยตฺ กศฺจิตฺปรวิเภทยิษยา วากฺกรฺม กโรติ ฯ ตตฺไปศุนฺยมิตฺยุจฺยเต ฯ ยสฺย นาสฺติ สมฺเภทพุทฺธิะ ฯ ประ ศฺรุตฺวา สฺวยํ เภทยติ ฯ ส น ปาปภาคฺภวติ ฯ ยสฺตุ วินยกุศลพุทฺธยา ทุรฺชนานฺ สมฺเภทยติ ฯ ส สมฺเภเท กฤเต ‘ปิ น ปาปภาคฺภวติ ฯ ยะ สํโยชนานุศเยน กลุษิตจิตฺโต น ภวติ ฯ ส วาจํ วทนฺนปิ น ปาปภาคฺภวติ ฯ
ปารุษฺยมิติ ฯ ยตฺ กศฺจิตฺกฏุ วทติ หิตกรญฺจ น ภวติ ปรสฺโยปายาสมาตฺรมิจฺฉติ ฯ ตตฺปารุษฺยมิตฺยุจฺยเต ฯ ยสฺตุ กรุณาจิตฺเตน หิตํ กุรฺวนฺ กฏุ วทติ ฯ น ตสฺยาสฺติ ปาปมฺ ฯ ยถา นิรรฺถกปฺรยุกฺต อุปายาเส ปาปมสฺติ ฯ [จิกิตฺสารฺถํ] กสฺมิํศฺจิตฺกายเทเศ สูจฺยา เวธนํ กฏฺวปิ น ปาปํ ภวติ ฯ ตถา กฏุวจนมปิ ฯ พุทฺธา อารฺยา อปิ กุรฺวนฺตี ทมฺ ฯ ยถา รูคฺณาทีนามุปเทศะ ฯ ยะ สํโยชนานุศยกลุษิตจิตฺโต น ภวติ ฯ เตน กฤตํ กฏุวจนํ น ปาปมิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา วีตราคาทยะ ฯ ยะ กลุษิตจิตฺเตน กฏุ วทติ ฯ ส เกฺลโศตฺปตฺติกาล เอว ปาปํ ลภเต ฯ
สมฺภินฺนปฺรลาป อิติ ฯ ยทนฤชุ อสตฺยารฺถภาษณํ ส สมฺภินฺนปฺรลาปะ ฯ อกาณฺเฑ สตฺยวจนมปิ สมฺภินฺนปฺรลาปะ ฯ สตฺยมปิ กาเล วิปตฺตฺยานุโลมฺเยนาหิตกรตฺวาตฺ สมฺภินฺนปฺรลาป อิตฺยุจฺยเต ฯ สตฺยวจเน ‘ปิ กาเล จาหิเต อมูลมนรฺถมกฺรมํ วจนํ สมฺภินฺนปฺรลาปะ ฯ โมหาทิเกฺลศวิกฺษิปฺตจิตฺตตยา วจนํ สมฺภินฺนปฺรลาปะ ฯ กายมนโสรนารฺชวมปิ สมฺภินฺนํ กรฺม ฯ กินฺตุ ภูยสา วากฺกฤตเมว วฺยวหารตะ สมฺภินฺนปฺรลาป อิตฺยุจฺยเต ฯ อนฺยานิ ตฺรีณิ วากฺกรฺมาณิ สมฺภินฺนปฺรลาปสํมิศฺราณิ ภวนฺติ น วิเวกภาคีนิ ฯ ยทิ มฤษาวาทะ กฏุวจนาญฺจาวิวิกฺตมฺ ฯ ตทา ทฺวิธา ภวติ มฤษาวาทะ สมฺภินฺนปฺรลาป อิติ ฯ ยทิ มฤษาวาโท ‘ปิ สํพิเภทยิษยา อกฏุวจนะ ฯ ตทา ตฺริธา ภวติ มฤษาวาทะ ไปศุนฺยํ สมฺภินฺนปฺรลาป อิติ ฯ ยทิ มฤษาวาทะ กฏุวจนะ สมฺพิภิตฺสา จ ฯ ตทา จตุรฺธา ภวติ ฯ ยทิ นาสฺติ มฤษาวาทะ ฯ กฏุวจนมปิ อวิวิกฺตํ เกวลมกาณฺฑวจนมหิตวจนมนรฺถวจนมฺ ฯ ตทา สมฺภินฺนปฺรลาปมาตฺรมฺ ฯ อยํ สมฺภินฺนปฺรลาโป ‘ปิ สูกฺษฺโม ทุสฺตฺยชะ ฯ เกวลํ พุทฺธา เอว ตทินฺทฺริยํ สมุจฺเฉทยนฺติ ฯ อโต พุทฺธา เอว ภควทฺวาทปฺรสาธเน ศฺรทฺเธยาะ นานฺเย ฯ
(ปฤ) อุกฺตาะ สปฺตวิธาะ กรฺมปถาะ ฯ ก อุปโยคะ ปุนสฺตฺริวิธมานสกรฺมกถเนน ฯ (อุ) เกจิทฺวทนฺติ- ปุณฺยํ ปาปมวศฺยํ กายวาคธีนํ น จิตฺตมาตฺราตฺ อิติ ฯ อโต วทนฺติ จิตฺตมปิ กรฺมปถะ ฯ ตฺริวิธสฺยาสฺย มานสกรฺมโณ พลาทุตฺปทฺยเต กายิกํ วาจิกมกุศลกรฺม อิติ ฯ อิทํ ตฺริวิธํ ยทฺยปิ คุรุตรมฺ ฯ มานสกรฺมณะ สูกฺษฺมตฺวาตฺ อิติ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ สรฺเวษํา เลศานามกุศลกรฺโมตฺปาทกตฺเว ‘ปิ อิทํ ตฺริวิธํ ปรํ สตฺตฺวานามุปายาสกรตฺวาทกุศลกรฺมปถ อิตฺยุจฺยเต ฯ ยทิ ราโค มธฺยโม ‘วโร วา น ส กรฺมปโถ ภวติ ฯ ราโค ‘ยมธิมาตฺระ ปรมธิรชฺย สํปีเฑจฺฉยา โสปายะ กายิกวาจิกกรฺโมตฺปาทกตฺวาตฺ ราเครฺษฺยา กรฺมปโถ ภวติ ฯ ปฺรติฆโมหาวปิ ตถา ฯ ยทิ โมห เอว สรฺวเกฺลศาตฺมก อุจฺยต อิติ มตมฺ ฯ ตสฺไยว กายวาคฺภฺยํา สตฺตฺวานามุปทฺรโวตฺปาทกตฺวาตฺ ไตฺรวิธฺยมุจฺยเต ฯ
(ปฤ) กสฺมานฺโมโห มิถฺยาทฤษฺฏิรฺภวติ ฯ (อุ) อสฺติ [ส]โมหวิเศษะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ สรฺโว โมโห ‘กุศละ ฯ โย โมโห มิถฺยาทฤษฺฏิปฺรวฤตฺตาวธิปติะ โส ‘กุศละ กรฺมปถะ ฯ สรฺวาณฺยกุศลานิ เอตตฺตฺริมุขาธีนานิ ภวนฺติ ฯ ยทิ [วา] กศฺจิทฺธนลาภายากุศลํ กรฺม กโรติ ตทฺยถา สุวรฺณการฺษาปณาย ปฺราณินํ หนฺติ ฯ ทฺเวเษณ วา [อกุศลํ กรฺม กโรติ] ตทฺยถา อมิตฺรํ โจรํ วา หนฺติ ฯ อถ วา น ธนลาภาย น ทฺเวเษณ, อปิ ตุ โมหพเลไนว ปราปราวิชฺญานาตฺ ปฺราณินํ หนฺติ ฯ (ปฤ) จตฺวาโร ทุรฺคติปฺรตฺยยาะ สูตฺร อุกฺตา ราคโต ทฺเวษโต ภยโต โมหตศฺจ ทุรฺคติษุ ปตนฺตีติ ฯ อิทานีมตฺร กสฺมานฺโนกฺตํ ภยโต ‘กุศลํ กรฺโมตฺปทฺยต อิติ ฯ (อุ) ภยํ โมหสงฺคฤหีตมฺ ฯ ยทุจฺยเต ภยต อิติ ตนฺโมหต เอว ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น ชฺญานี ยาวทายุรฺวินาศปฺรตฺยยมปิ อกุศลํ กรฺม กโรติ ฯ อิทญฺจ ปูรฺวํ ปฺรตฺยุกฺตเมว ฯ
ยตฺ เกฺลศวิวฤทฺธิะ กายิกวาจิกรฺโมตฺปาทยติ ส กาโล ‘กุศลกรฺมปถ อิตฺยุจฺยเต ฯ อสฺย ตฺริวิธสฺย ภูยสา อกุศโลตฺปาทกตฺวาตฺ ฯ (ปฤ) กสฺมาตฺกรฺมปถ อิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) มน เอว กรฺม ฯ ตตฺร จรตีติ กรฺมปถ อิตฺยุจฺยเต ฯ อนฺติมตฺริตเย ปูรฺวํ จรติ ฯ อาทฺยสปฺตเก ปศฺจาจฺจรติ ฯ ตฺรีณิ กรฺมปถาะ น กรฺม ฯ สปฺต กรฺมาณิ กรฺม จ ปนฺถาศฺจ ฯ (ปฤ) กศาตาฑนสุราปานาทีนฺยกุศลกรฺมาณฺยุกฺตานิ ฯ กสฺมาทฺทไศโวกฺตานิ ฯ (อุ) คุรุตรปาปตฺวาทิมานิ ทโศกฺตานิ ฯ กศาตาฑนาทีนิ สรฺวาณิ ตตฺปริวาราะ เปารฺวาปริกาะ ฯ น สุราปานํ ปฺรกฤติสาวทฺยมฺ ฯ นาปิ ปโรปทฺรวกฤต ฯ ปโรปทฺรวกฤทิติ สฺวีกาเร ‘ปิ น สุราปานํ ตทฺภวติ ฯ
(ปฤ) อกุศลกรฺมปถา อิเม กุตฺร วรฺตนฺเต ฯ (อุ) สรฺวตฺร ปญฺจคติษุ วรฺตนฺเต ฯ อุตฺตรกุรุษุ เกวลํ น สนฺติ ฯ มิถฺยากามจารสฺตฺริภิรฺวสฺตุภิรุตฺถาปิตะ กามราเคณ สํสิทฺธะ ฯ อนฺเย ตฺริภิรฺวสฺตุภิรุตฺถาปิตะ ตฺริภิรฺวสฺตุภิะ สํสิทฺธะ ฯ (ปฤ) อารฺยาะ กิมกุศลํ กรฺม กุวนฺติ น วา ฯ (อุ) มานสากุศลกรฺโมตฺปตฺตาวปิ น กายิกวาจิกกรฺโมตฺปาทยนฺติ ฯ มานสกรฺมณฺยปิ ทฺเวษจิตฺตมาตฺรมุตฺปาทยนฺติ น วธจิตฺตมฺ ฯ (ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- ไศกฺษา อนฺยานฺ ศปมานา อาหุะ สมุจฺฉินฺนวฤษโณ ภว อิติ ฯ ตตฺกถมฺ ฯ (อุ) [อนฺยตฺ] กิญฺจิตฺสูตฺรมาห- อรฺหนฺ ศปต อิติ ฯ อยํ กฺษีณาสฺรว ปุรุษะ ปฺรหีณเกฺลศมูละ จิตฺตเมว โนตฺปาทยติ ฯ กิํ ปุน ศเปต อิติ ฯ ไศกฺษสฺย ศาปวจนมปิ ตไถว สฺยาตฺ ฯ อารฺยา อกุศลกรฺมสุ อวิชฺญปฺติสํวรํ ลภนฺต ฯ กถํ กุรฺยุรกุศลมฺ ฯ น จ เต ทุรฺคเตา ปตนฺติ ฯ ยทฺยกุศลมุตฺปาทยนฺติ ฯ ปเตยุรปิ ฯ ยทฺยารฺยา อิหาธฺวนิ อกุศลํ กรฺม กฤตฺวา ทุรฺคเตา น ปตนฺติ ฯ อตีตาธฺวนิ อกุศลกรฺมวนฺต อิติ กสฺมานฺน ปตนฺติ ฯ (อุ) อารฺยาณํา มนสิ ตตฺตฺวชฺญาเน สมุตฺปนฺเน สรฺเว ‘กุศลกรฺมปถา มนฺทา ภวนฺติ ยถา ทคฺธํ พีชํ น ปุนะ ปฺรโรหติ ฯ
ตฺรีณิ จ วิษาณิ ทฺวิวิธานิ- ทุรฺคติปฺราปกาณิ ตทปฺราปกาณีติ ฯ ยานิ ทุรฺคติปฺราปกาณิ ตานิ อารฺยาณํา ปฺรกฺษีณานิ ฯ กรฺมเกฺลศาภฺยํา หิ ศรีรมุปาทียเต ฯ อารฺยาะ กรฺมยุกฺตา อปิ เกฺลศวิกลตฺวานฺน ปตนฺติ ฯ กิญฺจ เต รตฺนตฺรยาขฺยมหาสฺถานพลมวษฺฏภฺย มหทกุศลํ กฺษปยนฺติ ฯ ยถา กศฺจิทฺราชาศฺริต อุตฺตมรฺเณน น ปีฑฺยเต ฯ เต จ ตีกฺษฺณปฺรชฺญาวิทฺยา อกุศลํ กรฺม กฺษปยนฺติ ฯ ยถา กศฺจิตฺกาเย ‘คฺนิศกฺติวิวฤทฺธฺยา ทุษฺปริปาจํ ปริปาจยติ ฯ เตษํา สนฺติ พหว อุปายาะ ฯ กทาจิทฺ พุทฺธานฺ สฺมฤตฺวา กทาจิตฺกรุณํา สฺมฤตฺวา กุศลกรฺมเหตุภิ[รฺวา] อกุศเลภฺโย วิมุกฺติํ ลภนฺเต ฯ ยถา โจโร วหฺวลีไกรรณฺยทุรฺคมาศฺริตฺย โนปลภฺยเต ฯ อารฺยา อิเม ชฺญาเนน วิมุกฺติมารฺคํ ลภนฺเต ฯ ยถา เคาะ สฺวามินํ ยาติ ฯ วิหค อากาศํ นิศฺรยเต ฯ ทีรฺฆราตฺรํ กุศลธรฺมาณามภฺยาสานฺน ทุรฺคเตา ปตนฺติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โย นิตฺยํ กาเยน ศีลํ จิตฺเตน ปฺรชฺญามภฺยสฺยติ ส นรกเวทนียํ กรฺมาภิมุขีภูย ลฆุ เวทยเต อิติ ฯ ยถา จาห คาถา-
จรนฺตํ กรุณาจิตฺเต ‘ปฺรมาเณ ‘นิราวฤเต ฯ
คุรุกรฺมาณิ สรฺวาณิ น กิญฺจิทุปยนฺติ จ ๚ อิติ ฯ
อารฺยาณาเมษาญฺจิตฺเต ‘กุศลํ กรฺม น สฺถิรีภวติ ฯ สนฺตปฺตายสิ ปติไตกชลพินฺทุวตฺ ฯ อารฺยาณํา กุศลํ กรฺม สุทูรคามิ ขทิร วฤกฺษมูลวตฺ ฯ อารฺยาศฺเจเม พหุกุศลา อลฺปากุศลาะ ฯ อลฺปมกุศลํ พหุกุศเลษุ วรฺตมานํ น พลวตฺ ยถา คงฺคายํา กฺษิปฺตเมกปลลวณํ น วิการยติ ตทฺรสมฺ ฯ อารฺยาสฺเต ปุณฺยศฺรทฺธาทินา ธนิกาะ ฯ ยถา ทริทฺร เอกกรฺษาปณาย ปาปํ สฺวีกโรติ ฯ น [ตถา]ธนิกะ ศตสหเสฺรภฺโย ‘ปิ ปาปํ ปฺราปฺโนติ ฯ อารฺยมารฺคปฺรเวศาพฺทหุมตา ภวนฺติ ฯ ยถารฺยาะ สตฺยปิ ปาเป น นรกํ ปฺรวิศนฺติ ฯ ยถา วฺยาฆฺรศารฺทูลชาศฺววราหานํา(ณํา) สห วิวทมานานํา พลิษฺโฐ ชยํ ลภเต ฯ อารฺยาณาเมษํา จิตฺตามารฺยมารฺโคษิตมฺ ฯ ทุรฺคติกปาปานิ น ปุนรุปายาสยนฺติ ฯ ยถา ราชาธฺยุษิต เอกานฺตคฤเห นานฺเย ปฺรวิศนฺติ ฯ อารฺยาะ สฺววิหฤติสฺถานวิหาริณะ ฯ น [เตษุ] ทุรฺคติกปาปกรฺมาณฺยวกาศํ ลภนฺเต ฯ ตทฺยถา คฤโธฺร วา กงฺก อิติ ทฤษฺฏานฺตะ ฯ กิญฺจารฺยาศฺจตุสฺมฤตฺยุปสฺถาเนษุ จิตฺตํ ปฺรติพธฺนนฺติ ฯ อโต ทุรฺคติกกรฺมาณิ นาวกาศํ ลภนฺเต ฯ ศาขานิเวศิตวฤตฺตฆฏวตฺ ฯ ทฺวิวิธสํโยชนสมนฺวาคมาทฺธิ ทุรฺคเตา ปติโต ยถากรฺม วิปากํ เวทยเต ฯ อารฺยาสฺตุ เอก [สํโยชน]ปฺรหาณานฺน ทุรฺคเตา ปตนฺติ ฯ เต สทา กุศลกรฺมวิปากํ สมาททต อิตฺยโต ทุรฺคติกกรฺมาณิ นาวกาศํ ลภนฺเต ฯ ยถา ปูรฺวํ ษฏฺกรฺมวรฺเค ปฺรติปาทิตํ นรก[เวทนียํ] กรฺมลกฺษณมฺ ฯ [ตาทฤศ]การณาภาวาทารฺยา น ทุรฺคเตา ปตนฺติ ๚
ทศากุศลกรฺมปถวรฺคะ โษฑโศตฺตรศตตมะ ฯ
๑๑๗ ทศกุศลกรฺมปถวรฺคะ
ทศกุศลกรฺมปถา ยทุต ปฺราณาติปาตวิรติะ ยาวตฺสมฺยกฺทฤษฺฏิะ ฯ อิเม ทศศีลสํวรสงฺคฤหีตา ไอกกาลิกาะ ฯ ธฺยานมรูปสํวรสงฺคฤหีตมปิ ไอกกาลิกมฺ ฯ วิรติรฺนาม กรฺมปถะ ฯ สาวิชฺญปฺติเรว ฯ (ปฤ) วนฺทนาทีนิ ปุณฺยานิ อนฺเย กรฺมปถาะ สนฺติ ฯ กสฺมาทฺวิรติมาตฺรํ กรฺมปถ อิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) วิรติปฺราธานฺยาตฺ ฯ อิมานิ ทศ กรฺมาณิ ทานาทิภฺย อุตฺกฤษฺฏานิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ทานาทินา ลพฺธะ ปุณฺยวิปาโก น ศีลธารณสฺย [ตุลา]มรฺหติ ฯ ยถา ทศวารฺษิกะ ปุมานฺ ปฺราณาติปาตวิรติปฺรตฺยยมายุรฺวรฺธยติ ฯ ทศากุศลกรฺมณํา ปาปตฺวาตฺ ตทฺวิรติะ ปฺรกฤติตะ ปุณฺยมฺ ฯ อนฺติมานิ ตฺรีณิ กุศลกรฺมาณิ กุศลกรฺมาณํา มูลมฺ ฯ ตสฺมาทฺทานาทีนิ กุศลานิ กรฺมปถสงฺคฤหีตานิ ฯ อสฺมินฺ กรฺมปเถ ‘สฺติ เปารฺวาปรฺเยโณปนิธฺโยกฺตกศาตาฑนาทิวิรติะ ฯ อตะ สรฺวาณิ กุศลานิ อตฺร สงฺคฤหีตานิ ๚
ทศกุศลกรฺมปถวรฺคะ สปฺตทโศตฺตรศตตมะ ฯ
๑๑๘ อาทีนววรฺคะ
(ปฤ) อกุศลกรฺมณํา กิมาทีนวมฺ ฯ (อุ) อกุศลกรฺมภิรฺนรกาทิทุะขํ เวทยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปฺราณาติปาตปฺรตฺยยํ นรเก ปตติ ฯ ยทิ มนุษฺเยษูตฺปทฺยเต ฯ อลฺปายุ รฺวินฺทเต ฯ ยาวเทวํ มิถฺยาทฤษฺฏิะ ฯ อกุศกรฺมปฺรตฺยยํ จิรํ ทุะขมนุภวติ ฯ ยถาวีจินรเก ‘ปฺรมาณวรฺษาณฺยติวาหยนฺ นายุะ กฺษปยติ อิติ ฯ สตฺตฺวานํา วิทฺยมานาะ สรฺวา อกุศลปราภวหานิปีฑา อกุศไละ [กรฺมภิ]เรว ภวนฺติ ฯ อทฤษฺฏากุศลกรฺมณํา มโหปกาโร ‘สฺติ ฯ ยถา ไสนิกวฺยาธาทโย นาเนน กรฺมณา พหุมานํ ลภนฺเต ฯ โจรวธปฺรตฺยยํ ธนภานํ ลภต อิติ ยตฺ ภวต อาศยะ ฯ ตทิทํ ปูรฺวเมว ตฺริกรฺมวรฺเค ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ อกุศลจารี ครฺหานิรฺภตฺสนาทีนิ ทุะโขปายาสางฺคานิ วินฺทเต ฯ ปเรษามนิษฺฏปฺราปกํ กฺรูรมิตฺยต เอภฺโย ‘กุศลกรฺมภฺโย วิรมิตวฺยมฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ปฺราณาติปาตสฺย ปญฺจาวทฺยานิะ- (๑) ชนานามศฺรทฺเธยตา, (๒) ทุรฺยศะปฺราปฺติะ, (๓) กุศลาทฺวิปฺรกฤษฺยากุศลปฺรตฺยาสตฺติะ, (๔) มรณกาเล จิตฺตวิปฺรติสาระ, (๕) อนฺเต ทุรฺคติปตนมฺ อิติ ฯ ปฺราณาติปาตปฺรตฺยยมลฺปสุขํ พหุทฺทุะขํ ภวติ ฯ อกุศลกรฺมาจรณํ ปุรุษจิตฺตํ สํเกฺลศยติ ฯ อธฺวนฺยธฺวนิ สมุปจิตสมุทยศฺจิรํ ทุศฺจิกิตฺโส ภวติ ฯ อกุศลจารี ตมสสฺตมะ ปฺรวิษฺฏะ ปฺรวฤตฺติมารฺคตฺริตยานฺน นิรฺยาณํ ลภเต ฯ อกุศลจารี มนุษฺยเทโหปาทานํ วฤถากโรติ ฯ ยโถษธินิจิตาตฺ หิมคิเรรฺวิษตฤณสฺย สมาหรฺตาติมูโฒ ภวติ ฯ เอวํ ทศกุศลกรฺมปไถรฺมนุษฺยเทหํ ลภเต ฯ กุศลมนาจรนฺ เกวลํ มหตีํ หานิเมว กโรติ ฯ กิํ ปุนรกุศลกรฺมสมาทาเน ฯ กิญฺจากุศลจารี สฺวกายํ กามยนฺนปิ น วสฺตุตะ สฺวาตฺมานํ กามยเต ฯ สฺวาตฺมานํ รกฺษนฺนปิ นาตฺมานํ รกฺษติ ฯ อาตฺมปีฑากรกรฺมปฺรตฺยยตฺวาตฺ ฯ ปุรุโษ ‘ยํ กายสงฺคตะ ตทฺยถามิตฺรโจเรณ [สงฺคตะ] สฺวาตฺมน เอว ทุะขการกตฺวาตฺ ฯ โย ‘กุศลมาจรติ ฯ ส สฺวยเมว ตตฺกายํ โจรยติ ฯ กิํ ปุนะ ประ ฯ อกุศลกรฺมจรฺยา ยทฺยปีทานีํ นาภิวฺยชฺยเต วิปาเก ตุ อธฺยวสียเต ฯ ตสฺมาทลฺปียสฺยปิ อศฺรทฺธา น กรฺตวฺยา ฯ ยถาลฺปีโย ‘ปิ วิษํ ปุรุษํ หนฺติ ฯ ยถา วา ฤณมลฺปมปิ กฺรเมณ วฤทฺธฺยา วรฺธเต ฯ ปรสฺย กฤตํ ปาปํ ประ สทา น วิสฺมรติ ฯ อตะ กฤตํ จิรวิปฺรกฤษฺฏมปิ น ศฺรทฺธาตวฺยมฺ ฯ อกุศลจารี น สุเข รมเต ฯ อกุศลาจรณาทฺเทวมนุษฺยสุขาทฺภฺรศฺยติ ฯ อสุขรโต มูฒะ เศฺรษฺฐะ ฯ อกุศลจาริโณ ทุะขํ คาฒโศจนียํ ภวติ ฯ วิปฺรติสาราทิทุะขํ ปฺรตฺยกฺษํ เวทยเต ฯ อนฺเต ตุ ทุรฺคติทุะขํ เวทยเต ฯ อกุศลกรฺมผลาตฺ วิหายสา คตฺวา สมุเทฺร นิมชฺยาปิ น วิมุกฺติสฺถานํ ลภเต ฯ ยถา สุวรฺณโตมโร พุทฺธมนฺวธาวตฺ ฯ สรฺวมกุศลํ โมโหตฺถิตมฺ ฯ อโต วิทฺวานฺ นานุสฺมเรตฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ปฺรมาทะ ศตฺรุวตฺกุศลธรฺมานฺ หนฺติ อิติ ฯ อโต นานุสฺมเรตฺ ฯ กิญฺจากุศลํ กรฺม พุทฺธโพธิสตฺตฺไวรรฺหทฺภิรารฺไยะ ปญฺจภิชฺไญรฺมหรฺษิภิะ ปุณฺยปาปเวทิภิรวิคีตํ น ภวติ ฯ อโต น กุรฺวีต ฯ ปศฺยามะ ขลุ ปฺรตฺยกฺษมกุศลจิตฺตไวปุลฺย เอว ภาววฺยาโมหวิเกฺษโปปายาสาธิทุะไขรฺวิกฤตมุขวรฺณะ ปุมานปฺรีโต ทฤศฺยต อิติ ฯ กิํ ปุนะ กายิกวาจิกกรฺโมตฺปาทเน ฯ เอภิะ ปฺรตฺยไยรฺชฺญายเต อกุศลานามปฺรมาณานฺยวทฺยานิ สนฺตีติ ๚
อาทีนวรฺโค ‘ษฺฏาทโศตฺตรศตตมะ ฯ
๑๑๙ ตฺริกรฺมเคารวลาฆววรฺคะ
ตฺริษุ กรฺมสุ กิํ คุรุตรํ- กิํ กายิกํ กรฺม, วาจิกํ กรฺม กิํ วา มานสํ กรฺม ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ- กายิกํ วาจิกญฺจ กรฺม คุรุตรมฺ ฯ น มานสํ กรฺเมติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กายิกวาจิกกรฺมโณรฺนิยเมน สตฺยตฺวาตฺ ฯ ยถา ปญฺจานนฺตรฺยาณิ กายํ วาจญฺโจปาทาย กฺริยนฺเต ฯ กาโย วากฺ จ กรฺม นิษฺปาทยติ ฯ ยถา กศฺจิทิมํ สตฺตฺวํ หนฺมีติ จิตฺตมุตฺปาทฺย กายวาคฺภฺยํา ตตฺกรฺม สาธยติ ฯ น มานสกรฺมมาเตฺรณ ปฺราณิวธปาปํ วินฺทเต ฯ นาปิ จิตฺโตตฺปาทมาเตฺรณ ไจตฺยนิรฺมาณพฺราหฺมปุณฺยํ วินฺทเต ฯ กายวจสฺยสติ มานสิกกรฺมมาตฺรสฺย น วิปาโก ‘สฺติ ฯ ยถา กศฺจิจฺจิตฺตมุตฺปาทยติ ทานํ ทาสฺยามีติ ฯ น ตุ ปฺรยจฺฉติ ฯ น ตสฺยาสฺติ ทานปุณฺยมฺ ฯ นาปิ ปฺรณิธานมาเตฺรณ วสฺตุ ปรินิษฺปทฺยเต ฯ ยถา กศฺจิตฺสงฺฆสฺย มหาทานํ กโรมีติ ปฺรณิทธาติ ฯ น ตุ ททาติ ฯ ตสฺย นาสฺติ สงฺฆทานปุณฺยมฺ ฯ มานสํ กรฺม มหตฺตรมิติ เจตฺ [ตทา] ทานปุณฺยํ ลเภต ฯ ตถา จ กรฺมวิปากะ วฺยาโมหะ สฺยาตฺ ฯ วินเย จ นาสฺติ มานสฺยาปตฺติะ ฯ ยทิ มานสํ กรฺม มหตฺตรมฺ ฯ กสฺมานฺนาสฺตฺยาปตฺติะ ฯ ยทิ จิตฺตมุตฺปาทยิตุะ ปุณฺยํ ลภฺยต อิติ ฯ ตทา ปุณฺยํ สุลภํ สฺยาตฺ ฯ อาจริตา กสฺมาตฺ สุลภมิทํ กรฺม ตฺยกฺตฺวา ทุราจรณํ ทานาทิกรฺม กุรฺยาตฺ ฯ ตถา เจทกฺษีณปุณฺยะ สฺยาตฺ ฯ ยถา กศฺจิทฺ วฤถา จิตฺตมาตฺรมุตฺปาทยติ ฯ นาตฺยนฺตํ วฺยาปฺริยเต ฯ [ตทา] กสฺย กฺษยะ ฯ ธนํ ปริมิตมิตฺยตะ ปุณฺย[มปิ] กฺษียเต ฯ น จิตฺโตตฺปาทมาตฺรํ ปรสฺโยปกโรติ ฯ อปกโรติ วา ฯ ยถา ตรฺษิโต พุภุกฺษิตะ สตฺตฺวะ ปานมาหารมภิลษติ ฯ น มานสกรฺมณา วารฺยเต ฯ เลากิกานํา หานิลาภาวติมาเตฺรา ฯ จิตฺตํ ลฆุ จลํ ทุรฺทมมิตฺยโต ‘กุศลากรณํ น กิญฺจิตฺ ฯ ตทา คุรฺวี หานิํ วินฺเทรนฺ ฯ เย ปุณฺยจิกีรฺษยา กุศลจิตฺตมุตฺปาทยนฺติ ฯ เต มหาลาภเมวาปฺนุยุะ ฯ อิทนฺตุ อตฺยนฺตํ ทุษฺฏมฺ ฯ ยทิ มานสํ กรฺม มหตฺตรมฺ, ปฺราณาติปาตจิกีรฺษาจิตฺตมุตฺปาทยนฺ นรเก ปเตตฺ ฯ เอวํ จิโรปจิเตนาปิ ศีลาทินา กิมุปกฤตํ สฺยาตฺ ฯ ศีลาทิกุศลาจาราณํา คุณา อวฺยวสฺถิตา ภเวยุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เอกจิตฺโตตฺปาทมาเตฺรณ ปาปลาภาตฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- กายิกํ วาจิกํ กรฺม เอาทาริกมฺ ฯ อตะ ปูรฺวํ ปฺรชหฺยาตฺ ฯ เอาทาริกเกฺลศปฺรหาณาจฺจิตฺตํ สมาธียต อิติ ฯ โย ‘พฺรหฺมจรฺยจิตฺตมุตฺปาทยติ ฯ ตสฺย ไมถุนํ กฤตมิติ ศีลํ วิปทฺเยต ฯ ยศฺจิตฺโตตฺปาทะ น ตนฺไมถุนมฺ ฯ เอตนฺไมถุนจิตฺตวฺยติริกฺตะ โก ธรฺโม ไมถุนมิตฺยุจฺยเต ฯ อุตฺปทฺยมานํ วิชฺญปฺติกรฺม สรฺวํ กายวจสา ภวติ น มานสกรฺมณา ฯ ยถา ปรปุรุษนินฺทา อวศฺยํ วากฺกรฺมาธีนา มฤษาวาทปาปํ คมยติ ฯ ยตฺปูรฺวมุกฺตํ จตุรฺภิะ ปฺรตฺยไยะ ปฺราณาติปาตปาปํ ลภเต ยทุต สตฺตฺวสตฺตา, สตฺตฺวสตฺตาชฺญานํ, ชิฆตฺสาจิตฺตํ ตชฺชีวิโตจฺเฉท อิติ จตุรฺภิรฺวสฺตุภิะ ปาปํ สิธฺยติ ฯ [อโต] ชฺญาตวฺยํ น มานสํ กรฺม คุรุตรมิติ ฯ ยถา จาห ภควานฺ- โย พาลก อาชนฺม กรุณามภฺยสฺยติ ฯ ส กิมกุศลํ กรฺโมตฺปาทยิตุํ ศนฺโกติ อกุศลํ กรฺม เจตยเต วา อิติ ฯ อโต ชฺญายเต กายิกํ กรฺไมโวตฺปาทยติ น มานสํ กรฺม อิติ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ ยตฺ ภวานาห- กายิกํ วาจิกํ กรฺไมว คุรุตรํ น มานสมฺ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สูเตฺร ภควานาห-
จิตฺตํ ธรฺมสฺย ไว มูลํ จิตฺตํ ปฺรภุศฺจ กิงฺกระ ฯ
ศุภาศุภํ ตตฺสฺมรติ วจนํ จรณญฺจ ตตฺ ๚ อิติ ฯ
อโต ชฺญายเต มานสํ กรฺไมว คุรุตรมิติ ฯ มโนวิศิษฺฏตฺเวน กายิกวาจิกกรฺมโณ รฺวิเศโษ ‘สฺติ ฯ ยถา อุตฺตมํ มธฺยมมธมมิตฺยาทิ ฯ วินา จิตฺตํ นาสฺติ กายิกํ วาจิกํ กรฺม ฯ สูเตฺร วจนาจฺจ วิชฺญปฺติกรฺม กฤตฺวา นิยเมน วิปากํ เวทยเต ฯ อาห จ- สปฺตวิศุทฺธิปุณฺยานํา ตฺริวิธมานสกรฺมมาตฺรมุปโยชยติ ฯ อิมานิ สปฺตวิศุทฺธิปุณฺยานิ ปุณฺยสมฺปตฺสูตฺตมานิ ภวนฺติ ฯ กรุณา จ มานสํ กรฺม ฯ สูตฺรมาห- กรุณาจิตฺตํ วิปากปฺราปกมิติ ฯ ยถาห สูตฺรมฺ- ปุราหํ สปฺตวรฺษาณิ กรุณาสมุทาจรณานฺเเนอมํ โลกํ สปฺตมหากลฺปานฺ ปฺรตินิวรฺตามีติ ฯ อโต ชฺญายเต มานสํ กรฺเมว คุรุตรมิติ ฯ ตเทว สรฺวานฺ โลกานฺ วฺยาปฺตุํ ศกฺโนติ ฯ มานสํ กรฺม คุรุตรมฺ ฯ ยถา มานสกรฺมวิปากาทศีติมหากลฺปหสฺราณฺยายุรฺภวติ ฯ มานสกรฺมณะ ศกฺติ กายิกํ วาจิกํ กรฺมาติเศเต ฯ ยถา กุศลจารี อายุโษ ‘นฺเต มิถฺยาทฤษฺฏิมุตฺปาทยนฺ นรเก ปตติ ฯ อกุศลจารี มรณกาเล สมฺยคฺทฤษฺฏิมุตฺปาทยนฺ เทเวษูตฺปทฺยเต ฯ [ตโต] ชฺญาตวฺยํ มานสํ กรฺม มหตฺตรมิติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ปาเปษุ มิถฺยาทฤษฺฏิรฺคุรุตเรติ ฯ อาห- โย โลโกตฺตรํา สมฺยคฺทฤษฺฏิมุตฺปาทยติ ส วรฺษศตสหสฺยาณิ สํสาเร สํสรนฺนปิ น ทุรฺคเตา ปตติ อิติ ฯ มานสกรฺมโณ พลํ กายิกํ วาจิกํ กรฺมาติเศเต ฯ ยโถกฺตมุปาลิสูเตฺร- ตีรฺถิโก มหรฺษิะ [อาคตฺย วเทตฺ] เอเกน มโนทณฺเฑน นาลนฺทํ ภสฺมีกโรมีติ อิติ ฯ ยถา ทณฺฑการณฺยานิ ฤษิณํา มโนทณฺเฑน [ภสฺมี]กฤตานิ อิติ ฯ มานสํ กรฺไมว วิปากปฺราปกมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โย ‘ยมตฺร มฤตะ ส เอว นรกํ ปฺรวิศติ ฯ ส เอว เทเวษูตฺปทฺยเต หสฺตมุกฺเตษุวตฺ อิติ ฯ ยถา มานสกรฺมโณปจิตฺไตรฺมลธรฺไมรฺยาวทไววรฺติกนรกํ ปฺรวิศติ ฯ [ตถา] อุปจิไตะ กุศลธรฺไมรฺยาวนฺนิรฺวาณมฺ ฯ ไจตสิกสฺย สวิปากตฺวาเทว กายิกํ วาจิกํ วิปจฺยเต ฯ อภาเว กรฺมโณ วิปากาภาวาตฺ ฯ น วินา มานสํ กรฺม กายวากฺกรฺมโณรฺวิปาโก ‘สฺติ ฯ ยนฺมนสา กายํ วาจญฺจ นิศฺริตฺย กุศลมกุศลํ วา จรติ ตตฺกายิกํ วาจิกํ กรฺเมตฺยุจฺยเต ฯ วินาปิ กายิกวาจิกกรฺมณนสกรฺมโณ วิปาโก ‘สฺติ ฯ น ตุ วินา มานสํ กรฺม กายิกสฺย วาจิกสฺย วา วิปากะ ฯ อโต ชฺญายเต มานสํ กรฺม คุรุตรํ น กายิกํ วาจิกมฺ ฯ อิติ ฯ
ยทฺภวโตกฺตํ กายิกวาจิกกรฺมโณรฺนิยเมน สตฺยตฺวาตฺ ยถา ปญฺจานนฺตรฺยาณิ กายํ วาจ[ญฺโจปาทาย] กฺริยนฺต อิตฺยโต คุรุตราณีติ ฯ ตนฺน ยุชฺยเต ฯ ยสฺมาตฺ เจตนา คุรฺวี วสฺตุ จ คุรุ ตสฺมาตฺกรฺม คุรุ ฯ น กายวจสี คุรุณี อิติ ฯ จิตฺตไนยตฺยาตฺกรฺม นิยเมน สตฺยมฺ ฯ ยถา จิตฺตพลมาเตฺรณ สทฺธรฺมปทํ ปฺรวิศติ ตถา จิตฺตพเลไนว จานนฺตรฺยปาปํ สมฺปาทยติ ฯ อสติ จิตฺเต มาตาปิตฤวโธ ‘ปิ นานนฺตรฺยมฺ ฯ อโต ชฺญายเต กายวจสี น พลวตีติ ฯ
อุกฺตํ ภวตา กาเย วากฺ จ กรฺม วสฺตุ นิษฺปาทยตีติ ฯ ตนฺน ยุกฺตมฺ ฯ กรฺมสมาปนํ นิษฺปตฺติะ ฯ ปรสฺยายุรปหรนฺ ปฺราณาติปาตปาปํ ลภเต ฯ น กายิกวาจิกกรฺโมตฺปตฺติกาเล ฯ กรฺมสมาปเน จิตฺตพลมวศฺยมเปกฺษเต ฯ น กายวจสี ฯ ยทุกฺตํ ภวตา- วฤถาจิตฺโตตฺปาทมาเตฺรณ นาสฺติ วิปาก อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ทฤฒจิตฺตมุตฺปาทฺย ตไทว เทเวษูตฺปทฺยเต นรเก วาธะ ปตติ อิติ ฯ กถมาห มานสกรฺมโณ น วิปาโก ‘สฺตีติ ฯ ยทุกฺตํ ภวตา- นาปิ ปฺรณิธานมาเตฺรณ วสฺตุ สาธยตีติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ กสฺยจิทุตฺปนฺนํ คภีรํ กุศลจิตฺตํ มหาสงฺฆ[ทาน]ปุณฺยมปฺยติเศเต ฯ ยทาห ภวานฺ- นาสฺติ มานสฺยาปตฺติริติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยทากุศลจิตฺตมุตฺปาทยติ ตไทว ปาปํ ลภเต ฯ ยถาห ภควานฺ- สนฺติ วิวิธานิ ปาปานิ กายิกวาจิกมานสปาปานีติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘กุศลจิตฺโตตฺปาทมาตฺรม ปาปมิติ น ลภฺยเต ฯ อสํโยชนมาตฺรํ ศีลมฺ, ทุรฺธรตฺวาตฺ ฯ เอาทาริกํ ปาปํ ศีลธารเณน วารยติ ฯ สูกฺษฺมํ ปาปํ สมาธฺยาทินา ปริหรติ ฯ
ยทุกฺตํ ภวตา ปุณฺยํ ปาปญฺจ สุลภํ สฺยาทิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ จิตฺตพลสฺย ตนุตฺวาตฺ ชนาะ สุลภํ ตฺยกฺตฺวา ทุรฺลภํ กุรฺวนฺติ ฯ ยถา กรุณาจิตฺตาทิ, ตตฺปุณฺยมติมาตฺรพหุลมฺ ฯ น ตุ ทานํ [ตถา] ฯ สตฺตฺวา อวรชฺญานพลาะ กรุณาทิ มานสํ กรฺม จริตุํ น สมรฺถา อิตฺยโต ทานาทิ กุรฺวนฺติ ฯ ปฺรกีรฺณกุสมคนฺธาทิษุ ปูโชปกรเณษุ วิศุทฺธจิตฺตสฺย ทุรฺลภตฺวาตฺ ฯ ยทุกฺตมกฺษีณปุณฺยะ สฺยาทิติ ฯ ตตฺปฺรติพฺรูมะ ฯ ส ยทิ โพธิพลยุกฺตะ ตทา อกฺษีณํ กุศลธรฺมํ ลเภไตว ฯ ยทุกฺตํ มานสํ กรฺม น กสฺยจิทุปกโรติ อปกโรติ วา อิติ ฯ ตนฺน ยุชฺยเต ฯ กายิกวาจิกรฺมาณิ มานสกรฺมณาหฤตานีติ น ปฺรธานานิ ภวนฺติ ฯ ยทฺพลาทุตฺปทฺยเต ตตฺ [ตตะ] ปฺรธานมฺ ฯ สรฺว อุปการาะ กรุณาจิตฺตวิหาราธีนา ภวนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กรุณาวิหารพลาตฺสมีรณวฤษฺฏโยะ ฤตุมนุวรฺตมานโยรปิ พีชศตานิ ปจฺยนฺเต ฯ ยถา กลฺปาเทา ตณฺฑุลานิ สฺวยมุตฺปทฺยนฺเต ปุรุษาณํา ทศวรฺษายุะกาเล ปฺราปฺเต ตตฺสรฺวํ นาภูต ฯ กถมาห- กรุณาจิตฺตมนุปการกมิติ ฯ กรุณาวิหารี สรฺวาณฺยกุศลมูลานิ กฺษปยติ ฯ อกุศลกรฺมาธีนา หิ สรฺว อุปทฺรวาะ ฯ กถมาห- กรุณาวิหาโร มโหปการก อิติ ฯ ยทิ สรฺเว สตฺตฺวาะ กรุณาจิตฺเต วิรหนฺติ ฯ ตทา สรฺเว สุสฺถาน อุตฺปทฺเยรนฺ ฯ น หิ สรฺเว ปฺรกฤติตะ ปุณฺยปฺรโยคมภิลษนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต กรุณาปุณฺยํ ปรมคภีรคหนมิติ ฯ กทาจิตฺกรุณาทานาภฺยํา สตฺตฺวานุปกุรฺวนฺติ ฯ กทาจิตฺกรุณามาเตฺรณ ฯ กรุณาวิหาริณะ สตฺตฺวา ยทิ กายํ สฺปฤศนฺติ ฯ ยทิ วา ตจฺฉายายํา นิปตนฺติ ฯ สรฺวถา นิวฤติํ ลภนฺเต ฯ ชฺญาตวฺยํ กรุณาปุณฺยํ ทานาทิภฺย อุตฺตมมิติ ฯ
ยทุกฺตํ ภวตา- หานิลาภาวติมาตฺราวิติ ฯ ตตฺปฺรตฺยุกฺตปูรฺวํ ยนฺมโนพเลน สตฺตฺวานุปกโรติ อปกโรติ เจติ ฯ อโต ชฺญายเต มานสํ กรฺม คุรุตรมิติ ฯ ยทุกฺตํ จิโรปจิเตนาปิ ศีลาทีนา น กิญฺจิทุปกฤตมิติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ มโนวิศุทฺธยา หิ ศีลวิศุทฺธิะ ฯ ยทิ มโน น วิศุทฺธมฺ ฯ ศีลมปิ น วิศุทฺธฺยติ ฯ ยเถทํ สปฺตาพฺรหฺมจรฺยสูตฺร อุกฺตมฺ ฯ วิศุทฺธศีลศฺจ มหาวิปากํ ปฺรติลภเต ฯ ยถาห สูตฺรม- ศีลวฺรตะ ปฺราณิหิตํ มโน ‘นุยายิ ภวติ ฯ ยทุต ศีลวิศุทฺธฺยา อิติ ฯ ศีลวิศุทฺเธา จ จิตฺตํ ปฺรศามฺยติ ฯ นานฺยธรฺเม [สติ] ฯ ยทุกฺตํ กายิกํ วาจิกํ กรฺมาเทาริกมฺ ฯ อตะ ปูรฺวํ ปฺรชหาตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ สูกฺษฺมกุศเลน มหาวิปากํ ลภเต ฯ ยถา ธฺยานสมาปตฺเตา เจตนา ฯ ยทุกฺตํ ยทฺยพฺรหฺมจรฺยจิตฺตมุตฺปาทยติ ตทา ศีลํ วิปทฺเยเตติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยสฺย มานสํ กรฺมาวิศุทฺธมฺ, ตสฺย ศีลมปิ อวิศุทฺธมฺ ฯ ปุณฺยปาปโยรฺเภเท ลพฺเธ สํโยชนศีลธรฺมโยรฺเภทะ ฯ ยทุกฺตํ ตฺวยา- อุตฺปทฺยมานํ วิชฺญปฺติกรฺม กายวาคฺภฺยํา ภวตีติ ฯ ตตฺ สามานฺยตะ ปฺรตฺยุกฺตํ ยทุต กายิกวาจิกกรฺมธรฺมเภเท มานสกรฺมธรฺมเภทะ ฯ กายิกํ วาจิกํ กรฺม อวศฺยํ วิชฺญาปยิตฺรา สิธฺยติ ฯ ยถา จตุรฺภิะ ปฺรตฺยไยะ สิทฺธํ ปฺราณาติปาตปาปํ น มานสกรฺม วินา ภวติ ฯ เลากิกาะ สตฺวา วทนฺติ กายิกํ วาจิกํ กรฺมากุศลํ น ตถา มานสมิติ ฯ มานสํ กรฺม จ น ชเนษูปปฺรยุชฺยเต นาปฺยุปลภฺยเต ‘สฺตีติ ฯ ปูรฺวญฺโจกฺตํ ปุณฺยปาปโยรฺลกฺษณมฺ ฯ ตลฺลกฺษณตฺวานฺมานสํ กรฺไมว คุรุตรํ น กายิกํ วาจิกํ วา ๚
ตฺริกรฺมเคารวลาฆววรฺค เอโกนวิํศตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๒๐ กรฺมเหตุปฺรกาศนวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- สํกฺษิปฺโยกฺตานิ กรฺมาณิ ฯ กรฺเมทํ กาโยปาทานสฺย การณมฺ ฯ กาโย ทุะขสฺวภาวะ ฯ อตสฺตํ นิโรธเยตฺ ฯ เอตตฺกายนิโรทฺธุกาเมน ตตฺกรฺม ปฺรหาตวฺยมฺ ฯ เหตุนิโรเธ ผลสฺยาปิ นิโรธาตฺ ฯ ยถา พิมฺพมุปาทาย ปฺรติพิมฺพมฺ ฯ พิมฺพนิโรเธ ปฺรติพิมฺพํ นิรุธฺยเต ฯ อโต ทุะขนิโรธกามินา ตทฺเธตุกรฺมปฺรหาณาย วีรฺยมารพฺธวฺยมฺ ฯ
(ปฤ) กรฺมตะ กาย อุตฺปทฺยต อิตีทํ ปฺรติปาทยิตวฺยมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เกจิทาหุะ- กายะ ปฺรกฤติต อุตฺปทฺยต อิติ ฯ เกจิทาหุะ- มเหศฺวราทุตฺปทฺยต อิติ ฯ เกจิทาหุะ- มหาปุรุษาตฺสมฺภูต อิติ ฯ อนฺเย เกจิทาหุะ- สฺวภาวช อิติ ฯ อโต วกฺตวฺยํ การณํ กถํ ชฺญายเต กรฺมต อุตฺปทฺยต อิติ ฯ (อุ) อิทํ วิวิไธะ การไณรฺทูษิตมฺ ฯ ชฺญาตวฺยํ กรฺมตะ กายมุปาทตฺต อิติ ฯ ปทารฺถา นานาวิปฺรกีรฺณชาตย อิติ ชฺญาตวฺยํ เหตุรปิ ภิทฺยต อิติ ฯ ยถา ปศฺยามะ อลกสนฺทุกโกทฺรวาทีนํา เภทะ ตทฺพีชมสมํ ชฺญาปยติ อิติ ฯ มเหศฺวราทีนํา เภทาภาวาตฺ น เหตุริติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ กรฺมณสฺตุ อปฺรมาณวิภกฺตตฺวาตฺ นานากายา อุปาทียนฺเต ฯ กิญฺจ สชฺชนาะ ศฺรทฺธธนฺเต ยตฺ กรฺโมปาทาย กาย อุปาทียต อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เต หิ สทาจรนฺติ ทานศีลกฺษานฺตฺยาทิกุศลธรฺมานฺ ฯ วิรมฺยนฺเต จ ปฺราณาติปาตาทฺยกุศลธรฺเมภฺยะ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺมตะ ศรีรมุปาทียต อิติ ฯ ยทิ กรฺโมปาทาย ศรีรมุปาทียเต ตทา ตตฺ นิวรฺตนียมฺ ฯ ตตฺตฺวชฺญานลาภานฺมิถฺยาชฺญานํ ปฺรหียเต ฯ มิถฺยาชฺญานปฺรหาณาตฺกามโกฺรธาทยะ เกฺลศาะ ปฺรหียนฺเต ฯ เกฺลศานํา ปฺรหาณาทูรฺธฺวชนฺโมตฺปาทกํ กรฺมาปิ ปฺรหียเต ฯ ตทา ตฺวยํ กาโย นิวรฺตฺยเต ฯ อีศฺวราทีนํา การณตฺเว ตุ น นิวรฺตยิตุํ ศกฺยเต ฯ อีศฺวราทีนามปฺรหาตวฺยตฺวาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺมตะ ศรีรมุปาทียต อิติ ฯ ปฺรตฺยกฺษํ ปฺรศฺยามะ ขลุ เหตุสทฤศํ ผลมฺ ฯ ยถา โกฺรทฺรวาตฺโกทฺรว อุตฺปทฺยเต ศาเลศฺจ ศาลิะ ฯ เอวมกุศลกรฺมโต ‘นิษฺฏวิปาโก ลภฺยเต ฯ กุศลกรฺมต อิษฺฏวิปากะ ฯ อีศฺวราทีษุ ตุ เนทฤศมสฺติ ฯ อตะ กรฺม กายสฺย มูลมฺ ฯ เนศฺวราทยะ ฯ
ปศฺยามะ ขลุ ปฺรตฺยกฺษํ ปทารฺถาะ กรฺมสมฺภูตา อิติ ฯ อกุศลกรฺมณา หิ ตาฑนนิคฺรหพนฺธนกศาธาตาทิทุะขานฺยนุภวนฺติ ฯ กุศลกรฺมปฺรตฺยยญฺจ ยโศลาภสตฺการาทิสุขานฺยนุภวนฺติ ฯ มโนชฺญปฺริยวาที มโนชฺญปฺริยวิปากํ วินฺทเต ฯ อโต ชฺญายเต กรฺมตะ ศรีรมุปาทียเต น มเหศฺวราทิภฺย อิติ ฯ เลากิกาะ สฺวยํ ชานนฺติ ปทารฺถาะ กรฺมเหตสมฺภูตา อิติ ฯ อต เอว กฤษฺยาทิกรฺม กุรฺวนฺติ ฯ ทานศีลกฺษานฺตฺยาทิปุณฺยกรฺมาณิ จ กุรฺวนฺติ ฯ นานฺต[รฺคฤห]มุปวิศนฺติ อีศฺวราทิภฺย อีปฺสิตมากํากฺษมาณาะ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺมโต วิปาโก ลภฺยต อิติ ฯ ชนา อีศฺวราทีนฺ การณํ วทนฺโต ‘ปิ กรฺมาณิ นิศฺรยนฺเต ยทุต สฺวเทหํ เขทยนฺต อุปวาสาทีนฺ สฺวีกุรฺวนฺติ จ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺมเหตุกมิติ ฯ ยททฤษฺฏํ วสฺตุ ตตฺร ปรศาสนมนุสเรตฺ ยทารฺยาณามาจริตมฺ ฯ สรฺเว จารฺยาะ ศีลาทิกุศลธรฺมานฺ นิศฺรยนฺเต ยโต ชานนฺติ กรฺมเหโตรฺโลโก ‘สฺตีติ ฯ ยทิ ศีลาทิวิรตะ น [ส] อารฺโย ภวติ ฯ น กศฺจิทารฺยะ ศาสนปฺรติทฺวนฺทฺวิกรฺมโก ภวติ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺมณะ ศรีรมุปาทียต อิติ ฯ กิญฺจ ศีลาทิ กรฺมณามาจรณาทฤธฺยภิชฺญานิรฺมิตาทีนิ สาธยนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺมเหตุก อิติ ฯ นรกาทิทุรฺคติษุ ทฺเวษปฺรทาศาทโย พหุลาะ ฯ อโต ชฺญายเต ทฺเวษปฺรทาศาทินา ทุรฺคตโย ภวนฺตีติ ฯ ยถา อุปริ วฤเกฺษ ผลํ ทฤษฺฏฺวา ชานนฺติ วฤกฺษสฺตทฺเธตุริติ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺม เทหสฺย มูลมิติ ฯ ทุรฺคเตา โมหาทยะ ปฺรพลา อิติ ชฺญาตวฺยํ เกฺลศาะ ทุรฺคติการณมฺ ฯ สรฺเวษามกุศลานํา โมหาธีนตฺวาตฺ อิติ ฯ ทุรฺคติษูตฺปนฺนา พหวะ, สุคติษูตฺปนฺนา อลฺปาะ ฯ จกฺษุษา ปศฺยามะ ขลุ วธาทฺยกุศลจาริโณ พหวะ ฯ กุศลจาริโณ ‘ลฺปา อิติ ฯ อโต ชฺญายเต หิํสาทิวฤตฺติรฺทุรฺคติการณมิติ ฯ วธาทิ สชฺชนา วิครฺหฺย น กุรฺวนฺติ ฯ ยทิ ชานนฺติ นาศุภผลานีติ กสฺมาตฺ นิรากุรฺวนฺติ ฯ สชฺชานานํา จิตฺเต ยทฺยกุศลมุตฺปทฺยเต ตไทว ปฺรยตฺเนน นิคฤหฺยเต ฯ อกุศลวิปากภีรุตฺวาตฺ ฯ [อโต] ชฺญาตวฺยํ วธาทโย ‘วศฺยมกุศลวิปากา อิติ ฯ ตถา โนเจตฺ ยเถษฺฏํ กุรฺยะ อิทเมว ปรมํ สุขมิติ ฯ ตทา หตฺวา สตฺตฺวานํา โภชนํ ปรทฺรวฺยาปหาระ ยทิ วา ปรสฺตฺรีคมนํ อิมานฺยปิ สุขานิ ภเวยุะ ฯ อาคามิทุะขภีรุตฺวาตฺ ตานิ ทูรตะ ปริหรนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺมตะ กาโย ภวตีติ ฯ สมฺยกฺ ชฺญานภาวนยา สาสฺรวํ กรฺม กฺษียเต ฯ น ตทา กาย อุปาทียเต ฯ อโต ชฺญายเต กรฺม ตสฺย มูลมิติ ฯ อรฺหโต ยทฺยปิ สาสฺรวกรฺมาณิ สนฺติ ฯ สมฺยกฺ ชฺญานภาวนยา ตุ [ตานิ] โนปจิโนติ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺม กายสฺย เหตุริติ ฯ กายเหตุนิโรธาตฺกาโย ‘ปิ นิรุธฺยเต ฯ จตุสฺสตฺยชฺญานาตฺ สตฺยาศฺรยาะ เกฺลศา น กทาปิ ปุนรุทฺภวนฺติ ฯ อนุทฺภวานฺน ภวติ กายวานฺ ฯ วิทฺวาเนวํ จินฺตยนฺ จตุสฺสตฺยานิ ชิชฺญาสติ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺม กายสฺย เหตุริติ ฯ ปฺรตฺยเย วิกเล จ น กายมุปาทตฺเต ฯ ยถา ศุษฺกภูเมา พีเช จ ทคฺเธ น สรฺโว ‘งฺกุระ ปฺรโรหติ ฯ เอวํ วิชฺญานสฺถิติเกฺษเตฺร ตฤษฺณาสฺเนหานภิษฺยนฺทิเต กรฺมพีเช จ ตตฺตฺวชฺญานทคฺเธ โนรฺธฺวเทหางฺกุระ ปฺรโรหติ ฯ วิทฺวาเนตทฺวสฺตุ ปฺรชฺญาย วิชฺญานสฺถิติเกฺษตฺรํ โศษยิตุํ กรฺม พีชํ ทคฺธุญฺจ วีรฺยมธิษฺฐาย ปฺรยตเต ฯ อโต ชฺญายเต กรฺม กาโยปาทานสฺย ปฺรตฺยย อิติ ๚
กรฺมเหตุปฺรกาศนวรฺโค วิํศตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
กรฺมาธิการะ สมาปฺตะ ๚
๑๒๑ สมุทยสตฺยสฺกนฺเธ เกฺลศาธิกาเร อาทฺยเกฺลศลกฺษณวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- อุกฺตานิ กรฺมาณิ ฯ เกฺลศา อิทานีํ วกฺษฺยนฺเต ฯ มลินจิตฺตสมุทาจาระ เกฺลศ อิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) กิํ มลมุจฺยเต ฯ (อุ) ยตฺ สํสารสนฺตานสฺย ปฺรวรฺตกํ ตนฺมลินจิตฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ ตนฺมลินจิตฺตปฺรเภทา เอว ราคทฺเวษโมหาทยะ ฯ อิทํ มลินจิตฺตํ เกฺลศ อิตฺยุจฺยเต ฯ ปาปธรฺม อิตฺยปิ, ปริหาณิธรฺมะ ติโรภาวธรฺม ปริตปนธรฺม อนุปตนธรฺม อิตฺยาทินามฺนาปฺยุจฺยเต ฯ เอตนฺมลินจิตฺตาภฺยาโสปจโย ‘นุศย อิตฺยุจฺยเต ฯ น ตุ มลินจิตฺต อุตฺปนฺนมาเตฺร ‘นุศยะ ฯ เกฺลศา นาม ราคทฺเวษโมหวิจิกิตฺสามานปญฺจทฤษฺฏยะ ฯ ตตฺปฺรเภทา อษฺฏนวติรนุศยาะ ฯ
ราคะ ปฺรีติสุขาขฺยสฺตฺริวิธะ ฯ วิภวปฺรีติสุขมปิ ราค อิตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- กามตฤษฺณา ภวตฤษฺณา วิภวตฤษฺณา อิติ ฯ วิภโว นาม ปฺรหาณํ นิโรธะ ฯ สตฺตฺวา ทุะขาภิหตา สฺกนฺธกายํ ปริชิหีรฺษโว วิภวํ สุขํ มนฺยนฺเต ฯ
(ปฤ) ปฺรีติสุขํ เวทนาลกฺษณํ น นนฺทิราคะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ไอหิกํ เสามนสฺยมามุษฺมิกํ เสามนสฺยํ อิหเลากิกสุขเวทนา อามุษฺมิกสุขเวทนา อิตฺยรฺถมภิทธาติ อิติ ฯ กิญฺจาห- ไอหิกํ เทารฺมนสฺยมามุษฺมิกํ เทารฺมนสฺยํ อิหเลากิกทุะขเวทนา อามุษฺมิกทุะขเวทนา อิตฺยรฺถมภิทธาติ ฯ ยโถกฺตํ เทวตาปฺรศฺเน- กิํ นนฺทติ ปุไตฺระ ปุตฺรวานฺ ฯ ภควานาห- โศจติ ปุไตฺระ ปุตฺรวานฺ อิตฺยาทิ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ ราโค นนฺทฺยงฺคมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- เวทนาปฺรตฺยยา ตฤษฺณา ฯ สุขเวทนายํา ราโค ‘นุศยะ ฯ กพลีการาหาเร ‘สฺติ นนฺทิรสฺติ ราคะ ฯ นนฺทิกฺษยาทฺราคกฺษย อิติ ฯ อโต ชฺญาตวฺยํ ราคะ ปฺรีตฺยงฺคมิติ ฯ อิทํ ตฺวนวทฺยมฺ ฯ เกน ตตฺ ชฺญายเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สมุทยสตฺยํ ยทุต ตรฺษณํ อิติ ฯ กสฺยาภิธานํ ตรฺษณมฺ ฯ ยตฺ ปุนรฺภวลิปฺสา ฯ กิํลกฺษณมิทํ ตรฺษณมฺ ฯ ยตฺ ราคํ นิศฺริตฺย วิวิธลิปฺสา ฯ (ปฤ) ยทฺยุจฺยเต ปุนรฺภวลิปฺสา ตรฺษณลกฺษณมิติ ฯ กสฺมาตฺปุนรุจฺยเต ราคํ นิศฺริตฺย วิวิธลิปฺเสติ ฯ (อุ) อสฺติ ปุนสฺตรฺษณลกฺษณมฺ ฯ วิวิธลิปฺเสติ วิศิษฺฏลกฺษณวจนมฺ ฯ วีตราคสฺยาปฺยสฺติ วิวิธลิปฺสาตรฺษณํ ยทุต สลิลาทิลิปฺสา ฯ เนยํ สมุทยสตฺยสงฺคฤหีตมฺ ฯ ยทฺราคมุปทาย ปุนรฺภวลิปฺสา, ตตฺตรฺษณํ สมุทยสตฺยสงฺคฤหีตมฺ ฯ
(ปฤ) ยทิ ตรฺษณมปิ นนฺทิะ, ราโค ‘ปิ นนฺทิะ กสฺมาทุจฺยเต ราคํ นิศฺริตฺเยติ ฯ (อุ) อาทฺโยตฺปนฺนํ ตรฺษณมฺ ฯ วิวฤทฺโธ ราคะ ฯ อตสฺตํ นิศฺริตฺเยตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- นนฺทิสมฺพนฺโธ โลก อิติ ฯ อโต นนฺทิเรว ราคะ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- นิโรธํ วรฺชยิตฺวา ราโค เทารฺมนสฺยญฺจ สรฺเว ‘กุศลา ธรฺมา อิติ ฯ ตตฺร ราค เอว นนฺทิะ ฯ เทารฺมนสฺยํ ทฺเวษะ ฯ ยโถจฺยเต ทฺเวโษ เทารฺมนสฺยมิติ ตทา ชฺญายเต นนฺทิะ ราค อิตฺยุปฺยุจฺยต อิติ ฯ อโต ‘ษฺฏาทศมเนาปวิจาเรษุ น เกฺลศา อุจฺยนฺเต เกวลํ เวทนา อุจฺยนฺเต ฯ อโต ชฺญายเต นนฺทฺยงฺคํ ราค อิติ ฯ ปฤถคฺชนา วีตราคา น เวทยนฺเต สุขมฺ ฯ วีตทฺเวษาศฺจ น ทุะขํ เวทยนฺเต ฯ วีตโมหา นาทุะขมสุขํ เวทยนฺเต ฯ เกน ตตฺ ชฺญายเต ฯ ตฤตียเวทนายามุจฺยเต ปฤถคฺชนา อสฺยา เวทนายา น ชานนฺติ สมุทยํ, น ชานนฺติ นิโรธํ, น ชานนฺติ อาสฺวาทํ, น ชานนฺติ อาทีนวํ น ชานนฺติ นิสฺสรณมฺ ฯ อโต ‘ทุะขาสุขเวทนายามวิทฺยานุศโย ‘นุเศเต ฯ อิเม ปฤถคฺชนาะ สทา ปญฺจธรฺมานฺ ตานฺ น ชานนฺตีตฺยโต ‘ทุะขาสุขเวทนายํา สทาวิทฺยานุศยํ รฺวนฺติ ฯ โย ‘วิทฺยานุศยะ ตทฺเวทโนปวิจารสฺวภาวาชฺญานมฺ ฯ เอวํ ปฤถคฺชนานํา สุขทุะขมเนาปวิจาราเวว ราคปฺรติเฆา ฯ ยทาทาวาคตฺย จิตฺเต วรฺตเต [สา] เวทเนตฺยุจฺยเต ฯ ตเทว จิตฺตมธิมาตฺรํ เกฺลศ อิตฺยุจฺยเต ฯ
สมุทยสตฺยสฺกนฺเธ เกฺลศาธิกาเร อาทฺยเกฺลศลกฺษณวรฺคํ เอกวิํศตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๒๒ ราคลกฺษณวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- นวสํโยชเนษุ ราโค ‘ยมาตฺริธาตุปฺรติปฺรติสํยุกฺตสฺตฤษฺเณตฺยุจฺยเต ฯ สปฺตานุศยานามงฺคํ ทฺวิธา ภวติ- กามราโค ภวราค อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เกจิทูรฺธฺวธาตุทฺวเย วิมุกฺติสํชฺญามุตฺปาทยนฺติ ฯ อโต ภควานาห- สฺถานมิทํ ภว อิติ ฯ ภโว นาม ชนฺม ฯ อสติ ราเค น ชนฺม ภวติ อิตฺยตะ ปฤถคุจฺยเต ภวราค อิติ ฯ น ตุ กามราคมาตฺรมฺ ฯ เกจิทาหุะ- กามราคมาตฺรํ เกฺลศะ ฯ กฺษีณกามราโค วิมุกฺโต นาม อิติ ฯ อโต ภควานาห- อารูปฺยธฺยาเน ‘ปฺยสฺติ ภวราค อิติ ฯ ปฺรทรฺศยติ จ ภควานฺ ตตฺร[อาปิ] ภวะ สูกฺษฺมะ ปฺรวรฺตต อิติ ฯ อตะ ปฤถคุจฺยเต ‘ยํ ราคะ ฯ ทศากุศลกรฺมปเถษุ จตุรฺษุ พนฺธเนษุ จ กามราค อิตฺยาขฺยา ภวติ ฯ กามราคสฺย ปรทฺรวฺยลิปฺเยตฺยาขฺยา ฯ ปญฺจนีวรณานํา ปญฺจาวรภาคียสํโยชนานาญฺจ กามกามเนตฺยาขฺยา ภวติ ฯ [ตตฺร]กามกามนา นาม ปญฺจกาม [คุณา]นํา กามกามนา ฯ ตฺรยาณามกุศลมูลานามกุศลมูลราค อิตฺยาขฺยา ฯ อกุศลมูลราโค นาม อกุศลมูลานามุปจยนมฺ ฯ อยํ ราโค ยทฺยธมาจรณะ ตทา อกุศลราค อิตฺยาขฺยา ฯ ยถา ปรทฺรวฺยาปหรณํ, ยาวจฺไจตฺยสงฺฆทฺรวฺยาทานมฺ ฯ ยทฺยมฤตสตฺตฺวสฺย มําสพุภุกฺษา, ยทิ วา มาตฤภคินีสฺวสฺราจารฺยปตฺนีะ ปฺรวฺรชิตปตฺนีํ สฺวปตฺนีํ วามารฺเคณ ชิคมิษติ ฯ อยมกุศลราค อิตฺยุจฺยเต ฯ ยตฺ สฺวทฺรวฺยํ น ตฺยกฺตุมิจฺฉติ ฯ ตตฺการฺปณฺยมฺ ฯ การฺปณฺยํ ราค เอว ฯ วสฺตุโต ‘สติ คุเณ อสฺตีติ วกฺตุมนฺยเปฺรรณมกุศลราคะ ฯ สติ คุเณ อนฺยสฺย ตทฺวิชิชฺญาปยิษา ราโคตฺปาทนมฺ ฯ พหุทานสฺย พหุทฺรวฺยสฺย วา ลิปฺสา, สา พหุราคตา ฯ ยทลฺปทฺรวฺยสฺยาลฺปทานํ ลพฺธฺวา ปฺริยตรํ กามยเต น ตฤปฺยติ ฯ [อิย]มสนฺตุษฺฏิะ ฯ โคตฺรกุลพนฺธุยโศรูปสมฺปทฺเยาวนชีวิตาทิษุ ยทภิษฺวงฺคะ [ส] มท อิตฺยุจฺยเต ฯ ยจฺจตุะสตฺการราคะ [ตตฺ] ตฤษฺณาจตุษฺฏยมิตฺยุจฺยเต ฯ
อยญฺจ ราโค ทฺวิวิธะ กามราคะ อุปกรณราค อิติ ฯ ปุนรฺทฺวิวิธะ อาตฺมราค อาตฺมียราค อิติ ฯ อาทฺย อาทฺยาตฺมิกปฺรตฺยยะ ฯ อปโร พาหฺยปฺรตฺยยะ ฯ อูรฺธฺวธาตุทฺวเย ราค เอกานฺเตนาธฺยาตฺมิกปฺรตฺยยะ ฯ ปุนะ ปญฺจวิธะ- รูปราคะ, สํสฺถานราคะ, สฺปรฺศราคะ, อิรฺยาปถปฺรลาปราคะ, สรฺวราค อิติ ฯ รูปรสคนฺธศพฺทสฺปรฺศราคะ ปญฺจกามคุณราคะ ฯ ษฏฺสุ สฺปรฺเศษูตฺปนฺนา ตฤษฺณา ษฑฺวิษยราคะ ฯ ติสฤษุ เวทนาสุ ราโค ‘สฺติ สุขเวทนายามสฺติ ลิปฺสาราคะ, ตตฺปริปาลนราคะ ฯ ทุะขเวทนายามสฺติ อลิปฺสาราคะ ตตฺปริชิหีรฺษาราคะ ฯ อทุะขาสุขเวทนายามสฺติ โมหราคะ ฯ สนฺติ จาสฺย ราคสฺย นวางฺคานิ ฯ ยโถกฺตํ มหานิทานสูเตฺร- ตฤษฺณํา ปฺรตีตฺย ยเถษฺฏวสฺตุปรฺเยษณา ฯ ยถา กศฺจิตฺ อเนน วสฺตุนา ทุะขิโต วสฺตฺวนฺตรํ ปรฺเยษเต ฯ ยโถกฺตมฺ- สุขี น ปรฺเยษเต ทุะขี ตุ พหุ ปรฺเยษเต ฯ ราควิวฤทฺธิะ ปรฺเยษณา ฯ ปรฺเยษณากาเล ยลฺลภฺยเต [ส] ตฤษฺณาลาภะ ฯ ลาภํ ปฺรตีตฺย วินิศฺจยะ ฯ อิทํ คฺราหฺยมิทมคฺราหฺยมิติ ยจฺจิตฺตนิรฺธารณํ ส วินิศฺจยะ ฯ วินิศฺจยํ ปฺรตีตฺย ฉนฺทราคะ ฯ ฉนฺทราคํ ปฺรตีตฺยาธฺยวสานมฺ ฯ อธฺยวสานํ นาม ปฺรคาฒจฺฉนฺทะ ฯ อธฺยวสานํ ปฺรตีตฺย ปริคฺรหะ ฯ ปริคฺรโห นาม อุปาทานมฺ ฯ อุปาทานํ ปฺรตีตฺย มาตฺสรฺยมฺ ฯ มาตฺสรฺยํ ปฺรตีตฺย อารกฺษา ฯ อารกฺษาธิกรณํ ทณฺฑาทานศสฺตฺราทานาทิ ฯ อิมานิ นวางฺคานิ ปุนรปิ นวางฺคคานิ ฯ ราโค ‘ยํ กาลมนุสฤตฺย อธมะ, มธฺยมะ, อุตฺตมะ, อธมาธมะ, อธมมธฺยมะ, อธโมตฺตมะ, มธฺยมาธมะ, มธฺยมมธฺยมะ, มธฺยโมตฺตมะ, อุตฺตมาธมะ, อุตฺตมมธฺยม, อุตฺตโมตฺตม อิติ ฯ ราคสฺย จาสฺย เลากิกางฺคานิ ทศ ภวนฺติ ฯ ตทฺยถา ปฺริยรูปํ ทฤษฺฏฺวา จิตฺเต อิทํ [ปฺริย]มิติ วจนํ กโรติ ฯ ตโต ราคํ ชนยติ ฯ ปฺรณิธานํ กโรติ ฯ อนุสฺมรติ ฯ ยถาศิกฺษิตํ ปฺรกฏยติ ฯ หฺรฺยปตฺรปํา วิสฺมรติ ฯ สทา สฺวยํ ปุโรวรฺตเต ฯ ปฺรมตฺโต ภวติ ฯ อุนฺมตฺโต ภวติ ฯ มุรฺจฺฉามรณํ [กโรติ] ฯ อิทํ ราคลกฺษณมฺ ๚
ราคลกฺษณวรฺโค ทฺวาวิํศตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๒๓ กามเหตุวรฺคะ
(ปฤ) กาโม ‘ยํ กถมุตฺปทฺยเต ฯ (อุ) สฺตฺรีรูปาธฺยาลมฺพเน ยทิ มิถฺยามนสฺการมุตฺปาทยติ ฯ ยทิ วา ตทฺรูเป ยทิ วากาเร ยทิ วา สฺปรฺเศ ยทิ วา สุภาษิเต [มิถฺยามนสฺการมุตฺปาทยติ] ฯ ตทา กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ จกฺษุะ โศฺรตฺราทิทฺวาราสํวรเณ กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ โภชเน จามาตฺรตาชฺญาเน กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ สฺตฺรีรูปสํสฺตเว กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ สุขานิ เวทยตะ กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ โมหาตฺกามราค อุตฺปทฺยเต ฯ อศุจิสํชฺญาชนนาตฺ, ทุรฺวิชฺญานาตฺกามราค อุตฺปทฺยเต ฯ ยถา ศุทฺธํ วสฺตฺร [มปคตกลงฺกํ] สมฺยงฺ มเลน ทูษฺยเต ฯ ราคพหุลานํา ปุรุษาณํา สํวาเสน กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ กายาทิษุ จาตุรฺเภาติเกษุ มิถฺยามนสฺการมุตฺปาทยนฺ กามาหฤโต ภวติ ฯ อปฺรคฤหีตวฤตฺตฆฏวทคฺรถิตกุสุมวจฺจ ฯ ยทิ เกาสีทฺยานฺน กุศลํ ภาวยติ ฯ ตทา กามราโค ‘วกาศํ ลภเต ฯ อคมฺยสฺถาเน คจฺฉนฺ ราเคณา ภิภูยเต ฯ ยทุต เวศฺยางฺคนามทฺยวิกฺรยวธกกุฏฺยาทยะ ฯ ตทฺยถา คฤโธฺร วา กงฺโก วา อิติ ทฤษฺฏานฺตะ ฯ อศุจฺยาทิ วิโลกฺย อปฺรติหตาลมฺพนสฺย กามราโค เวคํ ลภเต ฯ สุจิราทารภฺย สทา กามราคาภฺยาสาตฺ ราคานุศยะ สิธฺยติ ฯ ตทา สูตฺปาโท ‘ยํ ภวติ ฯ สฺตฺรีรูปาทฺยลมฺพเน ปฺรีโต นิมิตฺตํ คฤหฺณาติ ปริจฺเฉทญฺจ คฤหฺณาติ ฯ นิมิตฺตคฺรหณํ นาม ปาณิปาทมุขนยนาลาปมนฺทหาสกฏากฺษโรทนนยนพาษฺปาทินิมิตฺตานํา คฺรหณมฺ ฯ ปริจฺเฉทคฺรหณํ นาม สฺตฺรี ปุมานิติ สํสฺถานวิเศษวิกลฺปะ ฯ เอวํ คฤหีตานุสฺมรณวิกลฺปสฺย กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ ทุรฺพลวิจารณาจิตฺต อาลมฺพนมนุธาวติ น นิคฤหฺณาติ ฯ ตทา กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ ยะ ปฺรวฤตฺตกามราคะ [ตตฺ]กฺษานฺติํ เวทยนฺ น ปริตฺยชติ ฯ ส กฺรมโศ วรฺธยติ ฯ อธมานฺมธฺยมมุตฺปาทยติ ฯ มธฺยมาทธมมุตฺปาทยติ ฯ
กามราคสฺย หิตาสฺวาทมาตฺรํ ทฤษฺฏฺวา ตทานีนวมชานตะ กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ ฤตุนา จ กามราค อุตฺปทฺยเต ยถา วสนฺตาทยะ ฯ สฺถานวเศน จ กามราค อุตฺปทฺยเต ยถา กิญฺจิตฺสฺถานํ ยตฺร จิราทารภฺย กามจาโร พหุโศ ‘ภฺยสฺตะ ฯ เทหสฺยา [วสฺถา]วศาจฺจ กามราโค ภวติ ฯ ยถา ยูโน โ’รคสฺย ธนสมฺปนฺนสฺย ฯ พลศกฺตฺยา จ กามราโค ภวติ ฯ ยถา ปาเนาษธาทิะ ฯ ศุภานฺ มโนหาริณะ ปญฺจกามคุณานฺ ยทุต สุปุษฺปิตสรารามปฺรสนฺนสฺนิคฺธวาปีกูปนวเมฆตฏิตฺสุรภิวาตวฺยชนานิ ลพฺธวตะ, ปกฺษิณํา กลรวํ สฺตฺรีณํา สุกุมารภูษณรุตานิ สุภาษิตานิ วา ศฤณฺวตะ กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ กรฺมปฺรตฺยเยน จ กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ ยถา วิศุทฺธทาตา วิศุทฺธปฺรณีเตษุ ปญฺจกามคุเณษุ สํปฺรหรฺษติ ฯ ปาปี ตุ อวิศุทฺเธษุ ฯ ชาติตศฺจ กามราโค ภวติ ฯ ยถา ปุรุษะ ปุรุษมิจฺฉติ ฯ ปฺรชฺญปฺตาวตฺยาสงฺเค จ กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ [ยถา] กศฺจิทนฺตะปุํลกฺษโณ พหิสฺตุ สฺตฺรีลกฺษโณ วสฺตฺรเวษไวรไมตฺรฺยาทิลกฺษณศฺจ ฯ อลพฺธจิตฺตสมาธานสฺย อนฺตะ สตฺตฺวํ ปศฺยโต พหิะ รูปาทิ ปศฺยตศฺจ กามราโค ภวติ ฯ ยสฺย ราคานุโศ ‘กฺษีณะ ตฤษฺณาปฺรตฺยยศฺจ สมฺมุขี ภวติ ฯ ตสฺย มิถฺยามนสฺการ อุตฺปทฺยเต ฯ เอวมาทิปฺรตฺยไยะ กามราเคาตฺปทฺยเต ๚
กามเหตุวรฺคสฺตฺรโยวิํศตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๒๔ กามโทษวรฺคะ
(ปฤ) กามราคสฺย เก โทษาะ สนฺตีติ กามะ ปฺรหาตวฺยะ ฯ (อุ) กามราโค วสฺตุโต ทุะขมฺ ฯ ปฤถคฺชนา วิปรฺยเยณ มฤษา [ตตฺร] สุขสํชฺญามุตฺปาทยนฺติ ฯ ชฺญานี ตุ ทุะขํ ปศฺยติ ฯ ทุะขํ ปศฺยนฺ ปฺรชหาติ ฯ กาโมปาทาเน นาสฺติ ตฤปฺติะ ฯ ยถา มทฺยปานํ ตตฺปริตรฺษณมนุวรฺธยติ ฯ ปริตรฺษณวิวฤทฺธฺยา กะ สุขี ภวติ ฯ กาโมปาทานาทกุศลานิ สโหปจียนฺเต ฯ อสิศสฺตฺราทีนํา กามาธีนตฺวาตฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- กามะ ปาโป ลฆุรฺทูสฺตฺยชะ ฯ วฺยาปาท[คโต] ลฆุปาปะ, วสฺตุตะ ส [ตโต ‘ปิ] ลฆุตฺตระ อิติ ฯ กามะ ปุนรฺภวสฺย เหตุะ ฯ ยโถกฺตํ- ตฤษฺณาปฺรตฺยยมุปาทานํ ยาวนฺมหโต ทุะขสฺกนฺธสฺย สมุทย อิติ ฯ ตฤษฺณํา ปฺรตีตฺย กาโย ภวติ ฯ อาห จ ทุะขเหตุสฺตฤษฺณา ภวตีติ ฯ กิญฺจาห- วิทฺยมานานิ ทุะขานิ ภิกฺษวะ กสฺมาทฺภวนฺตีติ มนสิกฤตฺวา ชานีธฺวํ [ตานิ] กามเหตุกานิ ฯ ตฤษฺณายาศฺจ กาโย เหตุริติ ฯ กิญฺจาห- กพลีกาเร [ภิกฺษว] อาหาเร ‘สฺติ นนฺทิ อสฺติ ราคะ ฯ อโต วิชฺญานํ ตตฺร ปฺรติษฺฐิตมฺ อิติ ฯ ชฺญาตวฺยํ ตฤษฺณา กายเวทนายาะ ปฺรตฺยย อิติ ฯ อยญฺจ ราคะ สทา อศุเจา สมุทาจรติ ฯ ยถา สฺตฺรฺยาทิษุ ฯ สฺตฺรีณํา กายจิตฺตมศุจิ ศกฤนฺมฤตฺสุ [วิทฺยมาน]วฤศฺจิกวตฺ ทษฺฏฺวา ทูษยติ ฯ ส กามราคะ สทา โมเห สมุทาจรติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยถา ศฺวา รกฺตลิปฺตมสฺถิกงฺกาลํ สฺวาทยิตฺวา [สฺว]ลาลาโยคานฺมนฺยเต ยนฺมธุร[มิท]มิติ ฯ ตถา ราคฺยปิ นีรเส กาเม มิถฺยาวิปรฺยาสพเลน มนฺยเต ยทิทํ รสาสฺวาทมิติ ฯ ยถา มําสเปศฺยาทยะ สโสปมา [อุกฺตาะ] ฯ เกษาญฺจิทตีเต ‘ตาคเต วา วสฺตุนิ กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต โมเห สทา สมุทาจรตีติ ฯ สตฺตฺวานํา กามราคปฺรตฺยยํ สุขมลฺปํ ทุะขํ พหุ เกน กิมฺ [สฺยาตฺ] ฯ
กามตฤษฺณาวานฺ สุขเหโตะ สรฺวทุะขานฺยนุภวติ ยทุตารฺชนกาเล ทุะขํ รกฺษณกาเล ทุะขมุปโภคกาเล ‘ปิ ทุะขมฺ ฯ ยถา กฤษิวาณิชฺยสํคฺรามราชเสวาปริจรฺยาทีนิ อรฺชเน ทุะขํ หานภีตฺยา รกฺษเณ ทุะขํ, ปฺรตฺยุตฺปนฺเน ตฤปฺตฺยภาวาทฺทุะขมฺ ฯ อิษฺฏสงฺคเม ปฺรีติรลฺปา วิรเห จ ทุะขํ พหุ ฯ ยโถ ชฺญายเต กาโย พหุโทษ อิติ ฯ ยถาห ภควานฺ- กามตฤษฺณายาะ ปญฺจาทีนวาะ- อลฺปาสฺวาโท พหุทุะขํ, สํโยชนาทีปนมามรณตฤปฺติรารฺยวิครฺหณมกุศลํ วินา น กรณมฺ อิติ ฯ อเนน กามราเคณ สตฺตฺวาะ สํสารโสฺรตานุคามิโน นิรฺวาณาทฺทูรีภวนฺติ ฯ เอวมาทีนฺยปฺรมาณานฺยวทฺยานิ สนฺติ ฯ อิติ ชฺญาตวฺยํ กาโย พหุโทษะ อิติ ฯ
เกฺลศา ราคมุปาทาย ภวนฺติ ยถา กามราคาตฺ เกฺลศาะ สรฺเว สมุทฺภวนฺติ ฯ ตฤษฺณานุศเย ‘นุนฺมูลิเต ปุนะ ปุนรฺทุะขมนุภวติ ฯ ยถา วิษวฤโกฺษ ‘นุจฺฉินฺนะ สทา ปุรุษํ หนฺติ ฯ ราเคณ สตฺตฺวา คุรฺวี ธุรํ วหนฺติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- กามตฤษฺณา พนฺธนมิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา กฤษฺณศุกฺลา เคาะ สฺวยมพทฺธา รชฺชุนา ปรมพทฺธา ฯ เอวํ จกฺษุรฺน รูปพทฺธํ, รูปญฺจ น จกฺษุรฺพทฺธมฺ, กามราคสฺตุ ตตฺร พทฺธะ ฯ อิมํ พนฺธมวลมฺพยโต น วิมุกฺติรฺลภฺยเต ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ปูรฺวา โกฏิรฺน [ปฺรชฺญายเต] อวิทฺยานีวรณานํา สตฺตฺวานํา ตฤษฺณาสํโยชนานํา สนฺธาวตํา สํสรตามฺ อิติ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- ราคปฺรหาณาทฺรูปํ ปฺรหียเต ยาวทฺวิชฺญานํ ปฺรหียต อิติ ฯ ราโค ‘ยมนิตฺยตาทิภาวนยา ปฺรหียเต ฯ ปฺรหีเณ ‘สฺมินฺ กามราเค จิตฺตํ วิมุจฺยเต ฯ รูปราคปฺรหาเณ นาสฺติ รูปมฺ ฯ อสติ รูเป ทุะขํ นิรุธฺยเต ฯ ยาวทฺวิชฺญาเน ‘ปฺเยวมฺ ฯ ชฺญายเต กามราคาะ สุทฤฒํ พนฺธนมิติ ฯ
กามราคศฺโจโรปมะ ฯ สตฺตฺวาสฺตุ ตทกุศลํ น ปศฺยนฺติ ฯ กามราคะ สทา กุสุมารมุขตะ สมุทาจรตีตฺยตะ ปรมมกุศลํ นาม ฯ กิญฺจ สตฺตฺวาศฺจิตฺตปฺรโมเทน กามราเค ปฺรวรฺตนฺเต ยาวนฺมศกปิปีลิกา[ทย]ะ สรฺเว ‘ปิ อาหารไมถุนโยะ ปฺรวรฺตนฺเต ฯ ส กามราโค นานาการไณะ ปุรุษาณํา จิตฺตํ พธฺนาติ ยทุต มาตฤปิตฤสฺวสฤภคินีปตฺนีสํชฺญา ธนาทยะ ฯ สตฺวา อาหารไมถุนาทิกามราคนีวฤตจิตฺตาะ สนฺโต ชนฺโมปาททเต ฯ ธฺยานสมาปตฺติราค อูรฺธฺวภูมาวุตฺปทฺยเต ฯ กามราโค ‘ยํ สงฺคมํ กโรติ ฯ สรฺเวษํา โลกานํา รุจยะ ปฺรตฺเยกํ วิภินฺนาะ ฯ ราคาตฺสงฺคจฺฉนฺเต ฯ ยถา ศุษฺกาะ สิกตาะ สลิลโยเค สํยุชฺยนฺเต ฯ สํสาเร กามตฤษฺณํา รสํ มนฺยนฺเต ฯ ยถา รูปาณามาสฺวาทาธฺยวสานมิตฺยุกฺตํ ยทุต รูปํ ปฺรตีตฺโยตฺปทฺยเต สุขํ เสามนสฺยมฺ ฯ อสติ ราเค นาสฺวาทะ ฯ อาสฺวาเท ‘สติ สํสารมาศุ ปฺรชหาติ ฯ ส จ กามราโค วิมุกฺติวิรุทฺธะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยสฺมาตฺ สตฺตฺวาะ กามะ สุขํ ธฺยานํ สุขํ สมาปตฺติะ สุขมิติ สํรชฺยนฺเต ฯ ตสฺมาตฺ วิมุกฺติรสุขมฺ ฯ [ยตฺ] ราคางฺคปฺรหาณํ ตเทว สุขํ ปริณมติ ฯ ยโถกฺตํ- ยสฺย ไวราคฺยํ ส ปรมํ สุขมนุปฺราปฺโนติ อิติ ฯ กิญฺจาห- ยะ สรฺวสุขลาภมิจฺฉติ เตน สรฺวาณิ กามสุขานิ ตฺยกฺตวฺยานิ ฯ สรฺวกามานํา ตฺยาคาทาตฺยนฺติกนิตฺยสุขํ ลภต อิติ ฯ โย มหาสุขํ ลิปฺสติ เตนาลฺปสุขมุเปกฺษิตวฺยมฺ ฯ อลฺปสุโขเปกฺษยา อปฺรมาณสุขํ ปฺรติลภเต ฯ
วิทุษศฺจ นาสฺติ ปฺรตฺเยกลาภ อิตฺยุกฺตมฺ ฯ ยถา วีตราคตฤษฺณจิตฺตสฺย ฯ ยสฺย จิตฺตํ ราคตฤษฺณาวิวิกฺตํ ตสฺย สรฺเว ทุะโขปายาสา นิรุทฺธาะ ฯ กามราโค ‘ยํ สทฺธรฺมํ วิหนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ ปรมราคี ศีลชาติธรฺมศาสเนรฺยาปถศําสฺยเปกฺษเต ฯ นาววาทมาทตฺเต ฯ นาทีนวํ ปศฺยติ ฯ นาปิ ปุณฺยปาปมาโลจยติ ฯ อุนฺมตฺตวตฺ ปฺรมตฺตวจฺจ น ชานาติ กุรูปํ สุรูปมฺ ฯ อนฺธวจฺจ น ปศฺยติ ธนลาภมฺ ฯ ยโถกฺตํ- กามราโค น ปศฺยติ หิตมฺ ฯ กามราโค น วิชานาติ ธรฺมํ อนฺธตมสิ อชฺญานวตฺ ฯ ราคานปคมาตฺ ฯ กิญฺโจกฺตมฺ-
กามราคะ สมุโทฺร [‘ย]มปรฺยนฺตศฺจาปฺยคาธกะ ฯ
โสรฺมิะ สวีจิะ สาวรฺตะ สคฺรหศฺจ สรากฺษสะ ๚
เอวํ ทุรฺคา อเศษาศฺจ มนุษฺยาณามตารณาะ ฯ
วิศุทฺธศีลเนากาสฺถะ สทฺทฤษฺฏิวายุเวควานฺ ๚
นาวิกศฺจ มหานฺ พุทฺธะ สนฺมารฺคานฺ สมฺปฺรทรฺศยนฺ ฯ
ยโถกฺตภาวนาโยคี โส ‘ยํ ตรติ ไว ตทา ๚ อิติ ฯ
นาสฺติ กสฺยจิตฺเกฺลศานํา สํชฺญาวิกลฺปาสฺวาโท ยถา กามราคิณะ ฯ ส จ กามราโค ‘ตฺยนฺตํ ทุษฺปฺรชหะ ฯ ยโถกฺตํ- ทฺเว อิเม อาเศ ทุษฺปฺรชเห ฯ กตเม ทฺเว ฯ ลาภาศา ชีวิตาศา อิติ ฯ
กามราคสฺเยทฤศา โทษาะ สนฺติ ฯ กถํ ชฺญายเต กามราคิโณ ลกฺษณมฺ ฯ (อุ) กามราคพหุละ สฺตฺรีรูปกุสุมคนฺธมาลนฤตฺตวาทฺยคีเตษุ ปฺรมุทิโต เวศฺยาคฤหปานโคษฺฐีคามี มหาสมาชนาฏกรสิกะ สานุราคาลาปานนฺทิตะ สทา ปริโตษิตจิตฺตะ ปฺรสนฺนวทนะ สากูตสกากุสสฺมิตาภิลาษี ทุรฺลภโกปะ สุลภปฺรโมโท ภูยสา ทยาลุจิตฺตะ ปุนะ ปุนรฺวฺยาธิตจปลคาตฺระ สฺวเทหาธฺยาสกฺต อิตฺเยวมาทิ ราคพหุลสฺย ลกฺษณมฺ ฯ ลกฺษณมิทํ สฺวภาวพนฺเธนานุ คตมิตฺยโต ทุษฺปฺรชหมฺ ฯ สรฺเว จ กามราคา อาตฺยนฺติกทุะขาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ราคาภิลษิตสฺย วิปฺรโยโค ‘วศฺยภาวี ฯ วิปฺรโยคปฺรตฺยยํ เทารฺมนสฺยทุะขมวศฺยภาวิ ฯ ยโถกฺตํ- รูปสุขิโน [ภิกฺษโว] เทวมนุษฺยา รูปราคิโน รูปมุทิตา รูปวิปริณาเม ทุะขจิตฺตา วิหรนฺติ อิติ ฯ เอวํ เวทนาสํชฺญาสํสฺการวิชฺญาเนษฺวปิ ฯ ภควานฺ ตตฺร ตตฺร สูเตฺร นานาทฤษฺฏานฺไตริมํ กามราคํ ครฺหยติ ยทุต [อาศี] วิโษปมะ, ปฺรชฺญายุะกฺษยกรตฺวาตฺ ฯ ศลฺโยปมะ จิตฺตคตทุะขตฺวาตฺ ฯ อสิศูโลปมะ กุศลมูลสมุจฺเฉทกตฺวาตฺ ฯ อคฺนิสฺกนฺโธปมะ กายจิตฺตปริทาหตฺวาตฺ ฯ อมิตฺร [ภูตะ] ทุะขานามุตฺปาทกตฺวาตฺ ฯ อนฺตะสปตฺนภูตะ มนสิ ชาตตฺวาตฺ ฯ รูฒมูโลปมะ ทุรุนฺมูลนตฺวาตฺ ฯ ปงฺกภูตะ ยโศทูษกตฺวาตฺ ฯ วิฆฺนภูตะ กุศลมารฺคาณามาวรณตฺวาตฺ ฯ หฤทฺคตศลฺยภูตะ อนฺตรฺวฺยถนาตฺ ฯ อกุศลมูลภูตะ สรฺวากุศลานามุตฺปาทกตฺวาตฺ ฯ โอฆภูตะ สํสารารฺณเว สํปฺลาพนาตฺ ฯ โจรภูตะ กุศลสมฺปทปหาราตฺ ฯ เอวมาทฺยปฺรหาณานามาทีนวานํา สตฺตฺวาตฺ กามราคะ ปฺรหาตวฺยะ ฯ
กามานามาทินววรฺคศฺจตุวิํศตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๒๕ ราคปฺรหาณวรฺคะ
(ปฤ) กามราคสฺเยทฤศา โทษาะ สนฺติ ฯ กถํ ปฺรหาตวฺยะ ฯ (อุ) อศุจิ ภาวนาทิภิะ ปฺรติเษธยติ ฯ อนิตฺยตาทิภาวนาทิภิะ ปฺรชหาติ ฯ (ปฤ) เกษาญฺจิทนิตฺยตาทิโพธนาตฺกามราโค วรฺธเต ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ยะ สรฺวมนิตฺยมิติ ปฺรชานาติ น ตสฺย กามราโค ‘สฺติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อนิตฺยสํชฺญา [ภิกฺษวะ] ภาวิตา พหุลีกฤตา ตทา สรฺวะ กามราคะ ปรฺยาทีรฺยเต สรฺวะ รูปราคะ ปรฺยาทีรฺยเต สรฺโว ภวราคะ ปรฺยาทีรฺยเต สรฺวาวิทฺยา ปรฺยาทีรฺยเต สรฺโว ‘สฺมิมานะ ปรฺยาทีรฺยเต สมุทฺธนฺยเต อิติ ฯ ยะ ปศฺยติ โลโก ทุะขํ ทุะขเหตุะ ราค อิติ ฯ ตสฺยายํ ราคะ ปฺรหียเต ฯ โย นิตฺยํ สฺมรติ มยา ชาติชราวฺยาธิมรณานฺยนุภวิตวฺยานีติ ส อิมํ ราคํ ปฺรชหาติ ฯ วิศุทฺธสุเข ลพฺเธ อวิศุทฺธสุขํ ตฺยชติ ฯ ยถา ปฺรถมธฺยานลาเภ กามตฤษฺณํา ตฺยชติ ฯ กามานามาทีนวานุทรฺศี อิมํา ตฺยชติ ฯ อาทีนวศฺจ ยถาปูรฺวมุกฺตะ ฯ พหุศฺรุตาทิปฺรชฺญาวิวฤธฺยา จ กามราคํ ตฺยชติ ฯ ชฺญานสฺย เกฺลศเภทนสฺวภาวตฺวาตฺ ฯ กุศลปฺรตฺยยสมฺปนฺนสฺย กามราคะ ปฺรหียเต ยทุต ศีลวิศุทฺธฺยา ทีนฺเยกาทศสมาธฺยุปกรณานีติ ปศฺจานฺมารฺคสตฺเย วกฺษฺยเต ฯ รูปชฺญานาทีนิ ธรฺมชฺญานาทีนฺยุปายาะ ฯ ภควานฺ มหาภิษกฺ ฯ สพฺรหฺมจาริโณ ‘นุจราะ ฯ สทฺธรฺม เอาษธมฺ ฯ อาตฺมนา ยโถกฺตวทาจรณํ วิเรจนมฺ ฯ ตทา กามราควฺยาธิะ ปฺรหียเต ฯ ยถา ชฺญายเต รูคฺณสฺย ตฺริวสฺตุสมฺปนฺนสฺย ตสฺมินฺเนว สมเย วฺยาธิะ ศามฺยติ อิติ ฯ
(ปฤ) ยโถกฺตํ สูเตฺร- อศุภ[ภาวนยา] ราคํ นิรฺวาปย อิติ ฯ กสฺมาตฺ ภวานฺ พฺรวีติ อศุภาทิ อนิตฺยตาทิ จ ฯ (อุ) สรฺวาณิ พุทฺธศาสนานิ เกฺลศานํา เภทกานิ ฯ ตถาปิ ปฺรตฺเยกมสฺติ พลวิเศษะ ฯ อาเทา อศุภยา ราโค วารฺยเต ปศฺจาทนิตฺยตาชฺญาเนน ปฺรหียเต ฯ อศุภยา เอาทริโก ราโค ‘ปนียต อิตีทํ พหูนํา ชฺญาตเมว ฯ ราคานุศยะ สูกฺษฺม อิติ อนิตฺยตยา ปฺรหียเต ฯ เกวลเมกสฺมินฺ สูตฺร อีทฤศํ วจนมุกฺตมฺ ฯ สรฺเวษุ สูเตฺรษฺวนฺเย ‘ปิ ปฺรหาณธรฺมา อุกฺตาะ ฯ อีทฤศปฺรตฺยเย สติ กามราคะ ปฺรหียเต ฯ
ราคปฺรหาณวรฺคะ ปญฺจวิํศตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๒๖ วฺยาปาทวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- วฺยาปาโท ทฺเวษลกฺษณมิติ ฯ โย ทฺวิษฺยติ ส วินาศํ กรฺตุมิจฺฉติ ฯ ปรสฺย ตาฑนพนฺธนมารณวิหิํสนานิ กรฺตุํ ปฺรณิทธาติ ฯ เอกานฺตโต นิรากฤตฺย ไนว ทฺรษฺฏุมิจฺฉติ ฯ อยํ ทฺเวษะ ปฺรติธ อิตฺยาขฺยายเต ฯ คุรุตโร ทฺเวษ อิตฺยรฺถะ ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี ปรานฺ นินฺทิตุํ ทณฺเฑน ตาฑยิตุญฺเจจฺฉติ ฯ [อยํ ทฺเวโษ] วิหิํสา อิตฺยภิธียเต ฯ มธฺยมทฺเวษ อิตฺยรฺถะ ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี [ปรํ] ปริหรฺตุํ เนจฺฉติ ฯ กทาจิตฺ ตตฺปุตฺรภารฺยาทีนฺ วิทฺวิษติ ฯ ตโตฺรตฺปทฺยมาโน [ทฺเวษะ] โกฺรธ อิตฺยุจฺยเต ฯ อธมทฺเวษ อิตฺยรฺถะ ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี สทากฺลิษฺฏจิตฺตะ [ส]มฺรกฺษ อิตฺยภิธียเต ฯ อวิปกฺเวนฺทฺริย อิตฺยรฺถะ ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี จิตฺตคตมกุศลมตฺยกฺตฺวา ปุนรฺวิปากาเยจฺฉติ ฯ [ส] อุปนาห อิตฺยุจฺยเต ฯ วิปกฺเวนฺทฺริย อิตฺยรฺถะ ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี สหสา กิญฺจิตฺ คฤหีตฺวา นานาการไณ[รฺน] ตฺยกฺตุมิจฺฉติ ฯ ยถา สิํโห นทีํ วิคาหฺย ตตฺตีรนิมิตฺตํ คฤหีตฺวา อามรณํ น [ตโต] วินิวรฺตเต ฯ [ส] ปฺรทาศ อิตฺยุจฺยเต ฯ อาคฺรห อิตฺยรฺถะ ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี หิตลาภินํ ปรํ ทฤษฺฏฺวา จิตฺเต มาตฺสรฺยมุตฺปาทยติ ฯ อิยมีรฺษฺยตฺยุจฺยเต ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี สทา กลหปฺริโย ธฤษฺฏมโนวาคฺ ภวติ ฯ [อยํ] สํรมฺภ อิตฺยุจฺยเต ฯ โรษกลห อิตฺยรฺถะ ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี จิรมาตฺสรฺเยณ ศีลมุปทิษฺโฏ ‘ปิ ปุนะ ปฺรติโลมยติ ฯ อยํ ทฺเวษ อิตฺยาขฺยายเต ฯ เกฺรารฺยมิตฺยรฺถะ ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี กิญฺจิทภีษฺฏสฺย อมนะปฺรหฺลาทนสฺย วสฺตุโน ลาเภ กฺษุภิตจิตฺโต ภวติ ฯ อิยมกฺษานฺติริตฺยุจฺยเต ฯ อกฺษเมตฺยรฺถะ ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี อสุกุมารวจนะ สทา ภฺรุกุฏิลาลโส น มนะ ปูรฺวมาลาปํ โยชยติ ฯ อิยมปกีรฺติริตฺยุจฺยเต ฯ อนาตฺตมนสฺกเตตฺยรฺถะ ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี สหวาสิษุ สทาธิเกฺษปโลลุโป ภวติ ฯ อิทมเสารตฺย มิตฺยภิธียเต ฯ อทานฺต อิตฺยรฺถะ ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี กายวางฺมโนภิะ สตีรฺถฺยํ สํสฺปฤษฺโฏปายาสํ กโรติ ฯ อิอยํ ชิคีษา อิตฺยภิธียเต ฯ อุปายาสสฺปรฺศ อิตฺยรฺถะ ฯ กศฺจิตฺ ทฺเวษี สทา ครฺหาปฺรกฏนปฺรีโต วิคีตวสฺตุปฺริยศฺจ ภวติ ฯ อิยํ โตทนตา อิตฺยุจฺยเต ฯ อุปาลมฺภ อิตฺยรฺถะ ฯ
ทฺเวโษ ‘ยํ ทฺวิวิธะ- กทาจิตฺสตฺตฺวมุปาทาย ภวติ กทาจิทสตฺตฺวมุปาทาย อิติ ฯ สตฺตฺวมุปาทโยตฺปทฺยมาโน คุรุตระ ปาปะ ฯ อุตฺตมมธฺยมาธมวิกลฺเปน นวราศโย ภวนฺติ ฯ นวเกฺลศานุปาทาย นวธา วิภชฺยเต ฯ วินา วสฺตุ ทฺเวษปริณาโห ทศโม ภวติ ฯ อิทํ ทฺเวษลกฺษณมฺ ฯ
(ปฤ) กถํ ทฺเวษ อุตฺปทฺยเต ฯ (อุ) อมโนชฺญาทฺทุะโขปายาสาทุตฺปทฺยเต ฯ ทุะขเวทนาสฺวภาวสฺย อสมฺยกฺ ปริชฺญานาทฺวฺยาปาท อุตฺปทฺยเต ฯ ครฺหาวธตฑนาทิภฺโย วา สมุตฺปทฺยเต ฯ ทุรฺชนสหวฤตฺตฺยา วา วฺยาปาท อุตฺปทฺยเต ยถา เสานิกวฺยาธาทยะ ฯ มนฺทชฺญานพลาทฺวา ทฺเวษ อุตฺปทฺยเต ยถา วฤกฺษาณํา ศาโขปศาขา วาเตริตา ภวนฺติ ฯ จิรสมุปจิตทฺเวษานุศยสฺย อานิรฺยาตนภาวํ ทฺเวษ อุตฺปทฺยเต เสานิกวฺยาธสรฺปาณามาคมาทฺวา ทฺเวษ อุตฺปทฺยเต ฯ ปรโทษานุสฺมฤติเปฺรมฺณา วา ทฺเวษ อุตฺปทฺยต อิติ ยถา นวเกฺลเศษูกฺตมฺ ฯ กาลวศาทฺวา ทฺเวษ อุตฺปทฺยเต ยถา ทศวยสฺกาทีนามฺ ฯ ชาตฺยา วา ทฺเวษ อุตฺปทฺยเต ยถา สรฺปาทีนามฺ ฯ เทศสฺถานาทฺวา ทฺเวษ อุตฺปทฺยเต ยถา กานฺยกุพฺชเทศาเทา ฯ ปูรฺวมุกฺโต ราคชนนปฺรตฺยยะ ฯ ตทฺวิโรเธ ทฺเวษ อุตฺปทฺยเต ฯ อาตฺมพุทฺธิมธฺยยสฺย [ตตฺร] มานปริโปษณํ ปทารฺถาธฺยวสานญฺเจตฺเยวมาทิปฺรตฺยเยษุ สตฺสุ ทฺเวษ อุตฺปทฺยเต ฯ
(ปฤ) ทฺเวษสฺย เก โทษาะ ฯ (อุ) อุกฺตํ สูเตฺร- ทฺเวษะ กามราคาทฺ คุรุตรํ ปาปมฺ อิติ ฯ อตะ สุวิโมกะ ฯ วสฺตุตสฺตุ ทุรฺวิโมกะ ฯ กินฺตุ ราควนฺน จิรํ จิตฺตมนุวรฺตเต ฯ ทฺเวโษ ทฺวิธา สนฺตาปกะ ฯ อาทาวาตฺมานํ สนฺตาปยติ อนฺเต ปรํ สนฺตาปยติ ฯ กิญฺจ ทฺเวโษ นิยเมน นรกาย ภวติ ฯ ทฺเวโษตฺถกรฺมณํา ภูยสา นรเก ปาตนาตฺ ฯ ทฺเวษะ กุศลปุณฺยานิ วินาศยติ ยทุต ทานศีลกฺษานฺตยะ ฯ อิมาสฺตฺริสฺระ กรุณาจิตฺตชาะ ฯ ทฺเวษสฺย กรุณาวิโรธิตฺวาตฺ [ตาะ] วินาศยติ ฯ ทฺเวษชญฺจ กรฺม สรฺวมนฺเต จิตฺตํ ปริตาปยติ ฯ ทฺเวเษนฺทฺริยวานฺ นิรฺทยตฺวาตฺ กฺรูรจณฺฑาล อิตฺยุจฺยเต ฯ สตฺตฺวาะ สทา ทุะขินะ ปุนรฺทฺเวเษณ ปีฑิตาะ วฺรเณ ปฺรยุกฺตกฺษารวตฺ ฯ กิญฺจ สูเตฺร ภควานฺ สฺวยํ ทฺเวษโทษานาห- ทฺเวษพหุละ กุตฺสิตะ ขรฺวากาโร ‘ปฺรศานฺตพุทฺธิศยะ สทา ภีรุจิตฺโต ชนานามศฺรทฺเธย อิติ ฯ
(ปฤ) วฺยาปาทพหุลสฺย กานิ ลกฺษณานิ ฯ (อุ) ธฤษฺฏวางฺมนาะ สทา อนาตฺตมนา ภวติ ฯ ภฺรุกุฏิเกฺษเปณ ทุรภิคโม ‘สํศฺลิษฺฏมุขวรฺโณ ทุรฺวิโมกสุลภโกปะ สทา วฺยาปาโทปนาหมุทิโต วิคฺรหภูษณายุเธษุ ปฺรีโต ทุรฺมิตฺรปกฺษปาตี สชฺชนวิทฺเวษี, ชนานํา ภีษณายาตถฺยธฺยานจินฺตโน ‘ลฺปหฺรยปตฺรป อิตฺเยวมาทีนิ ทฺเวษลกฺษณานิ ฯ อิมานฺยนฺเยษํา วิปฺริยกราณิ ฯ อตะ ปฺรหาตวฺยานิ ฯ
(ปฤ) กถํ ส ปฺรหาตวฺโย ภวิษฺยติ ฯ (อุ) สทา กรุณามุทิตาเปกฺษาภาวนายํา ทฺเวษะ ปฺรหียเต ฯ ทฺเวษสฺยาทีนวํ ปศฺยนฺ ทฺเวษํ ปฺรชหาติ ฯ ตตฺตฺวชฺญานลาภิโน ทฺเวษะ ปฺรหียเต ฯ กฺษานฺติพลาจฺจ ทฺเวษะ ปฺรหียเต ฯ (ปฤ) กิํ นาม กฺษานฺติพลมฺ ฯ (อุ) ยะ ปรครฺหาทิทุะขํ กฺษมเต ส กุศลธรฺมปุณฺยํ ลภเต ฯ นากฺษานฺติชมกุศลํ ลภเต ฯ อิทํ กฺษานฺติพลมฺ ฯ กฺษานฺติวิหารี ศฺรมณ อิตฺยุจฺยเต ฯ กฺษานฺติรฺหิ มารฺคสฺยาทฺยํ ทฺวารํ ภวติ ฯ อตะ ศฺรมณธรฺมณะ โกเป ‘ปิ น โกปวิปากะ ฯ นินฺทายาญฺจ น นินฺทาวิปากะ ฯ ตาฑเน จ น ตาฑนวิปากะ ฯ โย ภิกฺษุะ กฺษมาวานฺ ส ปฺรวฺรชฺยาธรฺมา สฺยาตฺ ฯ วฺยาปาทวโต น ปฺรวฺรชิตธรฺโธ ภวติ ฯ กฺษานฺติริยํ ปฺรวฺรชิตธรฺมะ ฯ ย อาการเวษาภฺยํา ภิกฺษุะ ภินฺนวฺยวหาโร ทฺเวษจิตฺตสหคตศฺจ น ส ภวฺโย ภวติ ฯ ยสฺตุ กฺษมาวิหารี ส เอว กรุณาคุณสวนฺวิตะ ฯ กฺษมาวิหารี สฺวหิตํ สาธยติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ทฺเวษการี ปรานฺ วฺยาพาธิตุํ กามยานะ สฺวาตฺมานเมว วฺยาพาธเต ฯ ยานิ กายวาคฺภฺยํา ปรตฺร ปฺรตฺยุกฺตานฺยกุศลานิ ฯ [เตษา]มกุศลานํา โทษาะ ศตสหสฺรคุณมาตฺมไนว ลภฺยนฺเต ฯ อโต ชฺญายเต ทฺเวโษ มหานฺตมาตฺมาปกรฺษํ กโรติ อิติ ฯ อตะ ปฺราชฺเญนาตฺมโน หิตํ กรฺตุกาเมน มหทฺทุะขํ มหตฺปาปญฺจาปากุรฺวตา กฺษานฺติราจริตวฺยาะ ฯ
(ปฤ) โก นินฺทาทิทุะขํ ขมเต ฯ (อุ) โย ‘นิตฺยตํา ภาวยติ พหุลีกโรติ ปฺรติพุธฺยเต สรฺวธรฺมา กฺษณิกาะ, นินฺทโก เวทกะ สรฺโว ‘ปิ กฺษณิก อิติ ฯ ตสฺย กุตฺร ทฺเวษ อุตฺปทฺเยต ฯ ศูนฺยตาจิตฺตสฺย สมฺยกฺ ภาวนยา กฺษมมาณ เอวํ จินฺตยติ ธรฺเมษุ วตุสฺตะ ศูนฺเยษุ โก นินฺทกะ โก วา นินฺทาเวทก อิติ ฯ ยทิ วสฺตุ สตฺยํ ตทา [ต]ทฺเวทนา กฺษนฺตวฺยา ฯ อหํ สตฺยโต โทษวานฺ อิติ ปูรฺวปุรุษาะ สตฺยํ วทนฺติ, กสฺมาตฺ ทฺวิษามิ ฯ ยทิ วสฺตุ สตฺยํ ฯ เต ปุรุษาะ สฺวยเมว มฤษาวาทปาปํ ลเภรนฺ ฯ กสฺมาทหํ ทฺวิษามีติ ฯ อศุภนินฺทํา ศฤณฺวนฺ เอวํ จินฺตเยตฺ สรฺเว โลกา ยถากรฺม วิปากํ เวทยนฺเต ฯ มยา ปุรา อิทํ นินฺทากรฺม สมุปจิตมาสีตฺ ฯ ตทิทานีํ ปฺรตฺยนุภวิตวฺยมฺ ฯ กสฺมาทฺ ทฺวิษฺยามีติ ฯ ยทิ จาศุภนินฺทํา ศฤโณติ ตทฺโทษมาตฺมนิ ภาวเยตฺ ฯ อาตฺมวเศไนว กายมนุภวามิ ฯ กายศฺจ ทุะขภาชนมฺ ฯ อโต นินฺทานุภวิตวฺเยติ ฯ กฺษานฺติวิหารี เอวํ จินฺตเยตฺ ปทารฺถาะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนาะ ฯ อิทมศุภํ นินฺทากรฺม โศฺรตฺรวิชฺญานมโนวิชฺญานศพฺทาทิสมุตฺปนฺนมฺ ฯ เอษุ อหํ ทฺวฺยงฺคสมนฺวิตะ ฯ ปรสฺตุ ศพฺทมาตฺรสมนฺวิตะ ฯ เอวญฺจ มไมว ปาปางฺคํ พหุ ฯ กสฺมาตฺ ทฺวิษามิ ฯ มยา ศพฺทสฺยาสฺย นิมิตฺตคฺรหณาเทว เทารฺมนสฺโยปายาสาะ สมฺภวนฺติ อิตฺยหเมว ทุษฺฏะ ฯ กฺษานฺติมานฺ น ปรานฺ โทษยติ ฯ กสฺมาตฺ ทฺเวษาทีนิ ปาปานิ น สตฺตฺวานํา โทษาะ, สตฺตฺวา วฺยาธิสมุตฺถาปิตจิตฺตตฺวาทนีศฺวราะ ฯ ยถา ภูตจิกิตฺสโก ภูโตจฺจาฏนาธฺยวสิโต ภูตเมว ทฺวิษติ น ตุ โรคิณมฺ ฯ อยํ วีรฺโยตฺสุกะ กุศลธรฺมาณํา สญฺจย อารชฺยเต ฯ อตะ ปรปฺรวาทานฺ น คณยติ ฯ พุทฺธานารฺยสงฺฆญฺจ สฺมฤตฺวา น นินฺทาะ ปฺรโมจยติ ฯ ยถา นินฺทาปฏโว พฺราหฺมณาทโย พุทฺธํ วิวิธํ นินฺทนฺติ ฯ ยถา วา ศาริปุตฺราทิษุ พฺราหฺมไณะ ปฺรยุชฺยนฺเต ‘ปวาทนินฺทาะ ฯ กะ ปุนรฺวาโท ‘สฺมาสุ ตนุปุณฺเยษุ ฯ
กิญฺเจทํ จินฺตเยตฺ โลกา อกุศพหุลา อาตฺมชีวิตมหฤตฺไวว กฏุกํ กุรฺวนฺติ ฯ กิํ ปุนสฺตาฑนนินฺทามิติ ฯ กิญฺไจวํ จินฺตเยตฺ- อศุภนินฺทาทินา น มม ทุะขมิติ เวทนา กฺษนฺตวฺยา ฯ ยถา ภควานฺ ภิกฺษูนฺ ศาสฺติ- กาเย กฺรกเจณ วิทีรฺเณ ‘ปิ เวทนา กฺษนฺตวฺยา ฯ กา ปุนรฺนินฺทา อิติ ฯ อิทมาจรนฺ สทา สํสารานฺนิรฺวิทฺยเต ฯ นินฺทายํา ลพฺธายํา นิรฺเวทํ ภูยสา มาตฺรยา สุนิศฺริตมวคมฺยากุศลมาจรติ ฯ ส ชานาติ จ นินฺทายา อกฺษมา อนฺเต ทุะขํวิปากเวทนา อิตฺเยวํ จินฺตยนฺ นรเก มา ภูตฺ ปาต อิติ คุรฺวีมปิ นินฺทํา เวทยเต ฯ โส ‘ตีว หฺรฺยปตฺรปาสาเปกฺษะ จินฺตยติ อหํ มหาปุรุษสฺย ภควตะ ศฺราวโก มารฺคภาวยิตา ฯ [มม]กถมุตฺปาทเยทการฺยํ กายวากฺกรฺม อิติ ฯ กฺษานฺติจาริภิรฺโพธิสตฺตฺไวะ ศกฺราทิภิศฺจ ลภฺยํ กฺษานฺติพลํ ศฺรูยเต จ ฯ อตะ กฺษานฺติะ การฺยา ๚
วฺยาปาทวรฺคะ ษฑฺวิํศตฺยุตฺตรวศตตมะ ฯ
๑๒๗ อวิทฺยาวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- ปฺรชฺญปฺตฺยนุวรฺตนมวิทฺยา ฯ อิติ ฯ ยถาหุะ- ปฤถคฺชนา อาตฺมรุตมนุวรฺตนฺเต ฯ ตตฺร นาสฺติ วสฺตุต อาตฺมา นาตฺมียมฺ ฯ ธรฺมาณํา สมวายะ เกวลํ ปฺรชฺญปฺตฺยา ปุรุษ อิตฺยุจฺยเต ฯ ปฤถคฺชนานามวิเวกาทาตฺมจิตฺตํ ปฺรวรฺตเต ฯ อาตฺมจิตฺตปฺรวฤตฺติริยมวิทฺไยว ฯ
(ปฤ) ภควานาห- ปูรฺวานฺตาชฺญานวิทฺยา อิติ ฯ กสฺมาทุจฺยเต ฯ อาตฺมจิตฺตมาตฺรมิยมวิทฺเยติ ฯ (อุ) อตีตาเทา พหโว ภฺรานฺตาะ ฯ อต อาห- ตตฺราชฺญานมวิทฺเยติ ฯ อต อาห ตสฺยาชฺญานมวิทฺเยติ ฯ สูเตฺร จ วิทฺยายา อรฺโถ วิวฤตะ- ยสฺย กสฺยจิตฺ ชฺญานํ วิทฺเยติ ฯ เกษํา ธรฺมาณํา ชฺญานมฺ ฯ รูปมนิตฺยมิติ ยถาภูตชฺญานมฺ ฯ เวทนา สํชฺญา สํสฺการา วิชฺญานมนิตฺยมิติ ยถาภูตชฺญานมฺ ฯ วิทฺยายา วิรุทฺธา วิทฺยาวิทฺยา ฯ ตถา จ ยถาภูตา วิทฺยา อวิทฺไยว ฯ
(ปฤ) ยถาภูตาวิทฺยา ยทฺยวิทฺยา ฯ ตรุปาษาณาทิธรฺมา อปิ อวิทฺยา สฺยาตฺ ฯ ยถาภูตวิทฺยายา อภาวาตฺ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ ตรุปาษาณานิ จาจิตฺตกานิ น ปูรฺวานฺตาทิ วิกลฺปยนฺติ ฯ อวิทฺยา ตุ วิกลฺปินีติ น ตรุปาษาณโยะ สมานา ฯ (ปฤ) อวิทฺยา นาม ธรฺมาภาวะ ฯ ยถา ปุรุษสฺย จกฺษุษา รูปาทรฺศนํ นาทรฺศนธรฺโม ภวติ ฯ อโต วิทฺยายา อภาวมาตฺรมวิทฺยา ฯ น ธรฺมานฺตรมฺ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ ยทฺยภาโว ‘วิทฺยา ฯ ปญฺจสฺกนฺเธษุ อสฺติ ปุทฺคล อิติ มิถฺยากลฺปนา ฆฏศกเล จ สุวรฺณสํชฺโญตฺปทฺยต อิติ กสฺมาทฺภวติ ฯ อโต ชฺญายเต มิถฺยาวิกลฺปสฺวภาวาวิทฺยา ฯ น ตุ วิทฺยายา อภาโว ‘วิทฺเยติ ฯ อวิทฺยาปฺรตฺยยาะ สํสฺการาทยะ สนฺตตฺยา ปฺรวรฺตนฺเต ฯ ยทฺยภาวะ กถมุตฺปาทเยตฺ ฯ (ปฤ) น วิทฺยา อวิทฺยา อิติ เจตฺ อิทานีํ วิทฺยํา วิหาย สรฺเว ธรฺมา อภาวาะ สฺยุะ ฯ อโต ไนโก ธรฺโม ‘วิทฺยา ภวติ ฯ (อุ) อวิทฺเยยํ สฺวลกฺษณต อุจฺยเต นานฺยธรฺมตะ ฯ ยโถจฺยเต อกุศลเมวากุศลสฺวรูปํ นาวฺยากฤตมฺ ฯ ตถาวิทฺยาปิ ฯ กุสูลํ ปุรุษาการมปิ ปุรุษคตฺยภาวาตฺ อปุรุษ อิตฺยุจฺยเต ฯ เอวมิยํ วิทฺยา สวิกลฺปาปิ ยถาภูตํ น ปฺรชานาตีตฺยวิทฺเยตฺยุจฺยเต ฯ น ตรุปาษาณโยรปิ ตถา ฯ
(ปฤ) ยานฺยุกฺตานิ อรูปมปฺรติฆมนาสฺรวมสํสฺกฤตมิติ ตานิ สรฺวาณิ ตทนฺยาภิธายกานิ ฯ กสฺมาทวิทฺยาปิ ไนวมฺ ฯ (อุ) อสฺติ กทาจิทยํ นฺยายะ ฯ อกุศลาทิษุ ตุ ไนวํ ภวติ ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ- วิทฺยายา อภาวมาตฺรมวิทฺเยติ ฯ ยถา ปฺรกาศาภาเว ตม อิติ ฯ (อุ) โลเก ทฺวิธา วทนฺติ- วิทฺยายา อภาโว ‘วิทฺเยติ ฯ กทาจิทฺวิปรีตา วิทฺยา อวิทฺเยติ ฯ วิทฺยายา อภาโว ‘วิทฺเยติ ยถา วทนฺติ โลเก- อโธ ‘รูปทรฺศี, พธิโร ‘ศพฺทโศฺรเตติ ฯ วิปรีตา วิทฺยา อวิทฺเยติ- ยถา ราเตฺรา สฺถาณุํ ทฤษฺฏฺวา ปุรุษ อิติ พุทฺธิรฺภวติ ฯ ปุรุษํ วา ทฤษฺฏฺวา สฺถาณุพุทฺธิะ ฯ ยทิ กศฺจิทิทมิติ ยถาภูตํ น ปฺรชานาติ ฯ ตทชฺญานมฺ ฯ มิถฺยาจิตฺตํ เกฺลศะ ฯ อยํ สํสฺการาณํา ปฺรตฺยยะ ฯ อรฺหตะ สมุจฺเฉทานฺน สนฺติ อวิทฺยาปฺรตฺยยาะ สํสฺการาะ ฯ ยทิ น วิทฺยา อวิทฺเยติ ฯ อรฺหโต พุทฺธธรฺเมษุ วิทฺยา นาสฺตีติ วิทฺยาวิทฺยา สฺยาตฺ ฯ โย ‘วิทฺยาวานฺ น โส ‘รฺหนฺ ฯ [อโต] ชฺญาตวฺยํ ปฤถคสฺติ อวิทฺยาสฺวรูปมฺ ฯ อิทํ มิถฺยาจิตฺตมิติ ฯ
สรฺเว เกฺลศา อสฺยา อวิทฺยายา องฺคานิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺเวษํา เกฺลศานํา มิถฺยาจาร [รูป]ตฺวาตฺ ฯ เต ปุรุษาณํา จิตฺตาวรณา อนฺธตโมรูปาะ ฯ ยถาห- กามราคี น ธรฺมํ ปศฺยติ, กามราคี น ปุณฺยํ ปศฺยติ อิติ ฯ ตตฺกาโมปาทาตา อนฺธตโมภูมะ ฯ เอวํ โกฺรธโมหาวปิ ฯ สรฺเว เกฺลศาะ สํสฺการาณามุตฺปาทกาะ ฯ อุกฺตนฺตุ สูเตฺร- อวิทฺยาปฺรตฺยยาะ สํสฺการา อิติ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺเว เกฺลศา อวิทฺยา อิติ ฯ อศูนฺยตาทรฺศิโน นิตฺยมสฺตฺยวิทฺยา ฯ กฺลิษฺฏาวิทฺยามาตฺรํ สรฺวสํสฺการาณํา ปฺรตฺยยะ ฯ วิปรีตา วิทฺยา อวิทฺเยตฺยุจฺยเต ฯ อทฤษฺฏศูนฺยภาวสฺย นิตฺยมสฺตียมวิทฺยา ฯ อโต ชฺญายเต อวิทฺยางฺคานิ สรฺเว เกฺลศา อิติ ฯ
(ปฤ) อวิทฺยา กถมุตฺปทฺยเต ฯ (อุ) อสทฺเธตุํ ศฺรุตฺวา จินฺตยโต ‘วิทฺโยตฺปทฺยเต ฯ ยถา อสฺติ ทฺรวฺยมสฺตฺยวยวี อสฺติ จิตฺ, สรฺเว ธรฺมา อกฺษณิกาะ, นาสฺติ ปุนรฺภวะ ฯ ศพฺท อาตฺมา, ส จ นิตฺยะ, ตฤณวฤกฺษาทยะ สเจตนา อิตฺเยวมาทิมิถฺยาคฺรเห สติ อวิทฺโยตฺปทฺยเต ฯ อสตฺการไณรฺวาวิทฺโยตฺปทฺยเต ฯ ยทุต ทุรฺมิตฺรสํสฺตโว ‘สทฺธรฺมศฺรวณํ มิถฺยามนสฺกาโร มิถฺยาสมุทาจาร อิตฺเยภิศฺจตุรฺภิะ การไณรวิทฺโยตฺปทฺยเต ฯ อนฺยเกฺลศชนนปฺรตฺยยาะ สรฺเว ‘วิทฺยาชนนเหตวะ ฯ อวิทฺยาเหตุภฺยศฺจาวิทฺโยตฺปทฺยเต ฯ ยถา ยเวภฺโย ยวาะ ศาลิภฺยะ ศาลยะ ฯ เอวํ ยตฺราสฺติ สตฺตฺวกลฺปนา, ตตฺราวิทฺโยตฺปทฺยเต ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- มิถฺยามนสฺการปฺรตฺยเย ‘วิทฺโยตฺปทฺยต อิติ ฯ มิถฺยามนสฺการศฺจาวิทฺยายา นามานฺตรเมว ฯ ปุรุษํ ทฤษฺฏฺวา อสฺตีติ พุทฺเธะ ปูรฺวเมว ปุรุษมนสฺการ อุตฺปทฺยเต ปศฺจานฺนิศฺจย อิตฺยโต ‘วิทฺเยตฺยุจฺยเต ฯ อิทมุภยํ ปูรฺวาปรลกฺษณมนฺโยนฺยสหายมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา วฤกฺษาตฺผลํ ภวติ ผลาทฺวฤกฺษะ ฯ
อวิทฺยายาะ เก โทษาะ ฯ (อุ) สรฺเว วิปตฺตฺยุปายาสา อวิทฺยาธีนาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ [ยสฺมาตฺ] อวิทฺยาตะ สมุตฺปทฺยนฺเต ราคาทยะ เกฺลศาะ ฯ เตภฺโย ‘กุศลํ กรฺม ฯ ตตะ กายานุภวะ ฯ ตตฺปฺรตฺยโย วิวิธวิปตฺยุปายาสานํา ปฺรติลาภะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อวิทฺยานิวฤตสฺย [ภิกฺษโว วาลสฺย] ตฤษฺณาสมฺปฺรยุกฺตสฺไยวมยํ กายะ สมุทาคต อิติ ฯ สิํห นาทสูเตฺร โจกฺตมฺ- อุปาทานานิ ตฤษฺณานิทานานีติ ฯ คาถา จาห-
ยาะ กาศฺจิทิมา ทุรฺคตโย ‘สฺมิํลฺโลเก ปรตฺร จ ฯ
อวิทฺยามูลกาะ สรฺวา อิจฺฉาโลภสมุจฺฉฺรยาะ ๚ อิติ ฯ
อวิทฺยาสมุตฺปนฺนตฺวาตฺสรฺวเกฺลศานามฺ ฯ ปฤถคฺชนา เวทยนฺเต [สุขต] อิมานฺ สฺกนฺธานฺ ปญฺจ [เย] ‘ศุจโย ‘นิตฺยา ทุะขาะ ศุนฺยา อนาตฺมกาะ ฯ ย อารฺยาะ เต ตานฺ ทุะขานฺ เวทยนฺเต ฯ สมฺยงฺมนสฺการาตฺปญฺจ สฺกนฺธานฺ ปฺรชหาติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อาตฺมสํชฺญา มิถฺยาวิปรฺยาส อิติ ปฺรชานโต น ปุนรุตฺปทฺยต อิติ ฯ อโต ‘วิทฺยาปฺรตฺยโย พนฺโธ วิทฺยาปฺรตฺยโย โมกฺษ อิติ ฯ โลเก สตฺตฺวา อวิทฺยาพลาทลฺปาทภินิเวศาทฺพหูนาทีนวานฺ น ปศฺยนฺติ ฯ ยถา ศลภา อคฺเนา ปตนฺติ ฯ ยถา วา มตฺสฺยา องฺกุศํ คิลนฺติ ฯ ตถา สตฺตฺวา อปิ ทฤษฺเฏ ‘ลฺปาสฺวาทคฤทฺธา พหูนาทีนวานฺ น ปฺรตีกฺษนฺเต ฯ ตีรฺถิกคฺรนฺไถรุตฺปนฺนมิถฺยาทฤษฺฏิกา วทนฺติ น สนฺติ ปุณฺยาทีนิ อิติ ฯ สรฺวมิยมวิทฺยา ฯ อสตํา มารฺโค ‘กุศลเหตุะ ฯ อกุศลเหตุะ สรฺโว ‘วิทฺยา ฯ มิถฺยาทฤษฺฏฺยา กฤตกรฺมณา ภูยสา นรเก ปตนฺติ ฯ มิถฺยาทฤษฺฏยะ สรฺวา อวิทฺยโยตฺปทฺยนฺเต ฯ พุทฺโธ ภควานฺ สรฺวชฺญะ ศาสฺตา ตฺรยาณํา ธาตูนํา สมฺยกฺ จรฺยาวิศุทฺธ อารฺยวินีต อิตฺยาทิ ตีรฺถิกา น วิวิจฺย ปฺรชานนฺติ ฯ ยถา สทฺรตฺนมนฺธา นิรากุรฺวนฺติ ฯ อิเม ‘วิทฺยายา โทษาะ ฯ
กิญฺจ สรฺวสตฺตฺวานํา วิปตฺตฺยุปายสวิปฺรโลปาทยะ สรฺเว ‘วิทฺยาธีนาะ ฯ สรฺเว จ ลาภสํสิทฺธิปฺรกรฺษา วิทฺยาธีนาะ ฯ โย วรฺธิตาวิทฺยะ ส เอกานฺตโต ‘วีจินรเก ปตติ ฯ ยถา กลฺปาเทา ชนา อาสฺวาทสฺตุจฺฉ อิตฺยนภิชฺญาย [ตตฺร] ราคาธฺยวสายมุตฺปาทยามาสุะ ฯ อโต รูปพลายุราทโย วินษฺฏาะ ฯ อโต ชฺญาตวฺยมวิทฺยยา สรฺเว ลาภาะ ปฺรมุษิตา อิติ ฯ อิยมวิทฺยา จ ตตฺปฺรชฺญานมาเตฺรณ ปฺรหียเต ฯ ราคาทิภิสฺตุ น ตถา ฯ ราคจิตฺเต นาสฺติ โกฺรธะ ฯ โกฺรธจิตฺเต นาสฺติ ราคะ ฯ อวิทฺยา ตุ สรฺวจิตฺเตษุ วรฺตเต ฯ อภาวิตปฺรชฺญสฺย จาวิทฺยา สทา จิตฺเต วรฺตเต ฯ สรฺวเกฺลเศษุ อวิทฺยา ปฺรพลา ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อวิทฺยา ปาปียสี คุรฺวี ทุรฺวิโมกา จ อิติ ฯ อวิทฺยา จ ทฺวาทศนิทานานํา มูลมฺ ฯ อสตฺยามวิทฺยายํา กรฺมาณิ โนปจียนฺเต น สํสิธฺยนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นหฺยสฺติ อรฺหตํา สตฺตฺว[สํชฺญา]ลกฺษณมฺ ฯ อวิทฺยาวิรหานฺน กรฺมาณฺยุ ปจียนฺเต ฯ กรฺมณามนุปจยาทฺวิชฺญานาทีนฺยงฺคานิ น ปุนะ ปฺราทุรฺภวนฺติ อโต ชฺญายเต อวิทฺยา สรฺวทุะขานํา มูลมิติ ฯ
ปฺรตฺยกฺษํ ทฤศฺยเต ขลุ อสฺมินฺนศุจิกาย อาสงฺคะ, อนิตฺเย นิตฺยสํชฺญา จ ฯ ยถา ริกฺตมุษฺฏิรฺพาลานามุลฺลาปนาย ฯ ยถา จ มายา มูฒานํา ปุระ ปฺรทรฺศยติ มฤทํ สุวรฺณมิติ ฯ ปฺรากฤตา มูฒา ทฤษฺเฏ ปาปาธิษฺฐิตา อภิธาเนโนลฺลปนียา ภวนฺติ ฯ ตถา โลกา อปิ จกฺษุษา อศุจิ ทฤษฺฏฺวา ตทฺวญฺจิตา ภวนฺติ ฯ ไจตฺตา ธรฺมา กฺษณิกาะ, นิมิตฺตคฺรหณาทุตฺปทฺยนฺเต ฯ กฺษณิเก รูเป โมหานฺนิมิตฺตํ คฤหฺณนฺติ ฯ ตถา ศพฺทาทาวปิ ฯ ตสฺมาทฺทุรฺวิโมกา ฯ อิเม ‘วิทฺยายา โทษาะ ฯ
(ปฤ) อวิทฺยาพหุลสฺย ปุํสะ กานิ ลกฺษณานิ ฯ (อุ) อยํ ภยสฺถาเน นิรฺภโย ภวติ ฯ สุสฺถาเน ปฺรีติวิคตะ สชฺชนทฺเวษี ทุรฺชนสฺนิทฺโฆ ‘ภิปฺรายสฺย วิปรฺยยคฺราหี ปฺริยมิเตฺร สทา ปฺรติกูละ ตุจฺฉวสฺตุษุ สารคฺราหี อลฺปหฺรยปตฺรโป น วิจิกิตฺสาปฺรตีกฺษี, น ปเรษํา ตรฺปณ อาตฺมนาปิ ทุรฺนิเษวโณ มูโฒ ‘วิชฺญาตา สุชีรฺณมลินวสฺโตฺร ภฺรมติ ฯ รมฺยปฺรเทศาทศุจิปฺรเทศมนฺธกาเร ปฺรยาติ ฯ อาตฺมไนวาตฺมานํ มหานิติ ศฺลาฆมานะ ปรสฺย ลฆูกรเณ ตฤปฺยติ ฯ อปเถนาตฺมคุณานฺ ปฺรกฏยติ ฯ โทษํ โทษ อิติ น วิชานาติ ฯ หิตํ หิตมิติ น วิชานาติ ฯ อปริศุทฺโธ ‘ไนรฺยาณิโก ภาษเณ ‘ปฏุะ สทา โกฺรโธปนาหมุทิตะ ปโรปเทศํ วิปรฺยยโต คฤหีตฺวา [ตตฺร] ปรมาธฺยาวสิโต ทุรฺลภมภฺยสฺย สุวินศฺวรํ ลภเต ฯ ลพฺธสฺยาปิ นารฺถ เวตฺติ ฯ วิทิตมปิ มิถฺยา วิปรฺยยติ ฯ เอวมาทิลกฺษณานิ สรฺวาณฺยวิทฺยาธีนานิ ฯ อโต ชฺญายเต ‘วิทฺยาปฺรมาณทุษฺฏา อตะ ปฺรหาตวฺเยติ ฯ
(ปฤ) กถํ ปฺรหาตวฺยา ฯ (อุ) ตตฺตฺวชฺญานํ ภาวยโต ‘วิทฺยา ปฺรหียเต ฯ (ปฤ) สฺกนฺธธาตฺวายตนานํา ชฺญานมปิ ตตฺตฺวชฺญานมฺ ฯ กสฺมาตฺสูตฺร อุกฺตมฺ- อวิทฺยายา ไภษชฺยํ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทภาวนา วา อิติ ฯ (อุ) ตีรฺถิกา พหโว ภฺรานฺตาะ ฯ เหเตา ภฺรานฺตา วทนฺติ- อีศฺวรา ทโย โลกการณมิติ ฯ วสฺตุตสฺตุ ภฺรานฺตา วทนฺติ- อสฺติ ทฺรวฺยมสฺตฺยวยวีตฺยาทิ ฯ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทา[ทิ]ทฺวยํ ภาวยโต [‘วิทฺยา] ปฺรหี ยเต ฯ (ปฤ) ปฺรตีตฺยสมุตฺปาโท ‘วิทฺยายา ไภษชฺยมฺ ฯ กสฺมาทุจฺยเต ทฺวยมิติ ฯ (อุ) อนฺยชฺญานสํชิหีรฺษยา ฯ สฺกนฺธธาตฺวายตนาทิ ภาวยนฺนปิ อวิทฺยํา ภินตฺติ ฯ มิถฺยาทฤษฺฏิมาตฺรํ คุรุตราวิทฺยา ฯ มิถฺยาทฤษฺฏิศฺจ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทปฺรเหยา ฯ อโต ทฺวยมิตฺยุจฺยเต ฯ เอวํ ราคทฺเวษาวปิ ฯ เลากิกา ภูยสา ฆฏาทิปเท ภฺรานฺตาะ ฯ ยถา ฆฏปทํ ศฤณฺวโต มนสิ สํศย อุเทติ กิํ รูปาทิะ ฆฏะ กิํวา รูปาทิวฺยติริกฺโต ‘นฺโย ‘สฺติ ฆฏ อิติ ฯ เอวํ ปญฺจสฺกนฺธาตฺมกะ ปุรุษะ กิํ วา ตทฺวฺยติริกฺโต ‘นฺโย ‘สฺติ ปุรุษ อิติ ฯ สมาหิตจิตฺตะ กาย เอวาตฺมา กายาทนฺย อาตฺมา อิติ ศาศฺวโตจฺฉทาขฺเย ‘นฺตทฺวเย น ปตติ ฯ ยะ ปฺรชานาติ ฆฏะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺโน รูปรสคนฺธสฺปรฺศมย อิติ ฯ เอวํ รูปาทยะ สฺกนฺธะ ปุรุษ อิติ ฯ [ส] เอวํ ปฺรชานนฺ นามชํ สํศยํ ปฺรชหาติ ฯ อิทํ นาม ธรฺมาณํา ปรมารฺถํ สญฺฉาทยติ ฯ ยถาห เทวตาปริปฤจฺฉาสูตฺรมฺ-
นาม สรฺวมธฺวภาวิ นาม ภูโย น วิทฺยเต ฯ
เอกธรฺมสฺย นามฺโน ‘สฺย สรฺเว ธรฺมา วศานุคาะ ๚ อิติ ฯ
กิญฺจาห- โลกสฺย สมุทยํ ปศฺยโต ‘ภาวทฤษฺฏิรฺนิรุธฺยเต ฯ โลกสฺย นิโรธํ ปศฺยโต ภาวทฤษฺฏิรฺนิรุธฺยเต ฯ อิติ ฯ อปิ โจกฺตมฺ- สํสฺการาณํา สนฺตติํ ปญฺจสฺกนฺธานํา สํสรณํ วทนฺติ ฯ อิเม ‘วิทฺยาทีนวาะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทํ ภาวยโต นิรุธฺยนฺต อิติ ฯ อุกฺต ญฺจ สูเตฺร- ยะ ปฺรตีตฺยสภุตฺปาทํ ปศฺยติ ส ธรฺมํ ปศฺยติ ฯ โย ธรฺมํ ปศฺยติ ส พุทฺธํ ปศฺยตีติ ฯ เอวํ โย นามชํ สํศยํ ปฺรชหาติ โส ‘ปรปฺรตฺยยะ ปรมารฺถโต พุทฺธํ ปศฺยติ ฯ อตสฺตตฺตฺวชฺญานาทวิทฺยา กฺษียเต ฯ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทํ สมฺยกฺ ปฺรชานนฺ ตตฺตฺวชฺญานํ ปฺรติลภเต ฯ สํเกฺษปต อุกฺตํ จตุรศีติธรฺมสฺกนฺเธ- ยา กาจน ปฺรชฺญา สรฺวา สาวิทฺยาวฺยาวรฺตินีติ ฯ อวิทฺยา จ สรฺวเกฺลศานํา มูลํ สรฺวเกฺลศานํา สหการิณี เจตฺเยวํ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาท [ชฺญาเน] อวิทฺยา ปฺรหียเต ๚
อวิทฺยาวรฺคะ สปฺตวิํศตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๒๘ มานวรฺคะ
(ปฤ) ตฺรยะ เกฺลศาะ สํสารสฺย มูลมิตฺยุกฺตมฺ ฯ อโต ‘นฺยะ ปุนรสฺติ น วา ฯ (อุ) อสฺติ มานาขฺยะ ฯ (ปฤ) กตโม มานะ ฯ (อุ) มิถฺยาจิตฺเตนาตฺมน อุนฺนติรฺมาน อิตฺยุจฺยเต ฯ มาโน ‘ยํพหุวิธะ ฯ อวร อาตฺมนิ อุนฺนติรฺมานะ ฯ สเมษุ สมตามนฺยตาปิ มาน อิตฺยุจฺยเต ฯ ตตฺราตฺมพุทฺธินิมิตฺตคฺรหโทษสตฺตฺวาตฺ ฯ สเมษุ อาตฺมน อุนฺนติรฺมหามานะ ฯ วิศิษฺเฏษุ อาตฺมน อุนฺนติรภิมานะ ฯ ปญฺจสุ สฺกนฺเธษุ อาตฺมนิมิตฺตคฺรโห ‘สฺมิมานะ ฯ อสฺมิมาโน ทฺวิวิโธ นิมิตฺตปฺรทรฺศโน ‘นิมิตฺตปฺรทรฺศน อิติ ฯ นิมิตฺตปฺรทรฺศนะ ปฤถคฺชนานามาตฺมมาโน ยทุต รูปมาตฺมา, รูปวานาตฺมา, อาตฺมนิ รูปํ, รูป อาตฺมา อิติ ทรฺศนมฺ, เอวํ ยาวทฺวิชฺญานมปิ ฯ อิติ วิํศติธา ปฺรทรฺศนาตฺ นิมิตฺตปฺรทรฺศนะ ฯ อนิมิตฺตปฺรทรฺศนะ ไศกฺษชนานามสฺมิมานะ ฯ ยถา สฺถวิระ เกฺษมก อาห- น ขลฺวายุษฺมนฺ รูปมสฺมีติ วทามิ, น เวทนา, น สํชฺญา, น สํสฺการา, น วิชฺญานมฺ, [นาปฺยนฺยตฺร วิชฺญานาทสฺมีติ วทามิ] ฯ อปิ จ ม อายุษฺมนฺ ปญฺจสูปาทานสฺกนฺเธษุ อนุสหคโต ‘สฺมีติ มานะ อสฺมีติจฺฉนฺทะ อสฺมีตฺยนุศโย ‘สมุทฺธตะ ฯ [อิตฺยาทิ] ฯ อยมสฺมิมาน อิตฺยุจฺยเต ฯ
ยะ โสฺรตอาปตฺตฺยาทิผลวิเศษานปฺรติลภฺย ปฺรติลพฺธวานิติ วทติ โส ‘ธิมานะ ฯ (ปฤ) อลาเภ กสฺมาทฺภวติ ลาภพุทฺธิะ ฯ (อุ) ธฺยานาภฺยาเส ‘ลฺปาสฺวาทลาภาตฺ สํโยชนา นุศยํ วฺยาวรฺตยติ น ปุนศฺจิตฺเต สมุทาจรติ ฯ อโต ‘ยํ มาโน ภวติ ฯ ศฺรุตจินฺตามยปฺรชฺญาพเลน จ สทา กลฺยาณมิตฺรมุปสทฺย [ต]ตฺสมุทาจารวิเวกมภิโรจยติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธานํา ลกฺษณมลฺปํ ชฺญาตฺวา โสฺรตอาปตฺตฺยาทิผลสํชฺญามุตฺปาทยติ ฯ [อย]มธิมานะ ฯ
(ปฤ) อธิมานสฺย เก โทษาะ ฯ (อุ) อนฺเต เทารฺมนสฺโยปายาไสรฺภวิตวฺยมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โย ภิกฺษุะ กถยติ อหํ สมุทฺธตวิจิกิตฺสะ ปฺรติลพฺธมารฺค อิติ ฯ [ตสฺย] ปุรต เอวํ กถเยตฺ- อติคภีระ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาโท โลโกตฺตรธรฺม อิติ ฯ ยทฺยยํ ภิกฺษุรฺวสฺตุโต ‘ปฺรติลพฺธมารฺคะ ฯ [ตทาสฺย] อิมํ ธรฺมํ ศฤณฺวตะ เกากฤตฺโยปายาโส ภวติ ฯ อโต ยตฺเนนาธิมานมิมํ สมุจฺฉินฺทฺยาตฺ ฯ อธิมานินิ พุทฺธา ภควนฺโต มหาการุณิกา อปิ [ตํ] ทูรีกฤตฺย น ธรฺมาววาทํ กุรฺวนฺติ ฯ อตะ สมุจฺฉินฺทฺยาตฺ ฯ กิญฺจาธิมานี ธรฺมสฺย มิถฺยาทรฺศเน วิหรติ ฯ อโต นาสฺติ ตาตฺตฺวิโก คุณะ ฯ ตทฺยถา วณิกฺ คภีรมหาสมุทฺรคโต รตฺนาภาเสษฺวาสกฺโต ภวติ ฯ ตถายมปิ พุทฺธศาสนารฺณวคตะ อลฺปํ ธฺยานสุขํ ปฺรติลภฺย ปารมารฺถิกมารฺค อิติ ตตฺราสงฺคํ ชนยติ ฯ อธิมานี อนฺเต มรณกาเล น มารฺคํ เวทยเต ฯ อโต ยตฺเนน ปารมารฺถิกตตฺตฺวชฺญานมนฺวิษฺยาตฺ ฯ อธิมานี สฺวารฺถํ วินาศยติ สมฺโมหญฺจ พรฺธยติ ฯ อลพฺเธ ลพฺธสํชฺญาวตฺวาตฺ ฯ อโต นาตฺมานมาตฺมไนว วญฺจเยตฺ ฯ อิติ กฺษิปฺรํ วิสฤเชตฺ ฯ
ยทุตฺตมํ ปุรุษมวรํ วทนฺติ ฯ ตทยถา ภวตีติ อยถามาน อิตฺยุจฺยเต ฯ อยํ สฺวยมุจฺโจ ‘ปิ สฺวาตฺมภาวมวนมยติ ฯ ยทคุณาะ สนฺต อาตฺมานมุนฺนมยนฺติ ฯ ตนฺมิถฺยามาน อิตฺยุจฺยเต ฯ อกุศลธรฺไมราตฺมน อุจฺจกรณมปิ มิถฺยามานะ ฯ ยตฺ สุชเน ปูชฺเย ปฤษฺฐโต ‘สตฺการ อุทฺธตมานะ สะ ฯ อิตฺยาทิ มานลกฺษณมฺ ฯ
(ปฤ) กถํ มาน อุตฺปทฺยเต ฯ (อุ) สฺกนฺธานํา ปรมารฺถลกฺษณมชานานํา มาน อุตฺปทฺยเต ฯ ยโถกฺตํสูเตฺร- เย เกจิตฺ [ศฺรมณา พฺราหฺมณา วา] อนิตฺเยน รูเปณ [ทุะเขน วิปริณามธรฺเมณ] เศฺรษฺโฐ ‘หมสฺมีติ สมนุปศฺยนฺติ ฯ สทฤโศ [‘หมสฺมาติ สมนุปศฺยนฺติ] หีโน [‘หมสฺภีติ สมนุปศฺยนฺติ] กิมนฺยตฺร ยถาภูตสฺยาทรฺศนาตฺ ฯ เอวํ ยาวทฺวิชฺญานมิติ ฯ สฺกนฺธานํา ปรมารฺถลกฺษณํ ชานตํา นาสฺติ มานะ ฯ กายานุสฺมฤติํ ภาวยโต นาสฺติ มานะ ฯ ยถา เคาะ ศฤงฺคมเปกฺษฺย ตีกฺษฺโณ ภวติ ฯ ตจฺฉฤงฺเค คเต น ภวติ ฯ กาโย ‘ศุจิะ นวทฺวาเรษุ มลปฺรสฺราวี ฯ กะ ปฺราชฺญ อิมมเปกฺษฺย อุจฺโจ ‘สฺมีติ [มนฺเยต] เอวมาทิกายานุสฺมฤติปฺรตฺยเย ตุ นาสฺติ มานะ ฯ ปฺราชฺโญ ชานาติ สรฺเว สตฺตฺวา ยทิ วา ทริทฺรี ยทิ วา ธนี ยทิ วา ปูชฺโย ยทิ วา ชธนฺยะ สรฺเว ‘ปิ อสฺถิมําสสฺนายุสิราปญฺจสนฺธิเปศีกลลสมวายมยกายาะ, ชาติชราวฺยาธิมรณเทารฺมนสฺยปริเทวทุะโขปายาสสมนฺวิตา ราคโกฺรธาทิปุณฺยปาปกรฺมยุกฺตา นรกาทิทุรฺคติภาคินศฺเจติ ฯ กถมุตฺปาทเยนฺมานมฺ ฯ อาภฺยนฺตรํ พาหฺยํ จิตฺตํ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนํ สรฺวํ กฺษณิกมิติ ปศฺยโต น ภวติ มานะ ฯ จิตฺตสมาธิญฺจ สมฺยกฺ ภาวยโต น ภวติ มานะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นิมิตฺเต ‘นุคเต หิ มาน อุตฺปทฺยเต ฯ อสติ นิมิตฺเต กุตฺร มานมุตฺปาทเยตฺ ฯ กิญฺจ ปฺราชฺญสฺย ศีลาทิษุ สตฺสุ น ภวติ มานะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ศีลาทโย หิ สรฺเว เอษํา เกฺลศานํา กฺษยกราะ ฯ อสตฺสุ คุเณษุ กะ ปฺราชฺโญ ‘สทฺวสฺตุนิ มานมุตฺปาทเยตฺ ฯ อนิตฺยตาทิลกฺษณํ ภาวยโต มาโน นิรุธฺยเต ฯ กะ ปฺราชฺโญ ‘นิตฺเยน ทุะเขน อศุจินา ปทารฺเถน มานํ กุรฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) มานสฺย เก โทษาะ ฯ (อุ) มานาตฺกาโย ภวติ ฯ กายาตฺสรฺวํ ทุะขํ ปฺรวรฺตเต ฯ ยถาห ภควานฺ สูเตฺร- ยทาหํ มาณวโก ‘ภูวมฺ, น ตทา มานลกฺษณมาชฺญาสิษมฺ อหมิติ เวทนาวฺยากรณํ กุตฺรจิทุตฺปตฺสฺยต อิติ ฯ อนฺยมานานามปฺรหีณตฺวาตฺ ฯ สรฺเว เกฺลศา นิมิตฺตคฺรหานุวรฺตินะ ฯ อหมิติ นิมิตฺเตษุ มหตฺ ฯ อโต ชฺญายเต มานาตฺกาโย ภวตีติ ฯ มาโน ‘ยํ โมหภาคียะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จกฺษุษา รูปํ ทฤษฺฏฺวา อหํ ปศฺยามีตฺยาห ฯ มาโน ‘ยมนีตฺยา จ ปฺรวรฺตเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺเว โลกา อนิตฺยา ทุะขา อนาตฺมกาะ ฯ กถมเนน มาโน ภวติ ฯ อโต ราคทฺเวษโมหาะ ปรมานีตยะ ฯ มโนทฺธิตํ กรฺม ตีกฺษฺณํ คุรุกญฺจ ฯ คภีราสกฺตตฺวาตฺ ฯ ราโคทฺธิตนฺตุ เนทฤศํ ภวติ ฯ มานพลาทฺราคาทโย วรฺธนฺเต ฯ อเนน ราเคณ ลพฺโธ โคตฺราทิมานสฺตุ วิปุลํ วรฺธเต ฯ อสฺมิมานปฺรตฺยยํ ปฺรวรฺตเต นีจกุลมฺ ฯ สิํหวฺยาฆฺร วฤเกษฺวปิ ภวติ ฯ อสฺมาตฺปฺรตฺยยานฺนรเก ปตติ ฯ มานสฺย สนฺตฺเยวมาทีนฺยปฺรมาณานฺยวทฺยานิ ฯ
(ปฤ) กิํ มานพหุลสฺย ลกฺษณมฺ ฯ (อุ) อยํ สมุปาตฺตธารฺษฺฏฺโย ทุะสหภาษโณ ‘สตฺการจิตฺโต ‘ลฺปภยะ สฺไวราจารมุทิตะ สฺวยญฺจ มหาทุะศาสโน ยตฺกิญฺจิชฺชธนฺย[มปิ]สฺวยํ พหุมานี, ปรกุตฺสนปฺริยาลุริตีเม โทษา ทุรปเนยาะ ฯ อโต ชฺญานินา นาจริตวฺยาะ ฯ มาโน ‘ยํ สรฺวคุณานํา วิฆฏกตยา ปฺรวรฺตเต ๚
มานวรฺโค ‘ษฺฐาวิํศตฺยุตฺตรศตตฺตมะ ฯ
๑๒๙ วิจิกิตฺสาวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- วิจิกิตฺสา นาม ตตฺตฺวารฺเถ พุทฺธฺยวินิศฺจะ กิมสฺติ วิมุกฺติะ กิํ วา นาสฺติ ฯ กิมสฺติ กุศลมกุศลมฺ ฯ อุต น ฯ กิมสฺติ รตฺนตฺรยมฺ ฯ อุต น อิติ ฯ
(ปฤ) วฤเกฺษ สํศโย ภวติ กิํ สฺถาณุะ กิํ วา ปุรุษ อิติ ฯ มฤตฺปิณฺเฑ สํศโย ภวติ กิํ มฤตฺปิณฺฑะ อุต โกกิล อิติ ฯ มธุกเร สํศโย ภวติ กิํ มธุกระ กิํ วา ชมฺพูผลมิติ ฯ สรฺเป สํศโย ภวติ กิํ สรฺปะ กิํ วา รชฺชุริติ ฯ โฆฏกมฤเค สํศโย ภวติ กิํ ปฺรภา กิํ วา สลิลํ อิติ ฯ เอวมาทยะ สํศยเหตวศฺจากฺษุษวิชฺญานชนกาะ ฯ ธฺวเนา สํศโย ภวติ กิํ มยูรกฤต อุต มนุษฺยกฤต อิติ ฯ คนฺเธ สํศโย ภวติ กิมุตฺปลคนฺธะ อุต สํปรฺกคนฺธ อิติ ฯ รเส สํศโย ภวติ กิํ มําสรส อุต มําสาภาสรส อิติ ฯ สฺปรฺเศ สํศโย ภวติ กิเมาตฺปตฺติกตนฺตว อุต ปริปกฺวตนฺตว อิติ ฯ มานสวิชฺญานนฺตุ นานาวิธสํศยชนกมฺ ฯ ยถา กิมยํ ธรฺโม ทฺรวฺยวานฺ อุต คุณมาตฺรมฺ ฯ วิมสฺตฺยาตฺมา อุต น อิตฺเยวมาทยะ กิํ สํศยา น สนฺติ ฯ
อตฺร พฺรูมะ ฯ สฺถาณุรฺวา ปุรุโษ ว อิตฺเยวมาทิภิสฺตุ น เกฺลศา ภวนฺติ ฯ น จ เต ปุนรฺภวสฺย ปฺรตฺยยา ภวนฺติ ฯ กฺษีณาสฺรวาณามปฺเยตตฺสมฺภวาตฺ ฯ
(ปฤ) วิจิกิตฺเสยํ กถมุตฺปทฺยเต ฯ (อุ) ทฺวิวิธธรฺมทรฺศนศฺรวณชฺญาไนรฺวิจิกิตฺสา ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปูรฺวํ ทฺวิธาวสฺถิตํ ปทารฺถํ สฺถาณุํ ปุรุษญฺจ ทฤษฺฏฺวา ปศฺจาทฺทูรตะ ปศฺยติ ปุรุษาทิ วสฺตุ ตทา สํเศต สฺถาณุรฺวา ปุรุโษ เวติ ฯ ตทา มฤทาทาวปิ ฯ ทฺวิธาศฺรวณมฺ- ยทิ กศฺจิจฺฉฤโณติ อสฺติ ปุณฺยํ ปาปมิติ ฯ ปศฺจาจฺฉฤโณติ โลเก นาสฺตีติ ฯ อตะ สํศโย ภวติ ฯ ทฺวิธาชฺญานมฺ- ยทา เทเว วรฺษติ นที สมฤทฺธา ภวติ ฯ ชลเสตุเภเท ‘ปิ นที สมฤทฺธา ฯ ยถา เทเว วิวฤกฺษติ ปิปีลิกาโปตานฺยณฺฑวาหีนิ ฯ กสฺมิํศฺจิตฺ [กุตฺรจิตฺ] ขนตฺยปิ อณฺฑสํกฺรานฺโต คจฺฉติ ฯ มยูรกูชนํ ปุรุโษ ‘ปิ กรฺตุํ ศกฺโนติ ฯ กิญฺจิทฺวสฺตุ ทฤศฺยํ ยถา ฆฏะ ฯ กิญฺจิททฤศฺยํ ยถาลาตจกฺรมฺ ฯ อทฤศฺยํ วสฺตุ ยถา วฤกฺษมูลํ ปฤถิวฺยามธสฺตาตฺ ชล[สฺถํ]วา ฯ กิญฺจิทวสฺตุ อทฤศฺยญฺจ ยถา ทฺวิตียํ ศิระ ตฤตีโย พาหุะ ฯ เอวมาทิภิรฺทฺวิธาธรฺมทรฺศนศฺรวณชฺญาไนะ สํศโย ภวติ ฯ
อปรีกฺษฺย ทรฺศนาจฺจ สํศโย ภวติ ฯ ยถาติทูราทิภิรษฺฏปฺรตฺยไยะ ฯ ทฺวิธาศฺรทฺธาวตฺตฺเวน จ สํศโย ภวติ ฯ ยถา กศฺจิทฺวทติ- อสฺติ ปรโลก อิติ ฯ [อนฺยะ] กศฺจิทฺวทติ นาสฺตีติ ฯ อุภโยรปิ ปุรุษโยะ ศฺรทฺธาวตะ สํศโย ภวติ ฯ วิมเต วสฺตุนิ ยาวทฺวิศิษฺฏลกฺษณํ น ปศฺยติ ตาวตฺสํศโย ภวติ ฯ วิศิษฺฏลกฺษณํ ปศฺยตสฺตุ สํศโย น ภวติ ฯ (ปฤ) กถํ วิศิษฺฐลกฺษณํ ปศฺยติ ฯ (อุ) ทรฺศนศฺรวณชฺญานานํา วินิศฺจยาทฺวิคตสํศโย ภวติ ฯ ภควจฺฉาสเน ยะ กาเยน ธรฺมตาลกฺษณํ สากฺษาตฺกโรติ ฯ โส ‘ตฺยนฺตวิคตสํศโย ภวติ ฯ ยถา โพธิสตฺตฺโว โพธิมณฺเฑ นิษณฺโณ ‘วทตฺ วฺยวสาเยน พฺราหฺมณลพฺธํ คมีรํ ธรฺมมภิสเมตฺย ปฺรตฺยยานฺ ชานนฺ ปศฺยํศฺจ ปฺรกฺษีณสํศยชาโล ภเวยมิติ ฯ สทฺยุกฺติปฺรชฺญาลาภินศฺจ สํศยะ ปฺรหียเต ฯ ยถา ชฺญานี สํสฺการาณํา ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทํ ศฺรุตฺวา วิชฺญาย จ นิรฺธาสฺยติ สํสาโร ‘นาทิริตฺเยวมาทิ ฯ
(ปฤ) วิจิกิตฺสายาะ เก โทษาะ ฯ (อุ) วิจิกิตฺสาพหุลสฺย เลากิกํ โลโกตฺตรํ สรฺวํ น สิธฺยติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สนฺทิทฺฆะ ปุมานฺ น การฺยํ กรฺม กโรติ ฯ ยตฺ กโรติ ตตฺ ชฆนฺยํ ภวติ ฯ สาธยิตุมกฺษมตฺวาตฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- วิจิกิตฺสา จิตฺตสฺยานุปฺรโรหะ ฯ ตทฺยถา สตฤณเกฺษเตฺร ‘นุปฺรโรหพหุลตฺวาทนฺยตฤณานฺเยว น ปฺรโรหนฺติ ฯ กิะ ปุนะ ศาลิสสฺยาทีนิ ฯ เอวํ จิตฺตํ วิจิกิตฺสาปฺรสฤษฺฏมสทฺวสฺตุนฺเยว สมาทธาติ ฯ กิํ ปุนะ สมฺยกฺ สมาเธา อิติ ฯ กิญฺจาห ภควานฺ- วิจิกิตฺสา นาม ตมโส ราศิริติ ฯ ส ตมโส ราศิสฺตฺริวิธะ อตีโต ‘นาคตะ ปฺรตฺยุตฺปนฺน อิติ ฯ ส ตมโส ราศิราตฺมทฤษฺฏีนามุตฺติสฺถานมฺ ฯ ปุรุโษ ‘ยํ จิตฺตํ สมาทธาโน ‘ปิ มิถฺยา สมาทธาติ ฯ วินา ภควจฺฉาสนํ น สมฺยกฺสมาธิมานฺ อิติ วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ พหวะ สตฺตฺวา อามรณํ วิจิกิตฺสาวินษฺฏาะ ฯ ตทฺยถาห- อษฺฏกาทยะ ปญฺจาภิชฺญา มหรฺษยะ สํศยาลีฒา วิปนฺนา อิติ ฯ สํศยานสฺย ทานาทิ กุรฺวตะ ปุณฺยมวิปากํ วา สฺยาทลฺปวิปากํ วา ฯ กสฺมาตฺ ฯ อิมานิ ปุณฺยกรฺมาณิ จิตฺโตทฺคตานิ ฯ ตสฺย ปุรุษสฺย จิตฺตํ สทา วิจิกิตฺสากลุษิตมิตฺยโต นาสฺติ กุศลมฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- วิจิกิตฺสิตจิตฺโต ทานํ ทตฺวา ปฺรตฺยนฺตภูเมา วิปากํ เวทยต อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ วิจิกิตฺสาพหุโล ไนกาคฺรจิตฺโต ยถากาลํ ปาณิภฺยํา ปฺรยจฺฉติ ฯ นาปิ วิวิธํ สตฺการจิตฺตมุตฺปาทยติ ฯ อตะ ปฺรตฺยนฺตภูเมา กฺษุทฺรํ วิปากํ เวทยเต ฯ ตทฺยถา ปายาสฺยาทยะ กฺษุทฺรราชาะ ฯ
(ปฤ) นาสฺตียํ วิจิกิตฺสา ฯ กสฺมาตฺ ฯ วิจิกิกิตฺสา นาม ไจตสิกธรฺมะ ฯ ไจตสิกาศฺจ กฺษณิกาะ ฯ สนฺ น วิจิกิตฺสา ฯ อสนฺ อปิ น วิจิกิตฺสา ฯ ไนกํ จิตฺตํ สตฺ อสทิติ ภวติ ฯ อโต นาสฺตีติ ชฺญายเต ฯ (อุ) นาหํ วทามิ กฺษณิเกษฺวสฺติ วิจิกิตฺเสติ ฯ อนิรฺธาริตจิตฺตสนฺตาโน วิจิกิตฺเสตฺยาขฺยายเต ฯ น ตสฺมินฺ สมเย จิตฺตํ นิรฺธารยติ อยํ สฺถาณุรยํ ปุรุษ อิติ ฯ สตนฺยมานมิทํ จิตฺตมศฺรทฺทธานตฺวาทาวิลมฺ ฯ มิถฺยาทรฺศนาทสฺติ วา นาสฺติ เวติ วิจิกิตฺสนฺน ศฺรทฺทธเต ฯ
อศฺรทฺเธยํ ทฺวิวิธา วิจิกิตฺสาสมฺภวา มิถฺยาทรฺศนสมฺภวา อิติ ฯ วิจิกิตฺสาสมฺภวา ลฆุตรา ฯ มิถฺยาทรฺศนสมฺภวา ตุ คุรุตรา ฯ ศฺรทฺธา จ ทฺวิวิธา สมฺยทฺครฺศนสมฺภวา ศฺรวณสมฺภเวติ ฯ สมฺยทฺครฺศนสมฺภวา ศฺรทฺธา ทฤฒา ภวติ ศฺรวณสมฺภวา ตุ ไนวํ ภวติ ๚
วิจิกิตฺสาวรฺค เอโกนตฺริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๓๐ สตฺกายทฤษฺฏิวรฺคะ
ปญฺจสุ สฺกนฺเธษุ อาตฺมพุทฺธิะ สตฺกายทฤษฺฏิะ ฯ วสฺตุต อาตฺมโน ‘ภาวาตฺปญฺจสฺกนฺธาลมฺพินีตฺยุจฺยเต ฯ กายะ ปญฺจสฺกนฺธาตฺมกะ ฯ ตโตฺรตฺปนฺนา [อาตฺม]ทฤษฺฏิะ สตฺกายทฤษฺฏิริตฺยุจฺยเต ฯ นิราตฺมก อาตฺมนิมิตฺตคฺรหณาตฺ ทฤษฺฏิริตฺยาขฺยายเต ฯ
(ปฤ) ปญฺจสุ สฺกนฺเธษุ อาตฺเมติ นามกรเณ โก โทษะ ฯ ยถา ฆฏาทยะ ปทารฺถาะ ปฺรตฺเยกํ สฺวลกฺษณาะ ฯ น ตตฺราสฺติ โทษะ ฯ ตถาตฺมาปิ ฯ สฺกนฺธวฺยติริกฺต อาตฺมาสฺตีติ พฺรูวตสฺตุ โทษะ สฺยาตฺ ฯ (อุ) ยทฺยปิ น สฺกนฺธวฺยติริกฺต อาตฺเมตฺยุจฺยเต ฯ ตถาปีทํ ทุษฺฏมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตีรฺถิกา หิ วทนฺติ- อาตฺมา นิตฺยะ ฯ อสฺมินฺนธฺวนิ กฤตกรฺมณามนฺเต วิปากเวทนาตฺ อิติ ฯ เอวํ พฺรุวตะ ปญฺจสฺกนฺธา เอว นิตฺยาะ สฺยุะ ฯ อาตฺมวาที มนฺยเต อาตฺมา เอก อิติ ฯ ตถา สติ ปญฺจสฺกนฺธา เอก เอว สฺยุะ ฯ อิตฺยยํ โทษะ ฯ อาตฺมคฺรหศฺจ ทุษฺฏะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อาตฺมพุทฺเธา หิ อาตฺมีย [พุทฺธิ]รสฺติ ฯ อาตฺมีเย สติ ราคทฺเวษาทยะ สรฺเว เกฺลศาะ สมุทฺภวนฺติ ฯ อโต ชฺญายต อาตฺมพุทฺธิะ เกฺลศานามุตฺปตฺติสฺถานมิติ ฯ ยทฺยปีเม น วทนฺติ สฺกนฺธวฺยติริกฺต อาตฺเมติ ฯ [ตถาปิ] สฺกนฺเธษุ นิมิตฺตคฺรหานฺน [เตษํา] ศูนฺยตายามวจรนฺติ ฯ ศูนฺย[ตา]ยามนวจรณาตฺเกฺลศาะ สมฺภวนฺติ ฯ เกฺลเศภฺยะ กรฺม สมฺภวติ ฯ กรฺมโต ทุะขมฺ ฯ เอวํ ชนนมรณสนฺตาโน ‘วิจฺฉินฺโน ภวติ ฯ อิม อาตฺมกลฺปนยา กายศิรศฺจกฺษุรฺหสฺตปาทสฺเยาทาริกํ วิเวกเมว น ลภนฺเต ฯ กิํ ปุนะ สฺกนฺธานํา วิเวกมฺ ฯ เอก อาตฺมา นิตฺย อาตฺเมติ สมาทานาตฺ ฯ โย น วิเวจยติ ฯ โก ‘วกฺรามติ ศูนฺย[ตายา]มฺ ฯ อาตฺมทรฺศีนิรฺวาณภีต อาตฺมา น ภวิษฺยตีติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปฤถคฺชนาะ ศูนฺยานาตฺมตํา ศฺรุตฺวา มหาภีติมุตฺปาทยนฺติ อาตฺมา น ภวิษฺยติ ฯ อโต นาสฺติ กิญฺจิทุปลภฺยมิติ ฯ เอวํ ปฤถคฺชนา ยาวตฺปาโมปหตํ กายํ ปฺรารฺถยมานา น นิรฺวาณาย ปฺรยนฺเต ฯ ยะ ศูนฺยตาชฺญานปฺรติลาภี ส ปุนรฺนิรฺภีโต ภวติ ฯ ยโถโหปเสนสูตฺรมฺ-
พฺรหฺมจรฺยํ สุจริตํ มารฺคศฺจาปิ สุภาวิตะ ฯ
ตุษฺฏ อายุะกฺษเย โภติ โรคสฺยาปคเม ยถา ๚ อิติ ฯ
อาตฺมาสฺตีติ โย วทติ ส มิถฺยาทฤษฺเฏา ปตติ ฯ ยทฺยาตฺมา นิตฺยะ ตทา สุขทุะขโยรฺวิกาโร น สฺยาตฺ ฯ อสติ วิกาเร นาสฺติ ปุณฺยํ ปาปํ วา ฯ ยทฺยนิตฺย อาตฺมา ฯ ตทา นาสฺติ ปรโลกะ ฯ สฺวภาวโต วิมุกฺตสฺยาปิ นาสฺติ ปุณฺยํ ปาปํ วา ฯ อโต ชฺญายเต สตฺกายทฤษฺฏิรฺคุรุตรํ ปาปมิติ ฯ กิญฺจ สตฺกายทฤษฺฏิโก ‘ตฺยนฺตมูฒะ ฯ ปฤถคฺชนาะ สรฺเว สตฺกายทฤษฺฏฺยา วิกฺษิปฺตจิตฺตา ภวนฺติ ฯ อตฺยาสงฺคาตฺ สํสาเร ยาตายาตา ภวนฺติ ฯ โย ไนราตฺมฺยํ ปศฺยติ ตสฺย ยาตายาตํ สมุจฺฉิทฺยเต ฯ
(ปฤ) ยทิ ปญฺจสฺกนฺธา อนาตฺมกาะ ฯ กสฺมาตฺ สตฺวานํา ตตฺราตฺมพุทฺธิรฺภวติ ฯ (อุ) มรฺตฺโย เทวะ ปุมานฺ สฺตฺรี อิติ นามนิมิตฺตํ ศฤณฺวตะ สํชฺญาวิกลฺปาทาตฺมพุทฺธิรุตฺปทฺยเต ฯ น ตุ เหตุนา ฯ เหตฺวภาเวนาตฺมพุทฺธิรุตฺปทฺยเต ยทุต ยทฺยาตฺมา นาสฺติ กะ สุขํ สุขํ เวทเยตฺ, อิรฺยาปถวฺยวหาโรทฺธิตปุณฺยปาปกรฺมณา วิปากํ [โก] เวทเยเตติ ฯ อนาเทา สํสาเร จ จิรสญฺจิตมาตฺมนิมิตฺตนฺตุ ตทนุศยสาธนมฺ ฯ ยถา ฆฏาทินิมิตฺตมฺ ฯ อต อาตฺมพุทฺธิรุตฺปทฺยเต ฯ สรฺวเวทนาสฺกนฺเธษุ อาตฺมพุทฺธิรุตฺปทฺยเต น ตุ เวทนายามฺ ฯ อต อุจฺยต อาตฺมมติรฺยโตฺรตฺปทฺยเต ตตฺราตฺมาสฺตีติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ สรฺวตฺราตฺมมติรฺภวติ ฯ วฺยาโมหาทาตฺมมติรุตฺปทฺยเต ฯ ตทฺยถา อนฺธ[กลฺป]สฺย ศกลาทิ ลพฺธฺวา สุวรฺณมณิสํชฺญา ภวติ ฯ กิญฺจายํ ศูนฺยตาวิเวกชฺญานาลาภี โมหาตฺปศฺยตฺยาตฺมานมฺ ฯ ตทฺยถา มายา[มรีจี]คนฺธรฺวนคราลาตจกฺราทิษุ อสฺตีติ มติรฺภวติ ฯ
(ปฤ) ปศฺยามะ ขลุ ปฺรตฺยกฺษํ รูปกาเย เกศนขโรมาทฺยวยวานฺ ปฺรตฺเยกํ วิภินฺนานฺ ฯ กะ สเจตนสฺตานาตฺมานํ มนฺเยต ฯ (อุ) เกจิตฺปศฺยนฺติ อาตฺมานํ ยวสทฤศํ สรฺษปาทิสมานํ หฤทยานฺตรฺวรฺตินญฺจ ฯ พฺราหฺมณานามาตฺมา ศุกฺละ ฯ กฺษตฺริยาณามาตฺมา ปีตะ ฯ ไวศฺยานามาตฺมา รกฺตะ ฯ ศูทฺราณามาตฺมา กฤษฺณ อิติ ฯ อุกฺตญฺจ เวเท-
ปุราสีนฺมหานฺ ปุรุษ อาทิตฺยวรฺณะ ตมสะ ปรสฺตาตฺ ฯ ตเมวํ วิทฺวานมฤต อิห ภวติ ฯ นานฺยะ ปนฺถา วิทฺยเต [‘ยนาย] ฯ อโณรณิยานฺ มหโต มหียานฺ อาตฺมา คุหายํา นิหิโต ‘สฺย ชนฺโตะ ฯ ตมกฺรตุะ ปศฺยติ [วีตโศกะ] สูตฺรํ มณิคเณษฺวิว ฯ
เอวํ เกจินฺมนฺยนฺเต รูปมาตฺเมติ ฯ สฺถูลเจตนา อาหุะ เวทนาตฺเมติ ฯ วฤกฺษศิลาเทา เวทนายา อภาวาตฺ ชฺเญยํ เวทไนวาตฺเมติ ฯ มธฺยมเจตนา อาหุะ สํชฺญา อาตฺมา, สุขทุะขโยรตีตโยรปิ [ตตฺ] สํชฺญาวทาตฺเมติ พุทฺธิ[สตฺตฺวา]ตฺ ฯ สูกฺษฺมเจตนา อาหุะ สํสฺการ อาตฺเมติ ฯ ฆฏาทาวตีเต ‘ปิ [ตตฺ] เจตนาวานาตฺเมติ พุทฺเธะ ฯ ปรมสูกฺษฺมเจตนา อาหุ- วิชฺญานมาตฺเมติ ฯ เจตนาปิ เอาทาริกี ฯ เจตนายามสฺยามตีตายามปิ [ตตฺ] วิชฺญานวานาตฺเมติ พุทฺเธริติ ชานนฺติ ฯ [ยสฺย] ปญฺจสุ สฺกนฺเธษุ อาตฺมพุทฺธิรฺภวติ ฯ น ส วิเวจยติ เวทนาทีนฺ สฺกนฺธานฺ ฯ รูปํ จิตฺตญฺจ สมฺมิศฺรฺย อาตฺมสํชฺญา สมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา รูปาทิจตุรฺธรฺมสามานฺเย ฆฏสํชฺโญตฺปทฺยเต ฯ รูปาทิวิภาเคน วิํศติภาไคะ ปศฺยติ รูปมาตฺเมติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูปวานยมาตฺเมติ ปฺรตีโต ธรฺโม เวทนาทีนามาศฺรยะ ฯ เวทนาทย อิเม รูเป ปฺรติพทฺธา อิตฺยต อุจฺยเต รูป[วานฺ] อาตฺเมติ ฯ เกจิทฺเวทนาทิคตํ รูปํ ปศฺยนฺติ ฯ เวทนาทย อิเม ‘นุปลภฺยมานธรฺมา อิตฺยโต รูปมาศฺรยนฺเต ฯ ยถา อากาโศ ‘นุปลภฺย อิตฺยตะ ปฤถิวฺยาทย อาศฺรียนฺเต ฯ เอว [มาตฺมทฤษฺเฏ] วิํศติภาคา โมหาทฺภวนฺติ ฯ
(ปฤ) จกฺษุราทิษุ กสฺมานฺโนจฺยต อาตฺเมติ ภาคะ ฯ (อุ) อสฺติ จ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยทฺยาห กศฺจิตฺ ยจฺจกฺษุรยมาตฺเมติ ฯ ตนฺน ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ จกฺษุรุตฺปนฺนวินาศิ ฯ ยทิ จกฺษุรยมาตฺมา ฯ ตทา อาตฺมา อุตฺปนฺนวินาศี สฺยาตฺ ฯ จกฺษุราทีนิ ปฤถกฺ ปฤถคฺวิศิษฺฏลกฺษณานิ ฯ ยทฺยุจฺยเต จกฺษุราตฺเมติ ฯ โศฺรตฺราทโย นาตฺมา สฺยุะ ฯ ตตฺตุ น ยุชฺยเต ฯ ยทิ โศฺรตฺราทยะ ปุนรา[ตฺมา] ฯ ตทา เอก เอว ปุมานฺ พหฺวาตฺมา สฺยาตฺ ฯ รูปาทีนํา สวิเศษตฺวาตฺ วกฺตุํ ศกฺยํ รูปเมวา น เวทนาทย อิติ ฯ
(ปฤ) นาสฺตฺยาตฺเมติ ยทฺวจนมฺ ฯ สาปิ มิถฺยาทฤษฺฏิะ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) อสฺติ สตฺยทฺวยมฺ ฯ ปรมารฺถโต ‘สฺตฺยาตฺเมติ ยทฺวจนํ สา สตฺกายทฤษฺฏิะ ฯ สํวฤติโต นาสฺติ อาตฺเมติ วจนํ มิถฺยาทฤษฺฏิะ ฯ โลกสตฺยโต ‘สฺตฺยาตฺมา ปรมารฺถโต นาสฺตฺยาตฺเมติ วจนํ สมฺยกฺ ทฤษฺฏิะ ฯ ปรมารฺถโต นาสฺติ สํวฤติโต ‘สฺตีติ วทนฺ น ทฤษฺเฏา ปตติ ฯ เอวมสฺติ นาสฺตีติ วจนํ ชฺเญยมฺ ฯ ยถา วฺยาฆฺรี สฺวโปตํ มุเขนาปหรติ อตินิษฺฐุรคฺรหเณ กฺษตํ [ภเวทิติ] อติศิถิลคฺรหเณ ภฺรํโศ [ภเวทิติ] ฯ เอวมาสฺติตฺวํ ปฺรติปนฺนศฺเจตฺสตฺกายทฤษฺเฏา ปตติ ฯ อาตฺมนาสฺติตฺวํ ปฺรติปนฺนศฺเจนฺมิถฺยาทฤษฺเฏา ปตติ ฯ กฤตหานมกฤตาภฺยาคม อุภยํ ทุษฺฏมฺ ฯ นาสฺตีติ ปฺรติปนฺนสฺย [กฤต]หานมฺ ฯ อาตฺมาสฺตีติ ปฺรติปนฺนสฺยา [กฤตา]ภฺยาคมะ ฯ อตะ สูตฺร อุกฺตํ- ทฺวาวนฺเตา ปริหารฺยาวิติ ฯ ปรมารฺถโต นาสฺตีติ วทนฺ สํวฤติโต ‘สฺตีติ จ วทนฺ อนฺตทฺวยํ ปริตฺยชฺย มธฺยมายํา ปฺรติปทิ จรตีตฺยาขฺยายเต ฯ พุทฺธศาสนมวิวาทมนุตฺกรฺษณมฺ ฯ ปรมารฺถโต นาสฺตีตฺยุกฺเตา ปณฺฑิโต โนตฺกรฺษติ ฯ สํวฤติโต ‘สฺตีตฺยุกฺเตา ปามโร น วิวทเต ฯ ตถาคตศาสเน ‘ศาศฺวตานุจฺเฉทา ปริศุทฺธา มธฺยมา ปฺรติปตฺ ฯ ปรมารฺถโต นาสฺติตยา น ศาศฺวตะ ฯ สํวฤติโตสฺติตยา โนจฺเฉทะ ฯ
(ปฤ) โย ธรฺมะ ปรมารฺถโต นาสฺติ ส สุตรํา นาสฺตีติ สฺยาตฺ ฯ เกน ปุนรุจฺยเต สํวฤติโต ‘สฺตีติ ฯ (อุ) สรฺไวรฺเลากิไกรฺวฺยวหฺริยเต อสฺตีติ ยทุต กรฺม กรฺมวิปาโก ยทิ วา พนฺโธ ยทิ วา โมกฺษ อิติ ฯ อิเม สรฺเว โมหชาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อิเม ปญฺจสฺกนฺธาะ ศูนฺยา มาโยปมาะ ชฺวาลาวจฺจ สนฺตาเนโนตฺปนฺนตฺวาตฺ ฯ ปฤถคฺชนานํา ติตีรฺษยา อสฺตีติวจนมนุวรฺตเต ฯ ยทิ นาสฺตีติ วเทตฺ ฯ ตทา ปฤถคฺชนา วฺยามุหฺย ยทิ วา อุจฺเฉทวาเท ปเตยุะ ยทิ วา สฺกนฺธานํา นาสฺตีตากถเน อวิเนยาะ สฺยุะ ฯ ปุณฺยปาปาทิกรฺมภิรฺพนฺโธ วา โมโกฺษ วา น สิธฺเยตฺ ฯ ยสฺตํ โมหวาทํ วินาศยติ ฯ สะ สฺวยเมว ศูนฺยตายามวตรติ ฯ ตทาสฺย สรฺวา มิถฺยาทฤษฺฏโย น ภวนฺติ ฯ อตะ ปรมารฺถสตฺยํ ปศฺจาทุจฺยเต ฯ ยถา สฺตฺรีปุํนิมิตฺตวฺยาวฤตฺตเย กายปฺรตฺยเวกฺษณมาทาวุปทิศฺยเต ฯ อถ เกศโรมนขาทิภิะ กายวิกลฺปลกฺษณ[มุปทิศฺยเต] ปญฺจสฺกนฺธมาตฺรมสฺตีติ ฯ อถ ศูนฺยตาลกฺษเณน ปญฺจสฺกนฺธนิโรธลกฺษณ[มุปทิศฺยเต] ฯ ปญฺจสฺกนฺธนิโรธลกฺษณํ ปรมารฺถสตฺยมิตฺยุจฺยเต ฯ สํวฤตฺยาสฺตีติ กถเน น ตทา ปุนะ ปรมารฺถโต นาสฺตีติ วจนมเปกฺษฺยเต ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ยะ สรฺวธรฺมานฺ นิะสฺวภาวานฺ ปฺรชานาติ ส ศูนฺยตายามวตรติ ฯ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ปญฺจ สฺกนฺธา อปิ น สนฺตีติ ฯ อุกฺตญฺจ ปรมารฺถศูนฺยตาสูเตฺร- จกฺษุราทิ ปรมารฺถโต นสฺติ ฯ อสฺติ ตุ สํวฤติต อิติ ฯ มหาศูนฺยตาสูตฺร อุกฺตมฺ- ยทิทํ ชรามรณมิติ วจนํ ยทิ วายํ ปุรุโษ ชรามรณ[-ลกฺษณ] อิติ วจนํ ฯ ยทิ วา ตีรฺถิกานํา วจนํ กาย เอว ชีวะ, ยทิวานฺยะ กาโย ‘นฺโย ชีว อิตีทเมการฺถกํ, วฺยญฺชนเมว นานา ฯ กาย เอว ชีวะ อนฺยะ กาโย ‘นฺโย ชีว อิตีทํ วจเน น พฺรหฺมจรฺยํ ภวติ ฯ ยะ ปฺรติเษธะ อยํ ปุรุโษ ชรามรณ[ลกฺษณ] อิติ ไนราตฺมฺยสฺยาภิธานมฺ ฯ ยะ ปฺรติเษธ อิทํ ชรามรณมิติ ตตฺ ชรามรณสฺย วฺยาวรฺตนมฺ ฯ ยาวทวิทฺยายาะ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ปรมารฺถโต น ชรามรณาทิ ฯ สํวฤตฺยา ตูจฺยเต ชาติปฺรตฺยยํ ชรามรณมฺ ฯ อิยมุจฺยเต มธฺยมา ปฺรติปตฺ ฯ กิญฺโจกฺตํ ราธสูเตฺร- รูปํ ราธ ยูยํ วิกิรต วิธมต วิธฺวํสต วิกฺรีฑนกํ กุรุต [ตฤษฺณา]กฺษยาย [ปฺรติปทฺยต] ตทฺยถา ปําสฺวาคาริกาะ ฯ อวสฺตุตฺวาตฺ กฺษยาย ภาวฺยา อิติ ฯ สฺกนฺธา อปิ กฺษยาย [ภาวฺยาะ] ฯ ปรมารฺถโต ‘ภาวาตฺ สฺกนฺธวฤตฺติลกฺษณวฤตฺติมนุสรโต นาตฺมมติรตฺยนฺตํ ปฺรหียเต ฯ เหตุปฺรตฺยยานามนิโรธาตฺ ฯ ยถา วฤกฺษะ ปรศุนา ฉินฺโน ภสฺมสาตฺกฤตะ ฯ ตถาปิ [ตตฺร] วฤกฺษสํชฺญามนุวรฺตเต ฯ ยทา ตุ มหาวาเต โอปูยเต ชเลน วา ปฺรวาหิตะ ตทา วฤกฺษสํชฺญา นิรุธฺยเต ฯ เอวํ ยทา วิธฺวํสิตานิ วิกฺรีฑนกํ กฤตานิ วิกีรฺณานิ วิธฺมาตานิ นิรุทฺธานิ ปญฺจสฺกนฺธลกฺษณานิ, ตสฺมินฺ สมเย ศูนฺยตาลกฺษณํ สมฺปนฺนํ ภวติ ฯ ยถาห สูตฺรมฺ- ราธ ยูยํ [รูปํ] วิธฺวํสต วิกฺรีฑนกํ กุรุต วิกิรต วิธมต ภาคโศ วิทลยต สตฺตฺวกฺษยาย อิติ ฯ อสฺมินฺ สูตฺร อุกฺตมฺ- ปญฺจสฺกนฺธา อนิตฺยาะ สตฺตฺวศูนฺยาะ น สนฺตีติ ฯ ปูรฺวสฺมินฺ สูตฺร อุกฺตมฺ- ปญฺจสฺกนฺธา วิกีรฺณา นิรุทฺธาะ เต ธรฺมศูนฺยา ภวนฺติ อิติ ๚
สตฺกายทฤษฺฏิวรฺคสฺตฺรีํศตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๓๑ อนฺต[คฺรห]ทฤษฺฏิวรฺคะ
ธรฺมาะ สมุจฺฉิทฺยนฺเต วา ศาศฺวตา วา อิติ ยทิทํ วจนํ ตทนฺต[คฺรห]ทฤษฺฏิริตฺยุจฺยเต ฯ เกจิทาภิธรฺมิกา อาหุะ- ยทา กศฺจิทาห อาตฺมา ศาศฺวโต วา อศาศฺวโต เวติ อิยเมวานฺตคฺรหทฤษฺฏิะ น สรฺเว ธรฺมาะ[ศาศฺวตา วา อศาศฺวตา วา] อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ทฤษฺฏํ ขลุ ปฺรตฺยกฺษํ [ยตฺ] พาหฺยํ วสฺตุ สมุจฺฉิทฺยต อิติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- อสฺตีติ ทรฺศนํ ศาศฺวตคฺรหะ ฯ นาสฺตีติ ทรฺศนมุจฺเฉทคฺรห อิติ ฯ กาย เอว ชีว อิตฺยุจฺเฉททฤษฺฏิะ ฯ อนฺยะ กาโย ‘นฺโย ชีว อิติ ศาศฺวตทฤษฺฏิะ ฯ นาสฺติ กรฺม ปรํ มรณาทิติ อุจฺเฉททฤษฺฏิะ ฯ อสฺติ กรฺม ปรํ มรณาทิติ ศาศฺวตทฤษฺฏิะ ฯ อสฺติ จ นาสฺติ จ กรฺม ปรํ มรณาทิตฺยตฺร ยทสฺตีติ ส ศาศฺวต[วาทะ] ยนฺนาสฺตีติ ส อุจฺเฉทวาทะ ฯ ไนวาสฺติ น จ นาสฺตีตฺยปฺเยวมฺ ฯ
(ปฤ) อยํ จตุรฺโถ คฺรโห น ทฤษฺฏิะ สฺยาตฺ ฯ (อุ) โลกสตฺยโต ‘ปิ ปุทฺคลรหิตตฺวาทฺธรฺมาณํา ทฤษฺฏิริตฺยุจฺยเต ฯ ศาศฺวโต ‘ศาศฺวตะ อนฺตวานนนฺตวานิตฺยาทิ จตุษฺโกฏิกมปฺเยวมฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ษฏฺ สฺปรฺศายตนานิ นิรุธฺยนฺเต สนฺตฺยนฺยานีติ ศาศฺวตวาทะ ฯ น สนฺตฺยนฺยานีติ อุจฺเฉท[วาท] อิติ ฯ อาตฺมา ปูรฺวมกโรตฺ ปศฺจาตฺกริษฺยตีติ ยทฺทรฺศนํ สา ศาศฺวตทฤษฺฏิะ อาตฺมา ปูรฺวํ นากโรตฺ ปศฺจานฺน กริษฺยตีตียมุจฺเฉททฤษฺฏิะ ฯ อปิ จาห มิถฺยาทฤษฺฏิสูตฺรมฺ- ปุรุษสฺย สปฺตกายาะ ปฤถิวฺยปฺเตโชวายวะ สุขํทุะขํ ชีวิตมิติ ฯ มฺริยมาณสฺย จตฺวาริ มหาภูตานิ ตมฺมูลปฺรติศรณานีนฺทฺริยาณฺยากาศปฺรติศรณานิ อิติ ฯ กิญฺจาห- กฺษุเรณ จ กฺรกเจน ปฺราณิโน หตฺวา [เอก]มําสปุํญฺจ กุรฺยาตฺ นาสฺติ [ตโต นิทานํ]ปาปํ [นาสฺติ ปาปสฺยาคม] อิติ ฯ อิยมุจฺเฉททฤษฺฏิะ ฯ พฺรหฺมชาลสูตฺร อุจฺเฉททฤษฺฏิลกฺษณมุกฺตมฺ ฯ อสฺติ ปรโลกะ ยะ การกะ ส เอว เวทก อิติ ยทฺวจนมฺ ฯ อิยํ ศาศฺวตทฤษฺฏิริตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) ศาศฺวโตจฺเฉททฤษฺฏิะ กถมุตฺปทฺยเต ฯ (อุ) เยน เหตุนา ภวติ ตถาคตะ ปรํ มรณาทิติ วทนฺติ ตโต นิทานํ ศาศฺวตทฤษฺฏิรฺภวติ ฯ เยน เหตุนา น ภวติ ตถาคตะ ปรํ มรณาทิติ วทนฺติ ตโต นิทานมุจฺเฉททฤษฺฏิรฺภวติ ฯ (ปฤ) กถมิยํ ทฤษฺฏิะ ปฺรหียเต ฯ (อุ) ศูนฺยตํา สมฺยคฺภาวยโต นาสฺตฺยาตฺมทฤษฺฏิะ ฯ อสตฺยามาตฺมทฤษฺเฏา นาสฺตฺยนฺตทฺวยมฺ ฯ ยโถกฺตํ ยมกสูเตฺร- นาสฺตฺไยกกสฺมินฺ สฺกนฺเธ ตถาคตะ ฯ นาสฺติ สมุทิเต สฺกนฺเธ ตถาคตะ ฯ นาสฺติ จานฺยตฺร สฺกนฺธาตฺตถาคตะ ฯ เอวํ ทฤษฺฏ เอว ธรฺเม [ตถาคโต] ‘นุปลภฺยมานะ ฯ กถํ วกฺตวฺยํ [ยถา] กฺษีณาสฺรโว ‘รฺหนฺ กายสฺย เภทา [ทุจฺเฉตฺสฺยติ วินํกฺษฺยติ] น ภวติ ปรํ มรณาทิติ ฯ อโต ชฺญายเต โนปลภฺยเต ปุทฺคล อิติ ฯ ปุทฺคลสฺยานุปลมฺภาทาตฺมทฤษฺฏิะ ศาศฺวโตจฺเฉททฤษฺฏิศฺจ นาสฺติ ฯ ธรฺมาะ ปฺรติตฺยสมุตฺปนฺนา อิติ ปศฺยโต นาสฺตฺยนฺตทฺวยมฺ ฯ ยถา ปุนรุกฺตมฺ- โลกสมุทยํ ปศฺยโต ‘ภาวทฤษฺฏิรฺนิรุธฺยเต ฯ โลกนิโรธํ ปศฺยโต ภาวทฤษฺฏิรฺนิรุธฺยต อิติ ฯ มธฺยมายํา ปฺรติปทิ วิหรตศฺจานฺตทฺวยํ นิรุธฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ธรฺมาณํา สนฺตตฺโยตฺปาทํ ปศฺยต อุจฺเฉททฤษฺฏิ รฺนิรุธฺยเต ฯ [เตษํา] กฺษณิกตํา ปศฺยตะ ศาศฺวตทฤษฺฏิรฺนิรุธฺยเต ฯ กิญฺโจกฺตมฺ- น ปญฺจสฺกนฺธาสฺตถาคตะ ฯ น จาสฺติ อนฺยตฺร สฺกนฺธาตฺตถาคต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต โนจฺเฉโท น ศาศฺวต อิติ ฯ กายาทนฺย อุปลภฺยต อิตฺยโต ไนกะ กาเยน ภวติ ฯ สหายํ สตฺตฺว อิตฺยโต นานฺโย ภวติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธาะ ปุนะ สนฺตนฺยนฺต อิตฺยตะ สตฺตฺโว ชายเต มฺริยต อิติ วกฺตเมว น ปฺรภวติ ฯ สนฺตาเนน ปฺรวฤตฺตตฺวาทนฺย อิติ น วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ สนฺตานสฺไยกตฺเวนาภิธานาตฺ ฯ อิเม สฺกนฺธาสฺเต สฺกนฺธาศฺจานฺย อิตฺยภิธานาตฺ ศาศฺวตวาโท น ภวติ ฯ สฺวสนฺตานปฺรตฺยยพเลน ปฺรวรฺตต อิตฺยต อุจฺเฉทวาโท น ภวติ ฯ
อนฺตคฺรหทฤษฺฏิวรฺค เอกตฺริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๓๒ มิถฺยาทฤษฺฏิวรฺคะ
วสฺตุตะ สตฺสุ ธรฺเมษุ นาสฺตีติ จิตฺโตตฺปาทนํ มิถฺยาทฤษฺฏิะ ฯ ยถา วทนฺติ น สนฺติ จตุสฺสตฺยานิ ตฺรีณิ รตฺนานีตฺยาทิ ฯ อูกฺตญฺจสูเตฺร- กตมา ภิกฺษโว มิถฺยาทฤษฺฏิะ, นาสฺติ ทตฺตํ นาสฺตีษฺฏํ, นาสฺติ หุตํ, นาสฺติสุกฤตทุษฺกฤตานํา ผลํ วิปากะ ฯ นาสฺตฺยยํ โลกะ นาสฺติ ปโร โลกะ, นาสฺติ มาตา นาสฺติ ปิตา, น สนฺติ สตฺตฺวา เอาปปาติกาะ, น สนฺติ ศฺรมณพฺราหฺมณาะ สมฺยคฺคตาะ สมฺยกฺ ปฺรติปนฺนา ย อิมํ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สฺวยมภิชฺญาย สากฺษาตฺกฤตฺย ปฺรเวทยนฺติ- กฺษีณา เม ชาติรุษิตํ พฺรหฺมจรฺยํ กฤตํ กรณียํ นาปรมิตฺถตฺวาย อิติ ฯ ทตฺตํ [ยตฺ] ปรหิตาย ปฺรยจฺฉติ ฯ อิษฺฐํ อิติ เวโทกฺโต เทวานํา กฤเต ยาคะ ฯ หุตมิติ เทเวภฺโย ฆฤตาทิทฺรวฺยโหมะ ฯ สุกฤตมิติ ตฺรยาณํา สุกฤตกรฺมณามิษฺฏผลปฺรติลาภะ ฯ ทุษฺกฤตมิติ ตฺรยาณํา ทุษฺกฤตกรฺมณามนิษฺฏผลปฺรติลาภะ ฯ สุกฤตทุษฺกฤตกรฺมณํา [ผลํ] วิปากะ อิหโลกศุภาศุภกีรฺตฺยาทิะ เทวกายาทยะ ปารเลาเก วิปากศฺจ ฯ อยํ โลก อิติ วรฺตมานะ ฯ ปรโลก อิติ อนาคตะ ฯ มาตา ปิตา ชนเกา ฯ สตฺตฺว เอาปปาติก อิติ อสฺมาลฺโลกาตฺปรโลกคนฺตา ฯ อรฺหนฺนิติ กฺษีณาสฺรวะ ฯ ยทิทํ สรฺวํ นาสฺตีติ สา มิถฺยาทฤษฺฏิะ ฯ สตฺตฺวานํา สํเกฺลโศ วฺยวทานํ ชฺญานทรฺศนมชฺญานทรฺศนมฺ- อิทํ สรฺวมเหตุกมฺ ฯ นาสฺติ พลํ นาสฺติ วีรฺยมฺ ฯ นาสฺติ จ เตษํา ผลมิตฺยาทิ มิถฺยาทฤษฺฏิะ ฯ สํกฺษิปฺเยทํ พฺรูมะ- ยทฺวิปรฺยยจิตฺตํ สรฺวํ ตนฺมิถฺยาทฤษฺฏิะ อิติ ฯ ตทฺยถา อนิตฺเย นิตฺยสํชฺญา, ทุะเข สุขสํชฺญา, อศุเจา ศุจิสํชฺญา, อนาตฺมนิ อาตฺมสํชฺญา อนุตฺกฤษฺฏ อุตฺกฤษฺฏสํชฺญา, อุตฺกฤษฺเฏ จานุตฺกฤษฺฏสํชฺญา, วฺยวทานมารฺเค อวฺยวทานมารฺคสํชฺญา, อวฺยวทานมารฺเค จ วฺยวทานมารฺคสํชฺญา, อภาเว ภาวสํชฺญา, ภาเว จาภาวสํชฺญา อิตฺเยวมาทีนิ วิปรฺยยจิตฺตานิ ฯ อภิธรฺเม ยาะ ปญฺจทฤษฺฏยะ พฺรหฺมชาลสูเตฺร จ ทฺวาษษฺฏิทฤษฺฏยะ สรฺวา[สฺตา] มิถฺยาทฤษฺฏโย ภวติ ฯ
มิถฺยาทฤษฺฏิะ กถมมุตฺปทฺยเต ฯ (อุ) โมหาทุตฺปทฺยเต ฯ อเหเตา เหตฺวาภาเส จาสํกฺลิษฺฏาสกฺตตฺวาทฺภวติ ฯ สุขเหตาวาสงฺคาทฺวทติ นาสฺติ ทุะขมิติ ฯ ภฺรษฺฏศูนฺยตามารฺคตฺวาทฺวทนฺติ นาสฺติ ทุะขมิติ ฯ น หิ ทุะขเวทโก ‘สฺตีติ ฯ เลากิกาะ ปทารฺถา อเหตุกา อปฺรตฺยยา อิติ ยทฺวทนฺติ ฯ ยทิ วา วทนฺติ อีศฺวราทิเหตุกา น ตฤษฺณาเหตุกา อิติ ฯ อิทํ นาสฺติ สมุทย อิติ ฯ เยน เหตุนา วทนฺติ นาสฺติ นิรฺวาณมิติ ฯ อนฺยถา วา วทนฺติ นิรฺวาณมฺ ฯ อิทํ นาสฺติ นิรฺวาณมิติ ฯ อสติ นิรฺวาณมารฺเค เกน ปฺราปฺเยต ฯ อถ วา วทนฺติ อสฺติ วิมุกฺเตรฺมารฺคานฺตรมุปวาสาทิริติ ฯ อิทํ นาสฺติ มารฺค อิติ ฯ นาสฺติ พุทฺธ อิติ ฯ เต วทนฺติ ธรฺมา อปฺรมาณาะ ฯ กถเมกะ ปุรุษะ สรฺวานฺ ชานียาตฺ อิติ ฯ อถ วา มนฺยนฺเต พุทฺธะ ปุรุษาณํา ปูชฺโย นาสฺติ ปุรุษ อิตฺยโต นาสฺติ [ส] พุทฺธ อิติ ทฺรษฺฏวฺยมฺ ฯ เกฺลศานํา กฺษยาภาวานฺนาสฺติ ธรฺมะ ฯ สมฺยกฺจรฺยยา ตทฺธรฺมปฺรติลาภิโน น สนฺตีตฺยโต นาสฺติ สงฺฆะ ฯ ทตฺตสฺย ทฤษฺฏผลานุปลมฺภาทฺวทนฺติ นาสฺติ ทตฺตมิติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- นาสฺติ ทตฺตมฺ ฯ ตทนุมานมปฺยไนกานฺติกมฺ ฯ โลเก กศฺจิทฺทานาภิรโต ทริโทฺร ภวติ ฯ กฤปณสฺตุ ธนิก อิตฺยาทิภิะ นาสฺติ การไณรฺวทนฺติ ทตฺตมิติ ฯ นาสฺตีษฺฏํ นาสฺติ หุตมิตฺยปฺเยวมฺ ฯ ยทฺยคฺเนา ปฺรกฺษิปฺตํ ทฺรวฺยํ ภสฺมสาทฺภวติ ฯ ตสฺย กิํ ผลมสฺติ ฯ นาสฺติ สุกฤตํ ทุษฺกฤตํ, นาสฺติ จ สุกฤตทุษฺกฤตานํา [ผลํ] วิปากะ ฯ ยทิ ชีโว นิตฺยะ ตทา นาสฺติ สุกฤตํ ทุษฺกฤตมฺ ฯ ยทิ ชีโว ‘นิตฺยะ ตทา นาสฺติ ปรโลกะ ฯ นาสฺติ ปโร โลก อิตฺยโต นาสฺติ สุกฤตํ ทุษฺกฤตํ, นาสฺติ สุกฤตทุษฺกฤตานํา วิปากะ, นาสฺตฺยยํ โลก อิติ ฯ อวยวศะ ปฺรวิภชฺยมานา ธรฺมา อตฺยนฺตาภาวตํา ปฺรติคจฺฉนฺติ ฯ นาสฺติ ปโร โลก อิติ ฯ มรณาตฺปรํ น ภวติ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาท อิตฺยโต วทนฺติ นาสฺติ ปโร โลก อิติ ฯ นาสฺติ มาตา ปิตา ฯ เต ‘ปฺยวยวศะ ปฺรวิภชฺยมานาะ ปฺรกฺษียนฺเต ฯ วทนฺติ จ โคมยมุปาทาย กฺริมโย ภวนฺติ ฯ น หิ โคมยํ กฺริมีณํา ปิตเรา ฯ เย มสฺตกาทยะ ศรีราวยวาะ, น ต เอว มตาปิโตฺระ ศรีราวยวาะ ฯ ธรฺมาณํา กฺษณิกตฺวาตฺ มาตา ปิตา จ กิํ กโรติ ฯ น สตฺตฺวา เอาปปาติกา อิติ ฯ สตฺตฺวธรฺมาภาวาทยํ โลก เอว นาสฺติ ฯ กิํ ปุน[สฺตทูรฺธฺว]กายํ เวทยต อิติ ฯ
เจตนาขฺยะ สตฺตฺโว ‘ยํ กิํ กายาตฺมกะ กิมกายาตฺมกะ ฯ ยทิ กายาตฺมกะ ฯ ตทา จกฺษุษา ปริทฤศฺยมาโน ‘ยํ กายะ ขนฺยมาโน มฤทฺภวติ ฯ หูยมาโน ภสฺม ภวติ ฯ กฺริมิภุกฺตะ ปุรีษํ ภวติ ฯ อโต นาสฺตฺเยาปปาติกะ ฯ อกายาตฺมก อิตฺยยํ ทฺวิวิโธ ยทิ จิตฺตาตฺมโก ยทิ วา จิตฺตวฺยติริกฺต อิติ ฯ ยทิ จิตฺตาตฺมกะ, ตทา ไจตฺตธรฺมะ ฯ ไจตฺตธรฺมศฺจ ปฺรติกฺษณมุตฺปตฺติวินาศี, น สฺถายี ฯ กิมุต ปรเทหํ ปฺราปฺนุยาตฺ ฯ ยทิ จิตฺตวฺยติริกฺตะ ตทา นาตฺมมติะ ฯ ปรสฺย จิตฺต เอว นาตฺมมติะ, กิมุตาจิตฺตสฺถาเน ฯ อโต นาสฺตฺเยาปปาติกะ ฯ
นาสฺตฺยรฺหนฺนิติ ฯ ส กฺษุธิตะ สรฺวานฺ ทฤษฺฏฺวา อนฺนํ ปฺรารฺถยเต ฯ ศีเต สตฺเยาษฺณฺยํ ปฺรารฺถยเต ฯ ตาเป ศีตํ ปฺรารฺถยเต ฯ นินฺทิตะ กุปฺยติ ฯ สตฺกฤตสฺตฤปฺยติ ฯ อโต นาสฺติ กฺษีณาสฺรวะ ฯ สูเตฺร เกจิทฺวทนฺติ- นาสฺตฺยรฺหนฺนิติ ฯ อิทํ สูตฺรมนุสฤตฺย สา มิถฺยาทฤษฺฏิรฺภวติ ฯ สํเกฺลศ อิติ ฯ กาย เอว สํเกฺลศะ ฯ อโต วทนฺตฺยการณมิติ ฯ ชฺญานทรฺศนมชฺญานทรฺศนมปฺเยวมฺ ฯ นาสฺติ พลํ นาสฺติ วีรฺยมิติ ฯ ปศฺยามะ ขลุ สรฺเว สตฺตฺวาะ ปฺรชฺญปฺติการณกา อิติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ อีศฺวระ [สฺวาตนฺตฺรฺเยณ] กรณียํ กโรตีติ ฯ ปศฺยามศฺจ สรฺวานฺ สตฺตฺวานฺ กรฺมการณตนฺตฺรานฺ น สฺวตนฺตฺรานฺ ฯ อโต วทนฺติ นาสฺติ พลํ นาสฺติ วีรฺยํ [นาสฺติ] จ ตตฺผลมิติ ฯ
อนิตฺเย นิตฺยสํชฺเญติ ฯ เยน การเณน กฺษณิก[วาทะ] ขณฺฑฺยเต ฯ เตน การเณน ศาศฺวตทฤษฺฏิรุตฺปทฺยเต ฯ วทนฺติ จ ธรฺมา นิรุธฺยมานาะ ปุนะ ปรมาณโว ภวนฺตีติ ฯ [อนฺเย] เกจิทฺวทนฺติ มูลปฺรกฤเตา ปฺรติยนฺตีติ ฯ ธรฺมาณํา วินาเศ ‘ปิ สํชฺญานุสฺมรณาตฺ สุขทุะเข เวทยเต ฯ ตสฺย ศาศฺวตทฤษฺฏิรุตฺปทฺยเต ฯ อาหุศฺจ ชีโว นิตฺยะ ฯ ศพฺโท ‘ปิ นิตฺย อิติ ฯ เอภิะ การไณะ ศาศฺวตทฤษฺฏิรฺภวติ ฯ
ทุะเข สุข[สํชฺเญ]ติ ฯ เยน การเณน วทนฺติ อสฺติ สุขมิติ ฯ ยถา ปูรฺวมุกฺตํ ตฺริเวทนาวรฺเค ฯ อเนน การเณโนตฺปทฺยเต สุขสํชฺญา ฯ อศุเจา ศุจิสํชฺเญติ ฯ กาเย ‘ภฺยาสงฺคาตฺ จกฺษุษา อศุจิ ทฤษฺฏฺวา ศุจิสํชฺญามุตฺปาทยนฺติ ฯ เกจิจฺจินฺตยนฺติ- อาตฺมา ปุรุษลกฺษณลพฺธะ ฯ อสฺย ปุรุษสฺย กายมศุจิํ ปศฺยามะ ฯ อสฺติ ปุนะ สตฺตฺโว เยน ศุจีกฺริยต อิติ ฯ เอภิะ การไณะ ศุจิสํชฺโญตฺปทฺยเต ฯ
อนาตฺมนิ อาตฺมสํชฺเญติ ฯ สฺกนฺธานํา สนฺตาเนน ปฺรวฤตฺติํ ทฤษฺฏฺวา เอกลกฺษณํ คฤหฺณาติ ฯ ตทา อาตฺเมติ มนฺยนฺเต ฯ ยถา จ ปูรฺวมุตฺปนฺนํ สตฺกายทฤษฺเฏะ การณมฺ ฯ อเนไนว การเณนาตฺมสํชฺญา สมฺภวติ ฯ อนุตฺกฤษฺฏ อุตฺกฤษฺฏสํชฺเญติ ฯ ปูรณาทิษุ ตีรฺถิกาจารฺเยษุ อุตฺกฤษฺฏสํชฺญามุตฺปาทยนฺติ ฯ พฺรหฺมา สฺวยมาห- อหมสฺมิ มหาพฺรหฺมา ปฺรภุรฺเทวานํา กรฺตา ชคต อิตฺเยวมาทิ ฯ เกจิทาหุะ- ยทิ กศฺจิตฺปญฺจกามานํา สุขเวทนาสมฺปนฺนะ อยมุตฺกฤษฺฏ ธรฺม อิติ ฯ เกจิตฺปุนราหุะ – ยทิ กศฺจิทฺวิรกฺตะ ปฺรถมธฺยาน[มารภฺย]ยาวจฺจตุรฺถธฺยานมุปสมฺปทฺย วิหรติ อยมุตฺกฤษฺฏ ธรฺม อิติ ฯ เกจิทาหุะ- โลเก ปฺรตฺยกฺษทฤษฺเฏษุ พฺราหฺมณาะ ปูชฺยาะ ฯ ปเรเกฺษษุ สตฺตฺเวษุ เทวาะ ปูชฺยา อิติ ฯ อิยมนุตฺกฤษฺฏ อุตฺกฤษฺฏสํชฺเญติ ฯ อุตฺกฤษฺเฏ จานุตฺกฤษฺฏสํชฺเญติ ฯ สรฺเวษุ สตฺตฺเวษุ พุทฺธะ ปรมปูชฺยะ ฯ เกจิตฺตสฺมินฺ อนุตฺกฤษฺฏสํชฺญามุตฺปาทฺย วทนฺติ- อยํ กฺษตฺริยะ อลฺปกาลิกศิกฺษามารฺคะ ฯ พุทฺธวจนญฺจ น จาฏุกาวฺย[วตฺ] เกฺลศคุรุกํ น เวทสทฤศมฺ ฯ ตทุตฺกฤษฺฏมิติ น วทนฺติ ฯ สนฺติ สงฺเฆ จตุษฺโกฏิกาะ ปุทฺคลา อิตฺยโต ‘นุตฺกฤษฺฏะ ฯ เอวมุตฺกฤษฺเฏ ‘นุตฺกฤษฺฏสํชฺญามุตฺปาทยนฺติ ฯ
อวฺยทานมารฺเค วฺยวทานมารฺคสํชฺเญติ ฯ ยตฺเกจิทาหุะ- ภสฺมตีรฺถาทิสฺนาไนะ ปุรุษะ ศุธฺยตีติ ฯ เกจิทาหุะ- ชนนมรณโยะ กฺษโย ‘วสานํ วฺยวทานมารฺค อิติ ฯ ศีลธารณ พฺรหฺมจรฺยมาตฺร อาสชฺย เทวปูชาทยศฺจ [วฺยวทานมารฺค อาขฺยาเยต] อีศฺวร [ปฺรสาเทน] จ วิศุทฺธิํ ลภต อิติ จ วทนฺติ ฯ เกจิทาหุะ- ตปศฺจรฺยยา ปูรฺวตนีนกรฺมกฺษโย วฺยวทานมารฺค อิติ ฯ [เกจิทาหุะ]- ลศุนํ ตฺยกฺตฺวา ทธินวนีตาทินา วิศุทฺธิํ ลภเต ฯ ปุนะ ปฺรยตะ สฺนาตฺวา พฺรหฺมยชฺญปฐนตทูรฺธฺวโภชนํ วิศุทฺธิมารฺค อิติ ฯ เอภิรฺนานาวิไธรสนฺมารฺไครฺวิมุกฺติ รฺลภฺยเต นตฺวษฺฐางฺคิกวิศุทฺธิมารฺเคเณติ ฯ
ภาเว ‘ภาวสํชฺเญติ ฯ ยตฺ ธรฺมา โลกสตฺยตะ สนฺโต ‘ปิ อภาว อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ อภาเว ภาวสํชฺเญติ ยทุจฺยเต สนฺติ ทฺรวฺยาณิ อสฺตฺยวยวีติ ฯ สนฺติ สํขฺยาปริมาณาทโย คุณา อิตฺยปิ วทนฺติ ฯ สามานฺยลกฺษณํ ปฤถกฺตฺวลกฺษณํ สมวายญฺจ วทนฺติ ฯ ปฺรกฤติกาลาทโย ‘สตฺปทารฺถาะ สนฺตีติ จ วทนฺติ ฯ เอภิะ การไณรุตฺปนฺนานิ วิปรฺยยจิตฺตานิ มิถฺยาทฤษฺฏโย ภวนฺติ ฯ อาสุ มิถฺยาทฤษฺฏิษุ วิศิษฺย จตโสฺร ทฤษฺฏยะ ฯ อนฺยา ย อุคฺรเกฺลศา สา มิถฺยาทฤษฺฏิะ ฯ
(ปฤ) อิยํ มิถฺยาทฤษฺฏิะ กถํ ปฺรหียเต ฯ (อุ) สูเตฺร ภควตา โปฺรกฺตสมฺยกฺทฤษฺฏฺยา ปฺรชหาติ ฯ (ปฤ) สมฺยคฺทฤษฺฏิะ กถมุตฺปทฺยเต ฯ (อุ) โย ทรฺศนศฺรวณานฺวยชฺญาไนะ สมฺยคฺวินิศฺจิโนติ ฯ ตสฺย สมฺยคฺทฤษฺฏิรฺภวติ ฯ สมฺยกฺสมาธิํ ภาวยตะ สมฺยคฺทฤษฺฏิรุตฺปทฺยเต ฯ ยถาห สูตฺรมฺ- สมาหิโต ยถาภูตํ ปฺรชานาตีติ ฯ น วิกฺษิปฺตจิตฺต [อิตฺยรฺถะ] ฯ
(ปฤ) อสฺยา มิถฺยาทฤษฺเฏะ เก โทษาะ ฯ (อุ) สรฺเว โทษา วิปตฺติวฺยสนานิ จ มิถฺยาทฤษฺฏฺยา ภวนฺติ ฯ ส อาห- นาสฺติ ปาปํ นาสฺติ ปุณฺยํ สุกฤตทุษฺกฤตานํา ผลํ วิปาก อิติ ฯ อโต ทฤษฺฏธรฺม เอว น สนฺติ สุวฤตฺตานิ ฯ กิํ ปุนรนาคตานิ ฯ เอวํ ทูษิตสุกฤตทุษฺกฤตะ ปุมานฺ สมุจฺฉินฺนกุศลมูล อิตฺยุจฺยเต ฯ ส นิยตมวีเจา ปติษฺยติ ฯ ยโถกฺตํ ษฏฺปาทาภิธรฺเม- กฺริมิปิปีลิกาหนนํ ปุรุษหนนาทฺ คุรุตรมฺ อิติ ฯ ส มิถฺยาทฤษฺฏิกะ ปุรุษะ โลกทูษกะ สตฺวานํา ภูยสาปการาย ปฺรวรฺตเต ฯ ยถา วิษวฤโกฺษ หิํสาไย ปฺรโรหติ ฯ เตน กฤตํ กายิกํ วาจิกํ มานสํ กรฺม สรฺวมศุภวิปากาย ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- มิถฺยาทฤษฺฏิกสฺย [ภิกฺษวะ] ปุรุษปุทฺคลสฺย ยตฺกายกรฺม ยถาทฤษฺฏิสมาตฺตํ สมาทตฺตํ ยจฺจ วากฺกรฺม……..ยจฺจ มนะกรฺม ยา เจตนา ยา ปฺรารฺถนา ยะ ปฺรณิธิะ เย จ สํสฺการาะ สรฺเว เต ‘นิษฺฏาย อกานฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุะขาย สํวรฺตเต ฯ ตทฺยถา ติกฺตกาลาพุพีชํ โกษาตกีพีชํ ปิจุมนฺทพีชมาทฺรายํา ปฤถิวฺยํา นิกฺษิปฺตํ ยจฺไจว ปฤถิวีรสมุปาทียเต ยจฺจาโปรสํ เตโชรสํ วายุรสมุปาทียเต สรฺวํ ตตฺ ติกฺตกตฺวาย กฏุกตฺวาย อสาตตฺวาย สํวรฺตเต ฯ [ตตฺกสฺย เหโตะ] พีชํ หิ ภิกฺษวะ ปาปกมฺ ฯ เอวเมว มิถฺยาทฤษฺฏิกสฺย ปุรุษปุทฺคลสฺย จิตฺตไจตสิกา ธรฺมา อนิษฺฏาย [อกานฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุะขาย] สํวรฺตเต ฯ [ตตฺกสฺย เหโตะ] ทฤษฺฏิรฺหิ ภิกฺษวะ ปาปิกา อิติ ฯ อตสฺตสฺย ปุรุษปุทฺคลสฺย กฤตมปิ ทานาทิ เนษฺฏผลํ ภวติ ฯ ปูรฺวกฤตมิถฺยาทฤษฺฏิจิตฺเตน วินษฺฏตฺวาตฺ ฯ ตตฺกฤตสฺยาศุภเมวาธิมาตฺรํ ภวติ ฯ ปาปกจิตฺตสฺย จิรสญฺจิตตฺวาตฺ ฯ
สํวเรณ จ กศฺจิทสทฺธรฺมํ ปฺรติโรทฺธุํ ศกฺโนติ ฯ อสฺย ปุรุษปุทฺคลสฺย นาสฺติ สุกฤตํ ทุษฺกฤตมิตฺยโต น ยตะ กุตศฺจิตฺปฺรติวิรติะ ฯ อตฺยนฺตปฺรมตฺโต ‘สทฺธรฺม จรติ ฯ หฺรฺยปตฺรปาขฺยทฺวิวิธศุกฺลธรฺมสภินฺนะ ปศุสโม ภวติ ฯ ยศฺจ วทติ นาสฺติ สุกฤตํ ทุษฺกฤตํ เวติ ส สทา จิตฺเต ‘กุศลเมว กางฺกฺษเต ฯ ตสฺย สทฺธรฺมสมาทาปนการณเมว นาสฺติ ฯ กสฺมาตฺ น หิ ส สชฺชนมุปคจฺฉติ ฯ นา[ปิ] สทฺธรฺมํ ศฤโณติ ฯ ตสฺย ทุษฺกฤตจิตฺตํ สูตฺถานํ ภวติ ฯ สุกฤตจิตฺตํ ทุรุตฺปาทมฺ ฯ ทุษฺกฤตสฺย สูตฺถานตฺวาตฺสุกฤตสฺย การณเมว นาสฺติ ฯ เอวํ กฺรเมณ ทุษฺกฤโตปจเย สมุจฺฉินฺนกุศลมูโล ภวติ ฯ
มิถฺยาทฤษฺฏิกสฺย ปุรุษปุทฺคลสฺย ทุสฺถานคต อิตฺยาขฺยา ฯ ยถา นารกาะ สตฺตฺวา น มารฺคปฺรติลาภปฺรวณาะ ฯ ตถา จ ปุทฺคโล มธฺยมเทศ อุตฺปนฺน อิษฺฏานิษฺฏวิเวกาย ษฑินฺทฺริยสมฺปนฺโน ‘ปิ น มารฺคปฺรติลาภปฺรวโณ ภวติ ฯ มิถฺยาทฤษฺฏิกสฺย นาสฺติ [ยตฺกิญฺจิตฺ] ทุษฺกฤตมกุฏมฺ ฯ นาสฺติ วิรติรฺลโฆรลฺปาทฺวา [ทุษฺกฤตาตฺ] ฯ อลฺปมปฺยกุศลํ กุรฺวนฺ นรเก ปตติ ฯ กรฺมโณ ‘สฺย คุรุปาปกจิตฺเตน สมุตฺปนฺนตฺวาตฺ ฯ ยถา กรฺมวรฺเค นรกวิโมจกํ กรฺม อิตฺยเนน การเณน ตตฺปุรุษกฤตํ สรฺวํ นรกาย สํวรฺตเต ฯ น จ ส ปาปกมกุศลํ กรฺม กฺษปยติ ฯ อกุศลธรฺมสฺย สทา จิตฺตคตตฺวาตฺ ฯ ทุรฺลภา จ ตสฺโยตฺตโรตฺตรานฺนรกาทฺวิมุกฺติะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สมุจฺฉินฺนกุศลมูลสฺย หิ ยทา กุศลํ น ปฺรวรฺตเต ตทนนฺตรํ นรกานฺไนว วิมุกฺติะ ฯ จิตฺเต มิถฺยาทฤษฺฏิกตฺวาตฺ ตสฺย กุศลมูลํ กถํ ปฺรวรฺเตต ฯ มิถฺยาทฤษฺฏิกะ ปุทฺคโล ‘จิกิตฺสฺยะ ตทฺยถา สมุปสฺถิตมรณนิมิตฺโต โรคี ฯ จิกิตฺสกะ สนฺนปิ น จิกิตฺสิตุํ ศกฺโนติ ฯ เอวมยมปิ ฯ อนฺยกุศลรหิตตฺวาทฺยาวทฺ พุทฺธา อปิ น จิกิตฺสนฺเต ฯ อโต ‘วศฺยมวีจฺยํา ปตติ ๚
มิถฺยาทฤษฺฏิวรฺโค ทฺวาตฺริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๓๓ ปรามรฺศทฺวยวรฺคะ
อภูตวสฺตุนิ อิทเมว สตฺยมนฺยนฺมิถฺเยติ วจนํ ทฤษฺฏิปรามรฺศ อิตฺยุจฺยเต ฯ ปูรฺโวกฺเต ‘นุตฺกฤษฺฏธรฺม อุตฺกฤษฺฏสํชฺญาวินิศฺจโย ‘ปิ ทฤษฺฏิปรามรฺศะ ฯ
(ปฤ) ทฤษฺฏิปรามรฺศสฺย เก โทษาะ ฯ (อุ) ส ปุรุโษ นฺยูนคุณํ ลพฺธฺวา อาตฺมานํ ปูรฺณํ มนฺยเต ฯ ตสฺย คุณญฺจาติวกฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อกุศเล วสฺตุนิ อตฺยนฺตกุศลสํชฺญามุตฺปาทฺย วีรฺยมารภเต ฯ เตน เหตุนา จ ปศฺจาตฺปริตปติ ฯ วิทุษํา ปริหาสฺยศฺจ ภวติ ฯ อนุตฺกฤษฺเฏ อุตฺกฤษฺฏสํชฺญายาะ กฤตตฺวาตฺ ฯ โย ‘นุตฺกฤษฺฏมุตฺกฤษฺฏํ วทติ ส พาโล มูฒสํชฺญะ ฯ ยถานฺโธ ฆฏศกเล สุวรฺณสํชฺญามุตฺปาทฺย จกฺษุษฺมตํา ลฆุ หาสฺโย ภวติ ฯ ทฤษฺฏิปรามรฺศสฺเยทฤศา โทษาะ ฯ
ยตฺ กศฺจิตฺ โพธิมุเปกฺษมาณะ สฺนานาทิศีเลน วิศุทฺธิปฺราปฺติํ กางฺกฺษเต ตตฺ ศีลวฺรตปรามรฺศ อิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) นนุ ศีเลน น วิศุทฺธิลาภะ ฯ (อุ) ปฺรชฺญไยว วิศุทฺธิลาภะ ฯ ศีลนฺตุ ปฺรชฺเญนฺทฺริยสฺย มูลมฺ ฯ (ปฤ) เก โทษาะ ศีลวฺรตปรามรฺศสฺย ฯ (อุ) เย โทษา อุกฺตา ทฤษฺฏิปรามรฺศสฺย “นฺยูนํ วสฺตุ [ลพฺธฺวา] สมฺปูรฺณํ มนฺยเต อิตฺยาทินา ต เอว โทษาะ ฯ ศีลวฺรตปรามรฺศปฺรตฺยยมตฺยธิกํ ทุะขานฺยนุภวติ ฯ ยทุต ศีโตษฺณเวทนา, ภสฺมภูมิตรุกณฺฏกาทิษุ ศยนํ ชลหฺรทาคฺนิปฺรเวโศ ภฤคุปตนมิตฺยาทิ ฯ ปรโลเก ‘ปิ อติมาตฺรทุะขวิปากะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โควฺรติกะ สํสิทฺธ[วฺรต]ะ [กายสฺย เภทาตฺปรํ มรณาตฺ] ควํา สหวฺยตามุปปทฺยเต ฯ อสํสิทฺโธ นรเก ปตติ อิติ ฯ ส ตมสะ ตมะ ปฺรวิศติ ฯ ยตสฺตํ ธรฺมํ สมาททาโน ทฤษฺฏธรฺเม ทุะขมนุภวติ ฯ อูรฺธฺวมปิ ทุะขมฺ ฯ ส คุรุตรํ ปาปญฺจ วินฺทเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ อธรฺมํ ธรฺมํ มตฺวา สทฺธรฺมํ วินาศยติ ฯ สทฺธรฺมจรฺยาปพาทกศฺจ พหูนฺ สตฺตฺวานฺ นรเก ปาตยติ ฯ สุวิศุทฺธธรฺมสฺย ปฤษฺฐีกฤตตฺวาตฺ ฯ สญฺจิตมหาปาโป ‘วศฺยมวีจินรเก วิปากมนุภวติ ฯ
[อโต] อนาจาราทฺวิรม ฯ มา จร มิถฺยามารฺคมฺ ฯ กสฺมาตฺ ย อาทิโต นาจรติ ตสฺย มารฺคจรณํ สุกรมฺ ฯ มิถฺยาจารปราหตจิตฺตสฺย ตุ ทุษฺกโร มารฺคปฺรเวศะ ฯ ศตฺรุรปิ น ตถา ปุทฺคลํ คฺลปยติ ยถา มิถฺยาทฤษฺฏิะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ ศตฺรุสฺตถา ปุทฺคลํ ปริภาวยติ ยถา มิถฺยาทฤษฺฏยนุคามินํา ตีรฺถิกาจริตานํา นานาทุะศีลานํา นคฺนตานิรฺลชฺชตาภสฺมรชะกายตาเกโศลฺลุญฺจฺฉนาทีนํา สมาทานมฺ ฯ มิถฺยาทฤษฺฏิกะ สรฺวสฺมาลฺเลากิกหิตกามาตฺ ภฺรศฺยติ ฯ ทฤษฺฏธรฺเม ปญฺจกามคุเณภฺโย ภฺรศฺยติ ฯ ตทูรฺธฺวํ สุคติสุขานฺนิรฺวาณาจฺจ ภฺรศฺยติ ฯ สุขํ ปฺรารฺถยิตฺวา ทุะขํ ลภมาโน วิมุกฺติํ ปฺรารฺถยิตฺวา พนฺธํ ลภมานะ ปุรุษะ กิํ น มตฺตะ ฯ ตตฺ กสฺมาตฺ ฯ [ย] เอเกนานฺนทานปฺรตฺยเยน สฺวรฺเค ชนฺมลาภารฺโห ภวติ ฯ ตสฺย ปุรุษสฺย มิถฺยาจารจาริตฺวาตฺ ทานาย กายชีวิเต สตฺยปิ น กิญฺจน หิตํ ภวติ ๚
ปรามรฺศทฺวยวรฺคสฺตฺรยสฺติํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๓๔ อุปเกฺลศวรฺคะ
คุรุจิตฺตสฺย สฺวาปกามตา มิทฺธมฺ ฯ จิตฺตสมาธานาย ปฺรโพธวิรติะ สฺวาปะ ฯ วิษเยษุ วิกฺษิปฺตจิตฺตตา เอาทฺธตฺยมฺ ฯ จิตฺตากํากฺษิเต เทารฺมนสฺยพนฺธะ เกากฤตฺยมฺ ฯ ตทฺยถา กฤตมกรฺตวฺยมกฤตญฺจ กรฺตวฺยมิติ ฯ กุศลกุหนกุฏิลจิตฺตํ มายา ฯ มายาจิตฺตวฤตฺตินิรฺวรฺตนํ ศาฐฺยมฺ ฯ สฺวกฤตากุศลสฺยาเหฺรปณมาหฺรีกฺยมฺ ฯ สงฺเฆ กฤตากุศลสฺยาเหฺรปณมนปตฺราปฺยมฺ ฯ อกุศลานุคํ จิตฺตํ ปฺรมาทะ ฯ ยทสนฺตํ คุณํ ขฺยาปยติ เตน ชนา วทนฺติ อสฺตีติ ฯ [สา] กุหนา ฯ ลาภสตฺการายาทฺภุตํ ปฺรขฺยาปฺย ปเรษํา มนะปฺรหฺลาทินี วากฺ ลปนา ฯ ปรทฺรวฺยลิปฺสยา ตลฺลิปฺสามุปคูหฺย วทติ อิทํ วสฺตุ สุนฺทรมิตฺยาทิ ฯ ตนฺไนมิตฺติกตา ฯ ยเทตตฺปุรุษนินฺทาไย อนฺยํ สฺเตาติ- ตว ปิตา วฺยวสายี ตฺวนฺตุ เนติ ฯ [ตตฺ] นิษฺเปษิกตา ฯ ยตฺ ทาเนน ทานํ ปฺรารฺถยมาโน วทติ- อิทํ ทานวสฺตุ อมุกาตฺปตฺยนฺตาลฺลพฺธมิตฺยาทิ ฯ ตตฺ ลาเภน ลาภชิคฤกฺษา ฯ ยตฺ ปุรุษสฺย นิทฺราวฺยาเธา นิรติะ สา ตนฺทฺรีตฺยุจฺยเต ฯ ยา มารฺคจรฺยาการณสุเทศสํปตฺตาวปิ สโทตฺกณฺฐิตตา [สา] อรติริตฺยุจฺยเต ฯ ยตฺ ปุรุษสฺย กายสฺย ชฤมฺภณา อทมนํ สฺตฺยานมิทฺธสฺย ปฺรตฺยยะ สา วิชฤมฺภิกา ฯ ย อาหาเร พหฺวลฺปตาทมนานภิชฺญะ ฯ [ส] อาทิโต ‘ทม อิตฺยุจฺยเต ฯ โย นาติมาตฺรวฺยวสายี ภวติ ฯ [ส] วิวรฺตฺยจิตฺต อิตฺยุจฺยเต ฯ โย มหามาตฺราณํา วจนํ น สตฺกโรติ น พิเภติ ฯ โส ‘พหุมานีตฺยุจฺยเต ฯ อกุศลรุจิกะ ปุรุษะ ปาปมิตฺร อิตฺยุจฺยเต ฯ อิตฺยาทย อุปเกฺลศาะ ฯ เกฺลเศภฺย อุตฺปนฺนตฺวาตฺ ๚
อุปเกฺลศวรฺคศฺจตุสฺตฺริํทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๓๕ อกุศลมูลวรฺคะ
ตฺรีณฺยกุศลมูลานิ ยทุต โลภทฺเวษโมหาะ ฯ (ปฤ) มทมานาทฺยปิ อกุศลมูลํ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺตีณฺเยโวกฺตานิ ฯ (อุ) สรฺเว ‘ปิ เกฺลศา สฺตฺรยาณํา เกฺลศานามงฺคานฺเยว ฯ มานาทิกํ โมหางฺคมฺ ฯ อโต น ปฤถคุจฺยเต ฯ ตฺรยะ เกฺลศา สาวานํา เจตสิ ภูยสา วรฺตนฺเต ฯ น มานาทิ ฯ สรฺเวษามวีตราคาณํา มศกปิปีลิกาปรฺยนฺตานามิเม ตฺรยะ เกฺลศา เอว จิตฺตวรฺตินะ ฯ ไนวํ มทมานาทิะ ฯ ราเค สติ ทฺเวโษ ‘กุศลมูลํ ภวติ ฯ อนุรกฺตสฺย วิโรเธ ทฺเวโษ ‘นุปฺรวรฺตเต ฯ โมหสฺตุ ทฺวโยรฺมูลมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยสฺย นาสฺติ โมหะ น ตสฺย ราคทฺเวเษา ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ทศากุศลกรฺมาณิ ตฺริวิธานิ โลภทฺเวษโมหชานีติ ฯ น ตูกฺตํ มานาทิชานีติ ฯ สนฺติ จ ติสฺร เอว เวทนา น ปุนรสฺติ จตุรฺถี ฯ อาสุ ติสฤษุ เวทนาสุ ตฺรยะ เกฺลศา อนุศยา ภวนฺติ ฯ ยทฺยสฺติ ปฤถงฺ มานาทิะ ฯ กสฺยํา เวทนายามนุศยะ สฺยาตฺ ฯ ตทฺวสฺตุโต นาภิธาตุํ ศกฺยเต ฯ [อิติ] ชฺญาตวฺยํ ตานิ ตฺรีณฺเยว เกฺลศมูลานีติ ฯ
(ปฤ) กสฺมาตฺสุขเวทนายํา ราโค ‘นุศยะ ฯ (อุ) ปฺรตฺยกฺษํ หิ ตตฺร ตสฺโยตฺปตฺติะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สุขเวทนียสฺปรฺศํ ลภมานสฺย ภวติ ปฺรีติะ ฯ ทุะขเวทนียสฺปรฺศํ ลภมานสฺย ภวติ อปฺรีติะ ฯ ตสฺย เวทนานามุทยวฺยยาสฺวาทาทีนวนิสฺสรณานํา ยถาภูตาปฺรชฺญานาตฺ ฯ อิติ ฯ อทุะขาสุขเวทนายามวิทฺยานุศยะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นหฺยยมารูปฺยธาตฺวาปฺตานํา สฺกนฺธานํา สนฺตานํ ยถาภูตํ ปฺรชานาติ ฯ ตทา [ขลฺวสฺย] ตตฺร ภวติ นิรฺวาณสํชฺญา วา วิมุกฺติสํชฺญา วา อทุะขาสุขสํชฺญา วา อาตฺมสํชฺญา วา ฯ อต อุกฺตํ- อทุะขาสุขเวทนายํา โมโห ‘นุศโย ภวตีติ ฯ
(ปฤ) อนุศยาะ กิํ ธรฺเม ‘นุเศรเต กิ วา สตฺตฺเว ‘นุเศรเต ฯ (อุ) ธรฺมานุปาทาย สตฺตฺวพุทฺธิรฺภวติ ฯ สตฺตฺวพุทฺธิมนุสฤตฺย เวทนา เวทฺยนฺเต ฯ เวทนา อนุสฤตฺย โลภาทยะ เกฺลศานุศยาะ ฯ อโต ชฺญายเต ธรฺมานุปาทาโยตฺปนฺโน ‘นุศยะ สตฺตฺเว ‘นุเศต อิติ ฯ กสฺมาตฺ ตตฺ ชฺญายเต ฯ ยสฺย สตฺตฺวสฺยาปฺรหีณะ โส ‘นุศยะ ตสฺย โส ‘นุศโย ‘นุเศเต ฯ ยสฺย ตุ ปฺรหีณะ น ตสฺยานุเศเต ‘นุศยะ ฯ ยทิ ธรฺเม ‘นุศโย ‘สฺติ ฯ ธรฺมาณํา นิตฺยสตฺตฺวาทนุศยา นิตฺยานุศยาะ สฺยุะ ฯ นิตฺยสฺยาปฺรหาตวฺยตฺวาตฺ ฯ อสตฺตฺวสํขฺยาโต ‘ปิ สานุศยะ สฺยาตฺ ฯ ตถา เจตฺ ปุรุษสฺยานุศโย ‘สฺตีติ ภิตฺตฺยาทิรนุศยวานฺ สฺยาตฺ ฯ ปุรุษสฺย วิชฺญานมสฺตีติ ภิตฺตฺยาทิรปิ วิชฺญานวานฺ สฺยาตฺ ฯ เนทํ วสฺตุโต ‘สฺติ ฯ ตถารฺหนฺน สฺยาตฺ ฯ อนฺเยษํา ปุรุษปุทฺคลานามนุศโย ‘สฺตีติ [โส] ‘นุศยวานฺ[สฺยาตฺ] ฯ
(ปฤ) อยมนุศยะ อปฺรหีณะ สนฺ อนุเศเต ฯ ปฺรหีณสฺสนฺนานุเศเต ฯ (อุ) ทฺวิธานุศโย ‘นุเศเต ฯ (๑) อาลมฺพนโตนุศยนมฺ (๒) สมฺปฺรโยคโต ‘นุศยนมิติ ฯ อยมนุศโย ยทิ ปฺรหีโณ ยทิ วาปฺรหีณะ ส อาลมฺพนตะ สํปฺรโยคตศฺจ ฯ กสฺมาทุจฺยเต ปฺรหีณะ สนฺ นานุเศต อิติ ฯ ตถา เจตฺ ตฤตียานุศยนลกฺษณํ วกฺตวฺยมฺ ฯ อนภิธานาตฺ ชฺญาตวฺยํ นาสฺตีติ ฯ อนุศโย ภูมฺยนฺตราลมฺพโน นานุเศเต ฯ อโต ชฺญายเต สตฺตฺวมาเตฺร ‘นุศโย น ธรฺม อิติ ฯ
(ปฤ) ทฺวิธานุศโย ‘นุเศต (๑) อาลมฺพนโต ‘นุศยะ (๒) สมฺปฺรโยคโต ‘นุศย อิติ ฯ เอษํา สตฺตฺวานามนุศยา นาลมฺพนโต น สมฺปฺรโยคตะ ฯ กถํ ภวิษฺยตฺยนุศยะ ฯ (อุ) ปฺรตฺยุกฺตปูรฺวมิทมฺ- อนุศยา ธรฺมมุปาทาโยตฺปนฺนาะ สตฺตฺเว ‘นุเศรต อิติ ฯ ยโถกฺตมภิธรฺมกาเย- กามธาตุกสตฺตฺวานํา กตฺยนุศยา อิตฺยาทิ ฯ ยทิ สตฺตฺเวษุ นานุศยีรนฺ ฯ กถเมตาทฤศะ ปฺรศฺนะ สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) ยทฺยนุศยะ สตฺตฺเว ‘นุเศเต ฯ สุขายํา เวทนายํา ราโค ‘นุศย อิติ สูโตฺรกฺตํ วิรุธฺเยต ฯ (อุ) เนทํ ปารฺยนฺติกํ วจนมฺ ฯ วกฺตวฺยํ ขลุ สุขายํา เวทนายํา สมุตฺปนฺโน ราคะ สตฺตฺเว ‘นุเศต อิติ ฯ (ปฤ) ส ราโค รูปาทีนุปาทายาปิ ภวติ ฯ กุโต ‘โตฺรจฺยเต เกวลํ สุขเวทนามุปาทาย ภวตีติ ฯ (อุ) สํชฺญานุสฺมรณวิกลฺปปฺรีตฺยาทินา ราค อุตฺปทฺยเต น ตุ รูปาทิมาตฺราตฺ ฯ (ปฤ) ทุะขเวทนามุปาทายาปิ ราโค ภวติ ฯ ยถา วทนฺติ- สุขี น ปฺรารฺถยเต ทุะขี ตุ พหุ ปฺรารฺถยเต ฯ กสฺมาตฺเกวลมุกฺตํ สุขเวทนาโต ภวตีติ ฯ (อุ) น ทุะขเวทนยา ราค อุตฺปทฺยเต ฯ ทุะขสฺย ปีฑนาตฺมกตฺวาตฺ ปุรุษสฺย สุขายํา เวทนายาเมว ราค อุตฺปทฺยเต ฯ
(ปฤ) อทุะขาสุขายํา เวทนายามปิ ราคานุศโย ‘นุเศเต ฯ กสฺมาทุกฺตํ เกวลํ สุขายํา เวทนายามิติ ฯ (อุ) อทุะขาสุขเวทนาะ สุข[รูป]ตฺวาตฺ [ตตฺร] ปุรุษสฺย ราค อุตฺปทฺยเต ฯ อต อุจฺยเต สุขายํา เวทนายํา ราคานุศย อิติ ฯ ตาสุ ตฺริษุ เวทนาสุ ตฺรยะ เกฺลศา อนุศยา อิตฺยตสฺตฺรย เอโวจฺยนฺเต ๚
อกุศลมูลวรฺคะ ปญฺจตฺริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๓๖ สงฺกีรฺณเกฺลศวรฺคะ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- ตฺรย อาสฺรวาะ- กามาสฺรโว ภวาสฺรโว ‘วิทฺยาสฺรว อิติ ฯ กตเม อิเม ฯ (อุ) กามธาตาววิทฺยํา วรฺชยิตฺวา อนฺเย สรฺเว เกฺลศาะ กามาสฺรวา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ เอวํ รุปารูปฺยธาตฺโวรฺภวาสฺรวะ ฯ ไตฺรธาตุกี จาวิทฺยา อวิทฺยาสฺรวะ ฯ
(ปฤ) อาสฺรวาะ กถํ วรฺธนฺเต ฯ (อุ) อุตฺตมาธมธฺยมธรฺไมะ กฺรมโศ วรฺธนฺเต ฯ รูปาทิวิศิษฺฏาลมฺพนลาภาจฺจ วรฺธนฺเต ฯ (ปฤ) อิเม ตฺรย อาสฺรวาะ; กถํ วทนฺติ สปฺตาสฺรวา อิติ ฯ (อุ) วสฺตุต อาสฺรวา ทฺวิวิธาะ สตฺยทรฺศนเหยา [เย] อาสฺรวาณํา มูลภูตาะ ฯ ภาวนาเหยา [เย] อาสฺรวาณํา ผลภูตาะ ฯ ปญฺจภิราราสฺรวสหการิภิะ ปฺรตฺยไย มิลิตฺวา สปฺต ภวนฺติ ฯ เต เกฺลศา เอว ฯ ภควานรฺถต อาห- ตฺรย อาสฺรวาะ, จตฺวาร โอฆาะ, จตฺวาโร พนฺธาะ, จตฺวารฺยุปาทานานิ, จตฺวาโร คฺรนฺถา อิตฺยาทิ ฯ
(ปฤ) จตฺวาร โอฆาะ กาเมาโฆ ภเวาโฆ ทฤษฺฏฺโยโธ ‘วิทฺเยาฆ อิติ ฯ กตม อิเม ฯ (อุ) ทฤษฺฏิมวิทฺยาญฺจ วรฺชยิตฺวา ตทนฺเย กามธาตุกเกฺลศาะ สรฺเว กาเมาฆ อิตฺยุจฺยเต ฯ รูปารูปฺยธาตุกภเพาโฆ ‘ปฺเยวมฺ ฯ สรฺวา ทฤษฺฏโย ทฤษฺฏเยาฆะ ฯ อวิทฺยา อวิทฺเยาฆะ ฯ (ปฤ) โอเฆษุ กสฺมาตฺ ทฤษฺฏฺเยาฆะ ปฤถคุจฺยเต ฯ นาสฺรเวษุ ฯ (อุ) ตีรฺถิกา พหโว ทฤษฺฏิวาหิตาะ ฯ อต โอเฆษุ ปฤถคุจฺยเต ฯ จฺยุติํ พหตีติ โอฆะ ฯ ตฺรีนฺ ภวานฺ พธฺนาตีติ พนฺธะ ฯ
(ปฤ) จตฺวารฺยุปาทานานิ- กาโมปาทานํ ทฤษฺฏฺยุปาทานํ ศีลวฺรโตปาทานมาตฺมวาโทปาทานมิติ ฯ กตมานีมานิ ฯ (อุ) อาตฺมโน ‘ภาวาตฺ ตทฺวาโทปาทานมาตฺมวาโทปาทานมฺ ฯ อสฺตฺยาตฺเมติ ปศฺยโต ‘นฺตทฺวยํ ภวติ- อยมาตฺมา นิตฺโย ‘นิตฺโยเวติ ฯ อนิตฺย อิตฺยวธารยนฺ ปญฺจกามคุณานุปาทตฺเต ฯ นาสฺติ ปรโลก อิติ ทฤษฺฏสุข อาสชฺยเต ฯ นิตฺย อิตฺยวธารยนฺ มนฺเทนฺทฺริยะ ปารเลากิกสุขมากํากฺษมาณะ ศีลวฺรตมุปาทตฺเต ฯ กิญฺจิตฺตีกฺษฺเณนฺทฺริย เอวํ จินฺตยติ- ยทิ ชีโว นิตฺยะ ตทา อทุะขสุขวิการะ, ตทา ปุณฺยปาปาภาวาทิติ มิถฺยาทฤษฺฏิมุตฺปาทยติ ฯ เอวมาตฺมวาทมุปาทาไยว จตฺวารฺยุปาทานานิ ภวนฺติ ฯ
(ปฤ) จตฺวาโร คฺรนฺถาะ อภิธฺยากายคฺรนฺโถ วฺยาปาทะ กายคฺรนฺถะ ศีลวฺรตปรามรฺศะ กายคฺรนฺถะ อิทํ สตฺยาภินิเวศะ กายคฺรนฺถ อิติ ฯ กตม อิเม ฯ (อุ) ปรทฺรวฺยาภิธฺยยา อนฺยสฺมินฺนททติ ทฺเวษพุทฺธิมุตฺปาทยติ, กศาศสฺตฺราทินา [คฤหฺณาติ] ฯ คฤหสฺถานามิทํ วิคฺรหมูลมฺ, สุขานฺตนุวรฺตนมิตฺยุจฺยเต ฯ ยะ ศีลวฺรตปรามรฺศกะ กามยเต อเนน ศีลวฺรเตน วิศุทฺธิํ ลเภย อิติ ฯ ตสฺเยทเมว ตถฺยมนฺยนฺมิถฺเยติ ทฤษฺฏิรฺภวติ ฯ อิทํ ปฺรวฺรชิตานํา วิวาทมูลํ, ทุะขานฺตานุวรฺตนมิตฺยุจฺยเต ฯ ปญฺจ สฺกนฺธาะ กาย อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ จตฺวาร อิเม คฺรนฺถา อวศฺยํ กายวางฺมยา อิติ กายคฺรนฺถ อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ เกจิทาหุะ- จตฺวาร อิเม ธรฺมา ชนนมรเณ สงฺคฺร ‘ถฺนนฺตีติ คฺรนฺถาะ ฯ
(ปฤ) ปญฺจ นีวรณานิ- กามจฺฉนฺโท วฺยาปาทะ สฺตฺยานมิทฺธํ เอาทฺธตฺยกุกฤตฺยํ วิจิกิตฺสา เจติ ฯ กตมานีมานิ ฯ (อุ) ปุรุษสฺย กาเมษุ อภินิเวศาทฺวฺยาปาโท ‘นุวรฺตเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ตฤษฺณาต อุตฺปทฺยเต วฺยาปาทะ ฯ อีรฺษฺยาทยะ เกฺลศาะ กศาศสฺตฺราทิทุศฺจริตานิ จ กามจฺฉนฺทาทุตฺปทฺยนฺเต อิติ ฯ ปุรุโษ ‘ยํ กายจิตฺตโย ราคทฺเวษปริกฺษิปฺยมาณโยรฺพหุวฺยาปาไระ ปริจฺฉินฺนโยศฺจ สฺตฺยานมิทฺธมิจฺฉติ ฯ สฺตฺยานมิทฺเธน กิญฺจิทฺวิศฺรมฺย ปุนา ราคทฺเวษวิกฺษิปฺตจิตฺโต น ธฺยานสมาธิํ ลภเต ฯ จิตฺตสฺย พาหฺยาลมฺพนานุวรฺตนาเทาทฺธตฺยํ ภวติ ฯ อศุทฺธกรฺมกสฺย ปุรุษสฺย จิตฺเต สทา เทารฺมนสฺยเกากฤตฺยํ ภวติ ฯ วิกฺษิปฺตจิตฺตตฺวาตฺเกากฤตฺยจิตฺตตฺวาจฺจ สทา วิจิกิตฺสเต- วิมุกฺติรสฺติ นเวติ ฯ ยถา ราชกุมาโร ‘จิรวตํ ศฺรมโณทฺเทศมโวจตฺ ฯ
(ปฤ) กสฺมานฺนีวรณมิตฺยาขฺยา ฯ (อุ) กามจฺฉนฺโท วฺยาปาทศฺจ ศีลสฺกนฺธํ นิวฤณุตะ ฯ เอาทฺธตฺยกุกฤตฺยํ สมาธิสฺกนฺธํ นิวฤโณติ ฯ สฺถานมิตฺถํ ปฺรชฺญาสฺกนฺธมฺ ฯ เกจิตฺ เตษํา นีวรณานํา วรฺชนาย วทนฺติ- อิทํ กุศลมิทมกุศลมิติ ฯ ส ตตฺร วิจิกิตฺสเต กิมสฺติ กิํ วา นาสฺตีติ ฯ สา วิจิกิตฺสา สิทฺธา สฺกนฺธตฺรยํ นิวฤโณติ ฯ เอษุ ปญฺจสุ นีวรเณษุ ตฺรีณิ ทฤฒพลานีติ เกวลํ นีวรณมิตฺยุจฺยนฺเต ฯ อนฺเย ทฺเว นีวรเณ ตนุพเล อิติ ทฺเวา ธรฺเมา สําสรฺคิเกา ฯ อิเม ทฺเว นีวรเณ ชนนการณสหิเต อิตฺยตะ สําสรฺคิเก อิตฺยุจฺเยต ฯ สฺตฺยานมิทฺธสฺย ปญฺจธรฺมาะ ปฺรตฺยยา ยทุต จาญฺจลฺยมรติรฺวิชฤมฺภิกา, อาหาเร ‘มาตฺรตา เจตโส ‘วลีนตา อิติ ฯ เอาทฺธตฺยเกากฤตฺยสฺย จตฺวาโร ธรฺมาะ ปฺรตฺยยาะ- ชฺญาติวิตรฺโก ชนปทะวิตรฺโก ‘มรณวิตรฺกะ, ปูรฺวตนีนกฺรีฑิตสุขิตาลาปิตหสิตานุสฺมรณมิติ ฯ อิมานิ ชนนการณานิ ฯ ปฺรติปโกฺษ ‘ปิ สมานะ ฯ สฺตฺยานมิทฺธสฺย ปฺรชฺญา ปฺรติปกฺษะ ฯ เอาทฺธตฺยกุกฤตฺยสฺย สมาธิะ ปฺรติปกฺษะ ฯ นิวารณมปิ สมานมฺ ฯ อิเม ทฺเว สําสรฺคิเก นีวรเณ ฯ อิเม ปญฺจธรฺมา นีวรณานิ วา ภวนฺติ ฯ อนีวรณานิ วา ภวนฺติ ฯ กามธาตฺวาปฺตา อกุศลา นีวรณานิ ฯ อนฺยาตฺรานีวรณานิ ฯ
ปญฺจาวรภาคีเยษุ สํโยชเนษุ กามจฺฉนฺโท วฺยาปาทะ ศีลพฺรตปรามรฺศะ อวรคมนารฺถตฺวาทวรภาคียานิ ฯ ตทฺยถา โควฺรติกะ สํสิทฺธะ กายสฺย เภทาตฺปรํ มรณาตฺ ควํา สหวฺยตามุปปทฺยเต ฯ อสํสิทฺโธ นรเก ปตติ ฯ วิจิกิตฺสา ไวราคฺยสฺย วิฆฺนภูตา ฯ สตฺกายทฤษฺฏิศฺจตุรฺณํา มูลมฺ ฯ อิตีมานิ ปญฺจ ฯ กามจฺฉนฺทวฺยาปาเทา กามธาโตรฺนาติวรฺเตเต ฯ สตฺกายทฤษฺฏิราตฺมพุทฺเธรฺนาติวรฺตเต ฯ ศีลวฺรตปรามรฺโศ ‘วรธรฺมานฺนาติวรฺตเต ฯ วิจิกิตฺสา ปฤถคฺชนตฺวานฺนาติวรฺตเต ฯ กามจฺฉนฺทวฺยาปาเทา กามธาตุํ นาติกฺรามตะ ฯ อติกฺรเม ปุนรากฺษิปฺยเต ฯ อนฺยานิ ตฺรีณิ ปฤถคฺชนตฺวํ นาติกฺรามนฺติ ฯ อต อุจฺยนฺเต ‘วรภาคียานีติ ฯ
ปญฺโจรฺธฺวภาคียานิ [เอาทฺธตฺยํ มาโน ‘วิทฺยา รูปราคะ อรูปราคะ ฯ] เอาทฺธตฺยสฺย ธฺยานสมาธิวิธาติตฺวานฺน จิตฺตมุปศามฺยติ ฯ อิทเมาทฺธตฺยสฺย นิมิตฺตคฺรหานุวรฺตนานฺมานะ ปฺรวรฺตเต ฯ นิมิตฺตคฺราหิ จิตฺตมิทมวิทฺยาสมฺภูตมิตฺยโต รูปราโค ‘รูปราคศฺจ สฺตะ ฯ ตานิ ปญฺจ สํโยชนานิ ไศกฺษชนานามูรฺธฺวสมุทาจรณารฺถตฺวาทูรฺธฺวภาคียานีตฺยุจฺยนฺเต ฯ ตานิ ไศกฺษชนานํา จิตฺต อุจฺยนฺเต น ปฤถคฺชนานามฺ ฯ (ปฤ) เอาทฺธตฺยํ กสฺมาตฺ รูปารูปฺยธาตุกํ สํโยชนํ น กามธาตุกมฺ ฯ (อุ) ตตฺร สฺถูลเกฺลศาภาวาเทาทฺธตฺยํ วฺยกฺตํ ภวติ ฯ ตเทาทฺธตฺยํ สมาธิภงฺเค พลวทิตฺยตะ สํโยชนมิตฺยุจฺยเต ฯ ตทูรฺธฺวภาคียํ สมุจฺเฉทยโต วิมุกฺติรฺลภฺยเต ฯ เกษาญฺจิตฺ รูเป อารูปฺเย จ วิมุกฺติสํชฺญา ภวติ ฯ ตตฺปฺรติเษธาโยจฺยเต สนฺตฺยูรฺธฺวภาคียานิ สํโยชนานีติ ฯ
ปญฺจ มาตฺสรฺยาณิ- อาวาสมาตฺสรฺยํ, กุลมาตฺสรฺยํ, ลาภมาตฺสรฺยํ, วรฺณมาตฺสรฺยํ ธรฺมมาตฺสรฺยมิติ ฯ [ตตฺร] อาวาสมาตฺสรฺยมฺ- อหเมว อตฺร วสามีติ นานฺยานฺ ปฺรโยชยติ ฯ กุลมาตฺสรฺยมฺ- กุลมิทมหเมว ปฺรวิศามีติ นานฺยานฺ ปฺรโยชยติ ฯ สตฺสฺวปฺยนฺเยษุ อหเมโวตฺกฤษฺฏ อิติ ฯ ลาภมาตฺสรฺยมิติ- อหเมวาตฺร ทานํ ลปฺสฺย มานฺเยภฺยะ ปฺรยจฺฉตุ อิติ ฯ อนฺเย สนฺตฺโย ‘ปิ มา มามติกฺรามนฺตุ ฯ วรฺณมาตฺสรฺยมฺ- มาเมว วรฺณย, มานฺยานฺ ฯ อนฺยานฺ วรฺณยนฺนปิ มา มามติริจฺยตุ อิติ ฯ ธรฺมมาตฺสรฺยมฺ- อหเมว ทฺวาทศางฺคปฺรวจนารฺถํ ชานามิ ฯ คภีรมรฺถรหสฺยํ ชานนฺนปิ น ปฺรวทามีติ ฯ
(ปฤ) ปญฺจ มาตฺสรฺยาณํา เก โทษาะ ฯ (อุ) อิม อาวาสาทโย พหูนํา ปุรุษาณํา สาธารณาะ ฯ อยนฺตุ สฺวกุลํ ตฺยกฺตฺวา สาธารณภูเตษุ มาตฺสรฺยมุตฺปาทยติ ฯ อิตฺยยํ โทษเกฺลศะ ฯ ส วิมุกฺเตรฺไนว ภาคี ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ส สาธารณภูตานฺ ธรฺมาเนว น ตฺยชติ ฯ กะ ปุนรฺวาทะ สฺวียานฺ ปญฺจ สฺกนฺธานฺ ตฺยชตีติ ฯ ส จ เปฺรตาทีนํา ทุรุปปตฺตฺยายตเนษุ ปตติ ฯ ลาภนิวฤตฺตจิตฺตสฺย มาน อุตฺปทฺยเต ฯ สชฺชนานนฺยานฺ ลฆูกฤตฺย นรเก ปตติ ฯ อนฺเยภฺโย ทานภงฺคานฺมนุษฺยเทหํ ลาภมาโน ทริโทฺร ภวติ ฯ มาตฺสรฺยจิตฺเตน ทาตรฺคุณํ ปฺรติคฺรหีตุรฺเทยญฺจ สมุจฺเฉทยตีตฺยโต คุรุตรํ ปาปํ ลภเต ฯ ธรฺมมตฺสโร ‘นฺธาทิปาปภาคฺภวติ ฯ ตทฺยถา ชาตฺยนฺธสฺย สปตฺนพหุลานาญฺจ ชนฺม น สฺวาตนฺตฺรยปฺราปกมฺ ฯ อารฺยครฺภาจฺจ ปริหียเต ฯ ตฺริษุ อธฺวสุ ทศสุ ทิกฺษุ [คตานํา] พุทฺธานํา ศตฺรุะ สนฺ สํสาเร สํสรนฺ สทา มูโฒ ภวติ ฯ สชฺชนานฺ ทูรีกโรติ ฯ สชฺชนทูรีกรณาทกุศลํ วินา น วรฺตเต ฯ อกุศลํ ตฺริวิธมฺ- อกุศลากุศลํ มหากุศลํ อกุศลมธฺยากุศลมิติ ฯ อกุศลํ ปฺราณาติปาตาทตฺตาทานาทิ ฯ มหากุศลํ ยทาตฺมหนนํ, ปรสฺตฺยาตฺมหนนสมาทาปนํ, สฺวยํ มาตฺสรฺย[กรณํ] ปรสฺย มาตฺสรฺยสมาทาปนมฺ ฯ ส ธรฺมมาตฺสรฺเยณ พหูนฺ ปุรุษานุกุศเล ปาตยติ ฯ พุทฺธธรฺมมารฺคญฺจ กฺษปยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สนฺตฺยาวาสมาตฺสรฺยสฺย ปญฺจ โทษาะ- อนาคตสฺย สุภิโกฺษราคมนาย เนจฺฉติ ฯ อาคตํ ปุนสฺตรฺชยนฺน ตฤปฺยติ ฯ คมนายานุจินฺตยติ ฯ สงฺฆเทยํ โคปยติ ฯ สงฺฆเทเยษุ อาตฺมียพุทฺธิํ กโรติ ฯ กุลมาตฺสรฺยสฺย ปญฺจ โทษาะ- กุลาภินิเวศาทวทาตวสไนสฺตุลฺยสุขทุะโข ภวติ ฯ ธนายาวทาตวสนํ ปฺรชหาติ ฯ ปฺรติคฺรหีตุรฺทานํ ลภเต ฯ ตทุภยปฺรหาณาตฺตสฺมินฺ กุเล วรฺจะ กุฏฺยํา ภูตตฺวาโยตฺปทฺยเต ฯ ลาภมาตฺสรฺยสฺย ปญฺจ โทษาะ- สทา สมฺภารสมฺภวาย กฺลมติ ฯ ทฺวโยรฺเภเทน ลาภี ภวติ ฯ สชฺชนานฺ นินฺทติ สทา เทารฺมนสฺยจิตฺตะ ฯ วรฺณมาตฺสรฺยสฺย ปญฺจ โทษาะ- อนฺเยษํา วรฺณํ ศฺรุตฺวา วฺยากุลกษายจิตฺโต ภวติ ฯ ศตสหเสฺรษุ โลเกษุ อศุทฺธจิตฺตะ สชฺชนานธิกฺษิปติ ฯ อาตฺโมนฺนตฺยา ปรานวนมติ ฯ ทุรฺยโศ ‘นฺตรฺธาปยติ อิติ ฯ สรฺเวษํา มาตฺสรฺยาณํา สามานฺยต อิเม โทษาะ สนฺติ- ปฺรภูตธนสญฺจยะ ฯ ปริษทฺภีรุตา, พหุชนวิทฺเวษิตา, สทา วฺยากุลจิตฺตตา, อาตฺมนะ สไทกากิตา, อวรกุเล ชนฺม อิตฺเยวมาทโย ‘ปฺรมาณาะ ปญฺจมาตฺสรฺยาณํา โทษาะ ฯ
ปญฺจ เจตะ ขิลาะ- [อิหายุษฺมนฺโต ภิกฺษุะ] ศาสฺตริ วิจิกิตฺสเต, ธรฺเม วิจิกิตฺสเต, ศีเล วิจิกิตฺสเต, ศิกฺษายํา วิจิกิตฺสเต ฯ โย ภิกฺษุะ ศาสฺตุรฺมหาปุรุษาณาญฺจ วรฺณวาที, ตสฺมินฺ ชเน อนาตฺตมนา อาหตจิตฺโต ภวติ ฯ อยํ ปญฺจมะ ฯ ศาสฺตริ วิจิกิตฺสก เอวํ จินฺตยติ- กิํ ศาสฺตา มหานฺ, กิํ วา ปูรณาทยะ อิติ ฯ ธรฺเม วิจิกิตฺสก [เอวํ จินฺตยติ] กิํ ศาสฺตุะ ปฺรวจนมุตฺกฤษฺฏมุต เวทสฺเยติ ฯ ศีเล วิจิกิตฺสเต กิํ ศาสฺตฤโปฺรกฺตํ ปฺรวจนมุตฺกฤษฺฏํ, กิํ วา กุกฺกฏศฺวาทิวฺรตมิติ ฯ ศิกฺษายํา วิจิกิตฺสเต กิํ มานปานาทิ ธรฺโม นิรฺวาณํ คมยติ อุต เนติ ฯ อนาตฺตมนา อาหต [จิตฺโต] วฺยาปาทพุทฺธฺยา ภยเคารวจิตฺตํ วินา สชฺชนานฺ ครฺหยติ ฯ เอภิะ ปญฺจภิะ ธรฺไมรฺวิปฺรลุปฺตจิตฺโต, น นานากุศเลนฺทฺริยาณฺยวษฺฏมฺภยติ ฯ อตศฺเจตะ ขิล อิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) กสฺมาจฺฉาสฺตฺราเทา วิจิกิตฺสเต ฯ (อุ) โส ‘พหุศฺรตตฺวาทฺวิจิกิตฺสเต ฯ พหุศฺรุตสฺย ตุ วิจิกิตฺสา อาลฺปียสี ภวติ ฯ ส จ พาโล มูโฒ ‘ชฺโญ น ตถาคตธรฺมานฺยธรฺมโยรฺวิเวกํ ปฺรชานาติ ฯ อโต วิจิกิตฺสเต ฯ ธรฺเม จ นาสฺวาทํ ลภเต ฯ อตศฺจ ฯ วิจิกิตฺสเต ฯ น จ เวททีนฺ คฺรนฺถานฺ ศฤโณติ อธฺเยติ วา ฯ ชไนรฺวรฺณิตํ ศฺรุตฺวา อุตฺกฤษฺฏจิตฺตมุตฺปาทยติ ฯ อธฺวนฺยธฺวนิ พหุลมิถฺยาวิจิกิตฺสะ สทา กลุษิตจิตฺตตยา ศาสฺตฺราเทา วิจิกิตฺสเต ฯ ยถา ศาสฺตุรุปสฺถายกะ สุนกฺษตฺระ ฯ ส จ มิถฺยาทฤษฺฏิพหุไละ ปุรุไษะ สมานกฤตฺยตยา วิจิกิตฺสเต ฯ กิญฺจ เวทวฺยากรณาทีนิ มิถฺยาทฤษฺฏิสูตฺราณฺยธียานะ ปริภินฺนสมฺยกฺปฺรชฺโญ ภวติ อิตฺยโต วิจิกิตฺสเต ฯ ธรฺมาณํา [ยถาศฺรุเต] ‘รฺเถ ปฺรีตะ กุสฺมฤติํ ชนยนฺ น สูตฺรกฤทาศยํ ลพฺธุํ ศกฺโนติ ฯ อโต วิจิกิตฺสเต สรฺวทา สฺวหิตาลาภปฺรตฺยยตะ ศาสฺตฺราทิษุ วิจิกิตฺสเต ฯ
ปญฺจ เจตโส วินิพนฺธาะ- ยะ กาโย ‘วิคตราโค ส กาย อาสชฺยเต ฯ กาเมษฺววีตราคะ กาเมษฺวาสชฺยเต ฯ คฤหสฺเถน ปฺรพฺรชิตสฺย สมาคมะ ฯ อารฺยวจเน เจโต น ปฺรหฤษฺยติ ฯ อลฺปหิตวสฺตุนาตฺมานํ ปูรฺณํ มนฺยเต ฯ ตตฺร จตฺวาโร วินิพนฺธาะ กามราคมุปาทาโยทฺภวนฺติ ฯ ย อาธฺยาตฺมิกาตฺมภาเว ‘วิคตราคะ ส พาหฺยรูปาทิกาเมษฺวาสชฺยเต ฯ อต อุภโยะ สมาคมมภิลษติ ฯ อภิลาษาวฺยากุลตยา อารฺยวจเน อุปศมปฺรทรฺศเน ธรฺเม น ปฺรหฤษฺยติ ฯ อตะ ศีลพาหุศฺรุตฺยธฺยานสมาธฺยาทิษฺวลฺปํ หิตํ วสฺตุ ลพฺธฺวา เตนาตฺมานํ ปูรฺณํ มนฺยเต ฯ ตทลฺปหิตวสฺตฺวภินิเวศานฺมหาหิตํ วิสฺมรติ ฯ ปฺราชฺญสฺตุ นาลฺปหิตาภินิวิษฺโฏ มหาหิตํ วิฆฺนเยตฺ ฯ อยํ ยทฺยษฺฏากฺษณวิหีนะ [สะ] ปุรุษกายํ ทุษฺกรํ ลพฺธฺววานิตฺยตศฺจิตฺไตกาคฺรฺเยณ วีรฺยมารเภต ฯ ปฤถคฺชนตา จาศฺรทฺเธยา ฯ อสฺย สมคฺรสฺย ปฺรตฺยยสฺย วิคเม ‘นฺเย ปฺรตฺยยา ภวนฺติ ฯ [อิติ] ไนวารฺยมารฺเค ‘วตรติ [ปฤถคฺชนะ] ฯ อลฺปหิตมกามยมานะ ปฺรวฺรชฺยาผลวิปากํ ลภเต ฯ มฺริยมาณศฺจ น วิปฺรติสรติ ฯ สฺวปรหิตญฺจ กโรติ ฯ สคุเณษฺเวว นาภินิวิศเต ฯ กะ ปุนรฺวาโท ‘กุศเล ธรฺเม ฯ อตะ [ส] สมฺยคาจาร อิตฺยุจฺยเต ฯ ปฤถคฺชนาทีนวา น กิมปิ สํเกฺลศยนฺติ ฯ
(ปฤ) เก ปฤถคฺชนานามาทีนวาะ ฯ (อุ) สูตฺร อุกฺตํ- ปฤถคฺชโน วิํศติธา สฺวจิตฺตํ นิคฤหฺไยวํ จินฺตเยตฺ- มม วิภินฺนาการเวษมาตฺรสฺย วฤถา, น กิญฺจิลฺลภฺยมฺ, อศุเภน [ปถา] มริษฺยามิ, มหาภยารฺณเว ปติษฺยามิ, ตทฺภยสฺถาเน น ชฺญาสฺยามฺยภยสฺถานํ, นาปิ ชฺญาสฺยามิ มารฺคํ, น ธฺยานสมาธีนฺ ลปฺสฺเย, อสกฤตฺกายทุะขมนุภวิษฺยามิ, ทุษฺปริหารา ภวิษฺยนฺตฺยษฺฏาวกฺษณาะ, ศตฺรุะ สทานุสริษฺยติ, สรฺเว มารฺคา วิวฤตาะ, ทุรฺคเตรวิโมกฺษะ, อปฺรมาณทฤษฺฏิภิะ สทา วินิพนฺธะ, ปญฺจสฺวานนฺตรฺเยษุ อปฺรติพนฺธะ, อนาทิะ สํสาโร นานฺตวานฺ, อกุรฺวโต น ปุณฺยปาปปฺรติลาภะ ฯ กุศลากุศลโยรฺน ปฺรตินิธิลาภะ ฯ น สทฺธรฺม กโรมิ, ไนวาสฺติ สุขลยะ กฤตโยะ กุศลากุศลโยรฺไนว วิสฺมฤติรฺวินาโศ วา อามรณํ น ทานฺโต ภวิษฺยามิ อิติ ฯ เอเต วิํศติธรฺมาะ กํ น ทูษยนฺติ ฯ กรฺตวฺยมยํ กฤตวานิตฺยตศฺจิตฺตํ น วิปฺรติสรติ ฯ [กามา]ภินิวิษฺฐสฺย คารฺหสฺถฺยธรฺมะ ปฺรวฺรชฺยาธรฺมศฺจน สิธฺยตะ ฯ อโต นาลฺปหิเต ‘ภินิเวเศตฺ ฯ
สปฺตานุศยาะ ฯ (ปฤ) เกฺลศาะ กสฺมาทนุศย อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ (อุ) ชนนมรณสนฺตาเน สทา สตฺตฺวมนุรฺวรฺตต อิตฺยนุศยะ ฯ ตทฺยถา ธาตฺรี สทา พาลมนุวรฺตเต ฯ ยถา วาวิมุกฺโต วาตชฺวระ ฯ ยถา วา ฤณี อนุทินมุจฺฉวสติ ฯ ยถา วา อนปคตมาขุวิษมฺ ฯ ตปฺตายสะ กฤษฺณลกฺษณมฺ ฯ ยถา วา ยวสฺยาฑฺกุระ ฯ สฺวยํทตฺตทาสปตฺรตฺวมฺ ฯ ยถา วา ปฺรณษฺฏสฺย วสฺตุนะ สากฺษิชนะ ฯ ยถา ปฺรชฺญา กฺรมศะ สมุปจียมานา[สฺติ] ฯ ยถา กรฺม สโทปจียามานมฺ ฯ ยถา ชฺวาลา สนฺตนฺยเต ฯ เอวํ กฺรเมณ สนฺตตฺยา วรฺธต อิตฺยนุศย อิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) อยมนุศยะ กิํ จิตฺตสมฺปฺรยุกฺตะ กิํ วา จิตฺตวิปฺรยุกฺตะ ฯ (อุ) จิตฺตสมฺปฺรยุกฺตะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ราคาทโย ‘นุศยลกฺษณาะ ฯ อิเม ‘นุศยลกฺษณาะ เสามนสฺยสมฺปฺรยุกฺตาะ ฯ ยทิทํ เสามนสฺยํ จิตฺตวิปฺรยุกฺตมิตีทํ น ยุชฺยเต ฯ เสามนสฺยมิทํ ยทิ สุขายํา เวทนายํา วรฺตเต [ตทา] ราคานุศย อิตฺยุจฺยเต ฯ ราโค นามาสงฺคะ ฯ จิตฺตวิปฺรยุกฺเต นาสงฺคภาโว ‘สฺติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘นุศยาศฺจิตฺตสมฺปฺรยุกฺตา อิติ ฯ
(ปฤ) น ยุกฺต[มิท]มฺ ฯ อนุศยา น จิตฺตสมฺปฺรยุกฺตาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- พาลานํา ไมถุนจิตฺตเมว นาสฺติ ฯ กะ ปุนรฺวาโท ไมถุนราคสามรฺถฺยมฺ ฯ ราคานุศยานุศยิตาศฺจ ภวนฺติ อิติ ฯ กิญฺจาห- นาสฺติ เจตนา นาสฺติ วิกลฺปะ ฯ วิชฺญาปฺรติษฺฐิตมาลมฺพนญฺจาสฺติ อิติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- สตฺกายทฤษฺฏิสมุจฺเฉเท ‘นุศยาะ สไหว สมุจฺฉิทฺยนฺเต อิติ ฯ อารฺยมารฺคศฺจ น เกฺลศานํา เยาคปทฺยํ ลภเต ฯ อต อารฺยมารฺคสมุตฺปาทศฺจิตฺตวิปฺรยุกฺตานุศยสมุจฺเฉทกะ ฯ ตถา โนเจตฺ อารฺยมารฺเคณ กสฺย สมุจฺเฉทะ สฺยาตฺ ฯ ยทิ นาสฺติ จิตฺตวิปฺรยุกฺโต ‘นุศยะ ฯ ปฤถคฺชนาะ ไศกฺษชนาศฺจ ยทา กุศลจิตฺเต ‘วฺยากฤตจิตฺเต จ วรฺตนฺเต ฯ ตทา อรฺหนฺตะ สฺยุะ ฯ อนุศยศฺจ ปรฺยวสฺถานเหตุะ ฯ อนุศยาตฺปรฺยวสฺถานมุตฺปทฺยเต ฯ ปรฺยวสฺถานลพฺโธ ‘นุศโย วรฺธเต ฯ อโต ชฺญายเต ‘นุศยาศฺจิตฺตวิปฺรยุกฺตา อิติ ฯ ยทิ กศฺจิตฺกุศลาวฺยากฤตจิตฺโต ‘ปิ สานุศย อิตฺยุจฺยเต ฯ ยสฺย นาสฺติ จิตฺตวิปฺรยุกฺโต ‘นุศยะ ฯ กุโต ‘นุศยวานฺ ภวติ ฯ อโต ชายเต ‘นุศยศฺจิตฺตวิปฺรยุกฺต อิติ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ น ยุกฺตมิทมฺ ฯ ยทุกฺตํ พาลานามสติ ราเค ราคานุศโย ‘สฺตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ พาลานํา ราคาปนยเนาษธาลาภาทปฺรหีณกามราคา อิตฺยโต ราคานุศโย ‘นุเศเต ฯ ยถา ภูตสมาวิษฺโฏ ‘นุทฺภวกาเล ‘ปิ ภูตสมาวิษฺฏ อิตฺยุจฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตทฺวฺยาธิปฺรศมนมนฺโตฺรษธานามลาภาตฺ ฯ ยถา จ จตุรฺทินชฺวรารฺโต ทินทฺวเย [ชฺวรา]นุทฺภเว ‘ปิ ชฺวรารฺต อิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา วา อาขุวิษมนปนีตวฺยาธิตฺวาทฺธนครฺชเน ปฺราทุรฺภวติ ฯ เอวํ ยสฺมินฺ จิตฺเต ‘นุศยาปนยนโมษธมปฺรติลพฺธมฺ ฯ [ตตฺ] อปฺรหีณา[นุศย]มิตฺยุจฺยเต ฯ อนฺเย ‘ปิ ปฺรศฺนาะ สามานฺยตะ ปฺรตฺยุกฺตา เอว ฯ ยทุจฺยเต ภวตา นาสฺติ เจตนา นาสฺติ วิกลฺปะ วิชฺญานสฺยมาลมฺพนมสฺติ อิติ ฯ ตทปิ อปฺรหีณานุศยตฺวาตฺ ฯ ยทาห ภวานฺ- สตฺกายทฤษฺฏิรนุศเยน สห สมุจฺฉิทฺยต อิติ ฯ ภวตะ ปรฺยวสฺถานํ จิตฺตสมฺปฺรยุกฺตมฺ ฯ อนุตฺปตฺติกาเล ฯ ปฺรหีณเมว ฯ เอวมนุศโย ‘ปิ ฯ อารฺยมารฺคกาเล ‘วิทฺยมานมปิ ปฺรหีณมิตฺยุจฺยเต ฯ วิโรธิธรฺมปฺรติลมฺภาตฺ ฯ ยทฺพฺรวีษิ- มารฺคะ เกฺลไศะ สห ไนกกาลิโก ‘สฺตีติ ฯ [ตตฺ]อปฺรหีณตฺวาทสฺตีตฺยุจฺยเต ฯ ยทโวจะ ปฤถคฺชนาะ ไศกฺษชนาศฺจ ยทิ กุศลาวฺยากฤตจิตฺตคตาะ, ตทา อรฺหนฺตะ สฺยุริติ ฯ ปฺรหีณ[เกฺลโศ] ‘รฺหนฺ ฯ เตษานฺตฺวปฺรหีณ[เกฺลศ]ตฺวาตฺ ฯ ยถา กศฺจินฺมาสวรฺชนธรฺมมสมาทาโน มําสมภุญฺชนฺนปิ น วรฺชิตมําส อิตฺยุจฺยเต ฯ อวิทฺยามิถฺยาสฺมฤติมิถฺยาสงฺกลฺปาทยะ สนฺตีตฺยโต ‘ปฺรหีณาะ เกฺลศาสฺตทา สมุตฺปทฺยนฺเต ฯ อรฺหตสฺตุ นาสฺติ สเหตุริติ นานฺไยะ สามฺยมฺ ฯ ยทุกฺตํ ตฺวยา ปรฺยวสฺถานลพฺโธ ‘นุศยสฺตุ วรฺธต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ สรฺเว เกฺลศา อุตฺตมมธฺยมาวรธรฺไมรฺวรฺธนฺเต, น ปรฺยวสฺถานลาภาตฺ ฯ ยทฺพฺรษีษิ กุศลาวฺยากฤตจิตฺตคโต ‘นุศยวานฺ สฺยาทิติ ฯ ตทปิ อปฺรหีณตฺวาทนุศยวานิตฺยุจฺยเต ฯ เอภิะ การไณรฺชฺญายเต ‘นุศยา น [จิตฺต]วิปฺรยุกฺตา อิติ ฯ
อษฺฏ มิถฺยามารฺคาะ- มิถฺยาทฤษฺฏิรฺยาวนฺมิถฺยาสมาธิริติ ฯ อยถาภูตวิปรฺยย ชฺญานทรฺศนานฺมิถฺยาทฤษฺฏิะ ยาวนฺมิถฺยาสมาธิะ ฯ (ปฤ) สมฺยคาชีโว มิถฺยาชีวศฺจ น กายวากฺกรฺมวฺยติริกฺเตา ฯ กสฺมาตฺปฤถคุจฺยเต ฯ (อุ) มิถฺยาชีวะ ปฺรวฺรชิตานํา ทุสฺสมุจฺเฉทตฺวาตฺ ปฤถคุจฺยเต ฯ มิถฺยาชีโว [เยน] มายาศาฐฺยาทยะ ปญฺจธรฺมาะ ปุษฺฏิํ ลภนฺเต ส มิถฺยาชีวะ ฯ สํกฺษิปฺเยทมุจฺยเต- ปฺรวฺรชิตานามการฺยํ ธนารฺชนกรฺม ยทุต ราชเสวาวาณิชฺยโรคจิกิตฺสาทิกรฺม ฯ อนาเทยญฺจ ปฺราณิธธนธานฺยาทิ ฯ อาทาเน มิถฺยาชีวะ ฯ วินเย ยตฺปฺรติษิทฺธํ เตน จ สฺวาตฺมชีวนํ มิถฺยาชีวะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปญฺจ วาณิชฺยานฺยุปาสเกนากรณียานีติ ฯ (ปฤ) เกน กุรฺยาชฺชีวิตมฺ ฯ ยถาธรฺมภิกฺษยา ชีเวตฺ ฯ น มิถฺยาชีวํ ชีเวตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อวิศุทฺธเจตสา สทฺธรฺมํ ปฺรณาศยติ ฯ มารฺคโยคานวษฺฏมฺภาตฺ ฯ มารฺคาวจร เอวํ จินฺตเยตฺ- ภควตะ ศาสเน ‘วตาโร มารฺคาจรณารฺถะ น ชีวนารฺถ อิติ ฯ อตะ สทฺธรฺมาภิรตะ ปริศุทฺธชีวนมาจเรตฺ ฯ ภิกฺษุรฺภิกฺษธรฺเม สุนิษฺณาตะ สฺยาตฺ ฯ โย มิถฺยาชีวนมาจรติ, น [ส] ภิกฺษุธรฺมา ภวติ ๚
สงฺกีรฺณเกฺลศวรฺคะ ษฏฺตฺริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๓๗ นวสํโยชนวรฺคะ
ตฤษฺณาทีนิ นวสํโยชนานิ ฯ (ปฤ) กสฺมาทฺ ทฤษฺฏิษุ ทฺวิธา ปรามรฺศ อุจฺยเต ฯ (อุ) ศีลวฺรตปรามรฺศสฺย ทุรฺวิโมกตฺวาตฺ ฯ ยถา อุฑุปโมฆปติตํ ทุสฺตรํ ภวติ ฯ ตถายมปิ ฯ เอวํ จินฺตยติ- อหมเนน ศีเลน สฺวรฺค อุตฺปตฺสฺย อิติ ฯ ตทรฺถญฺจ ชลมชฺชน ทหนปฺรเวศภฤคุปตนาทีนิ นานา ทุะขานฺยนุภวามีติ ฯ เลากิกา น ศีลวฺรตปรามรฺศสฺย โทษํ ปศฺยนฺติ ฯ อต อุกฺตํ ภควตา สํโยชนมิติ ฯ ตํ ศีลวฺรตปรามรฺศํ นิศฺริตฺย อษฺฏางฺคมารฺคมุเปกฺษนฺเต ฯ โส ‘สมฺยงฺมารฺโค ‘วฺยวทานมารฺโค ทุะขานฺตานุวรฺตนมิตฺยุจฺยเต ฯ ศีลวฺรตปรามรฺศะ ปฺรวฺรชิตานํา วินิพนฺธะ ฯ กามา คฤหสฺถานามฺ ฯ ศีลวฺรตปรามรฺศี ยทฺยปิ นานาปฺรวฺรชฺยาธรฺมานาจรติ ฯ ตถาปิ วฤถา น กิญฺจิทเนน ลภฺยเต ฯ ส ไนหิกํ สุขํ วินฺทเต, ปรตฺร จ มหทฺทุะขมนุภวติ ฯ ยถาโควฺรติกะ สํสิทฺธวฺรติโก เคารฺภวติ ฯ วิกฺษิปฺตวฺรโต นรเก ปตติ ฯ ตจฺฉีลวฺรตปรามรฺศมุปาทาย สมฺยงฺ มารฺคํ สมฺยงฺ มารฺคจาริณญฺจาปวทติ ฯ ศีลวฺรตปรามรฺศะ ตีรฺถิกานํา มาโนตฺปตฺติสฺถานมฺ ฯ [ต] เอวํ จินฺตยนฺติ- อหมเนน ธรฺเมณานฺยมติเศย อิติ ฯ ศีลวฺรตปรามรฺศเหตุนา ษณฺณวติธา วิภกฺตา ธรฺมา สนฺติ ฯ ศีลวฺรตปรามรฺศะ สฺถูลทรฺศน อิตฺยโต พหูนํา สตฺวานํา โคจระ ฯ ปฺรชฺญามารฺคสฺตฺวติสูกฺษฺโม ทุรฺทรฺศนะ ฯ เลากิกา น ปฺรชานนฺติ ตทาจรณหิตมฺ ฯ สา จ ทฤษฺฏิรฺชนานํา จิตฺตํ หรติ ฯ อโต พาลา พหวสฺตํ ธรฺมมาจรนฺติ ฯ สา คุรฺวี ปาปิกา ทฤษฺฏิริตฺยุจฺยเต ฯ สมฺยงฺมารฺคาจารสฺย ปฺรติโลมฺเยนามารฺคตฺวาตฺ ฯ
ทฤษฺฏิปรามรฺโศ เยนาสทฺธรฺมาภินิวิษฺฏสฺตตฺปริหรฺตุมสมรฺโถ ภวติ ฯ ตทฤษฺฏิปรามรฺศสฺย พลมฺ ฯ ตทฺวเลน จ สํโยชนานิ ทฤฒานิ ภวนฺติ ฯ (ปฤ) ศกฺนปฺรศฺเน กสฺมาตฺเกวลมุกฺตมีรฺษฺยามาตฺสรฺยสํโยชนา เทวามนุษฺยา อิติ ฯ (อุ) อิทํ เกฺลศทฺวยมติคฺรามฺยํ ชวนฺยมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปศฺยามะ ขลุ ปรสตฺตฺวานฺ กฺษุตฺปิปาสาปีฑิตานฺ, มาตฺสรฺยจิตฺตตฺวานฺนาติกฺรานฺตานฺ ฯ [เต] ปรโต ลพฺธํ ทฤษฺฏฺวาปิ อีรฺษฺยาสูยาจิตฺตมุตฺปาทยนฺติ โสตฺกณฺฐาสนฺตาปมฺ ฯ อเนน การเณน จ ทริทฺราณํา นีจานํา กุตฺสิตานามเตชสฺวินาญฺจ สฺถาเน ปตนฺติ ฯ ศกฺรสฺย เทวานามินฺทฺริสฺไยตตฺสํโยชนํ พหุตรมสกฤทาคตฺย จิตฺตํ ปีฑยติ ฯ อโต ภควานฺ วจนมาห ฯ ตตฺสํโยชนทฺวยํ คุรุปาปกสฺย นิทานมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตทุปาทาย คุรูณิ ปาปกรฺมาณฺยุทฺภวนฺติ ฯ
ตฺริษุ วิเษษุ ราคะ ปฺรติฆศฺจ คุรุปาปกมุตฺปาทยติ ฯ ตโยรฺวิวฤธฺยา ตตฺสํโยชนทฺวยมุตฺปทฺยเต ฯ ตตฺสํโยชนทฺวยํ สฺตฺริยํ ปุรุษญฺจ ปีฑยติ ฯ ทุรุตฺสรฺคญฺจ ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยะ กุศลจิตฺตํ นิภฤตํ ภาวยติ ฯ โส ‘ตฺยนฺตมีรฺษฺยาสูยํ สมุจฺเฉทยติ ฯ ทานญฺจ นิภฤตมภฺยสฺยานฺเต สรฺวมาตฺสรฺยจิตฺตํ สมุจฺเฉทยติ ฯ กรฺมวิปากมปศฺยนฺ ตทฺคุรุตรวสฺตุ ตฺยชตีทมติ ทุษฺกรมฺ ฯ ยถา กสฺยจิตฺสฺวต อุตฺกฤษฺฏวสฺตุลาภินํ ปุตฺรเมว ปศฺยตศฺจิตฺตํ ทุษฺปฺรีติกํ ภวติ ฯ กะ ปุนรฺวาทะ ศตฺรุมฺ ฯ ตตฺสํโยชนทฺวโยะ ปฺริยวิปฺรยนิศฺจิตตฺวาทติทุษฺกระ ปริตฺยาคะ ฯ อสฺมาตฺ กรฺมปฺรตฺยยาตฺ ภควตา เกวลมุกฺตมฺ ๚
นวสํโยชนวรฺคะ สปฺตตฺริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๓๘ ปฺรกีรฺณปฺรศฺนวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- สรฺเว เกฺลศา ภูยสา ทศานุศยสงฺคฤหีตาะ ฯ อโต ทศานุศยานุปาทาย ศาสฺตฺรํ รจิตวฺยมฺ ฯ ทศานุศยา อิติ ราคปฺรติฆภานาวิทฺยาวิจิกิตฺสาะ ปญฺจทฤษฺฏยศฺจ ฯ (ปฤ) ทศเกฺลศมหาภูมิกธรฺมาะ ตทฺยถา อศฺราทฺธยํ เกาสีทฺยํ มุษิตสฺมฤติตา วิเกฺษโป ‘วิทฺยาสมฺปฺรชนฺยมโยนิโศมนสฺกาโร มิถฺยาธิโมกฺษ เอาทฺธตฺยํ ปฺรมาทศฺจ ฯ อิเม ธรฺมาะ สรฺวเกฺลศจิตฺไตะ สทา สมฺปฺรยุกฺตาะ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) สตฺปฺรโยคะ ปูรฺวํ ขณฺฑิต เอว ฯ ไจตสิกศฺไจไกก เอโวตฺปทฺยเต ฯ อโต น ยุชฺยเต ฯ น จ สนฺ นฺยาโย ภวติ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ กิญฺจิทกุศลจิตฺตกุศลศฺรทฺธาสมนฺวิตมสฺติ ฯ กิญฺจิทกุศลจิตฺตํ ศฺรทฺธาสมนฺวิตํ นาสฺติ ฯ ตถา วีรฺยาทิกมปิ ฯ อโต ชฺญายเต น สรฺวเกฺลศจิตฺเตษุ เต ทศ ธรฺมาะ สนฺตีติ ฯ ยทฺภวานาห- มิทฺธเมาทฺธตฺยํ สรฺวเกฺลศจิตฺเตษุ วรฺตต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยทา จิตฺตํ ลีนํ ภวติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย มิทฺธสมนฺวิตํ สฺยาตฺ ฯ เนาทฺธตฺยจิตฺเต สฺยาตฺ อิตีทฤศา โทษาะ สนฺติ ฯ
(ปฤ) กามธาเตา สกลา ทศเกฺลศาะ สนฺติ ฯ รูปธาตาวารูปฺยธาเตา จ ทฺเวษวรฺชิตา อวศิษฺฏาะ สนฺติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ตตฺราปิ สนฺตีรฺษฺยาทยะ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ สูตฺร อุกฺตมฺ- มหาพฺรหฺมา พฺรหฺมกายิกานามนฺตฺรฺยาห มา ภวนฺโต ศฺรมณํ เคาตมมุปสงฺกฺรมนฺตุ ฯ อิเหว ติษฺฐต ชรามรณสฺยานฺตํ ลปฺสฺยธฺเว อิติ ฯ อิยมีรฺษฺยา ฯ อีรฺษฺยาสตฺตฺวาทฺเวโษ ‘ปิ ภเวตฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- [อถ ขลุ เกวธํ] มหาพฺรหฺมา ตํ ภิกฺษุํ พาเหา คฤหีตฺวา เอกมนฺตมปนยิตฺวา ตํ ภิกฺษุเมตทโวจตฺ- อหมปิ น ชานามิ ยเตฺรมานิ จตฺวาริ มหาภูตานฺยปริเศษาณิ นิรุธฺยนฺเต อิติ ฯ เอวํ มายาจิตฺเตน พฺรหฺมกายิกานํา วญฺจนํ มาเยตฺยุจฺยเต ฯ ยทาห- อหมสฺมิ [มหาพฺรหฺมา] กรฺตา นิรฺมาตา เศฺรษฺฐ…….อิติ ฯ อยํ ปฺรมาทะ ฯ อิตฺยาทีนิ ฉิทฺราณิ สนฺติ ฯ อีทฤศานํา ปาปกานํา เกฺลศานํา สตฺตฺวาตฺ ชฺญาตวฺยมสฺติ จ [ตตฺรา] อกุศลมิติ ฯ
เกจิทาภิธรฺมิกา อาหุะ- มาตาปิตฺรุปาธฺยายาจารฺยาทิษุ โย ราคะ ส กุศลราคะ ฯ อนฺยปทารฺถาทิษุ ราโค ‘กุศลราคะ ฯ อนฺเยษามุปกาโร ‘ปกาโร วา ยนฺน กฺริยเต ฯ [อย]มวฺยากฤตราคะ ฯ อสทฺธรฺเม ทุรฺวิชฺญาทิษุ ทฺเวษะ กุศลทฺเวษะ ฯ สทฺธรฺมทฺเวษะ ปฺราณิทฺเวษศฺจ อกุศลทฺเวษะ ฯ โย ‘สตฺตฺวปทารฺถทฺเวษะ อวฺยากฤตทฺเวโษ [‘ยมฺ] ฯ ยนฺมานํ นิศฺริตฺย มานํ สมุจฺเฉทยติ อยํ กุศลมานะ ฯ อนฺยสฺย สตฺตฺวสฺยาวมานมกุศลมานะ ฯ อวิทฺยาทิษฺวปฺเยวํ [วกฺตวฺยมฺ] ฯ
กิญฺจาหุราภิธรฺมิกาะ- ยะ กุศละ น [ส] เกฺลโศ ภวติ ฯ (ปฤ) กามธาเตา สตฺกายทฤษฺฏิมวฺยากฤตา วทนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทิ สตฺกายทฤษฺฏิรรกุศลา ฯ สรฺเว ปฤถคฺชนา อาตฺมจิตฺตมุตฺปาทยนฺติ ฯ นา[เนน] นรเก ปตนียา ภวนฺติ ฯ อโต ‘วฺยากฤเตติ วทนฺติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) สตฺกายทฤษฺฏิริยํ สรฺวเกฺลศานํา มูลมฺ ฯ กถมวฺยากฤตา ฯ ส ปเรษามาตฺมาสฺตีติ วทนฺ ปตติ ฯ ตทา กถมวฺยากฤตา ภเวตฺ ฯ เอวมนฺตคฺรหทฤษฺฏิรปิ [วกฺตวฺยา] ฯ (ปฤ) ยทิ มิถฺยาทฤษฺฏิํ ปฺรวรฺตยิตฺวา สํศเย ปาตยติ ฯ กิมิทมกุศลมฺ ฯ (อุ) เนทมกุศลมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ วรํ สํศย เอว ปาตยติ น มิถฺยาทฤษฺฏาวตารยติ ฯ
เกจิทาหุะ- กามธาตฺวาปฺตาะ เกฺลศาะ สรฺเว กามภวสนฺตานกราะ ฯ เอวํ รูปรูปฺยธาตฺวาปฺตา อปิ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ตฤษฺไณว ภวสนฺตานกรี ฯ นนฺทิปูรฺวิกา หิ ชาติะ ฯ อาห จ- ทุะขสมุทยสฺตฤษฺเณติ ฯ อปิ จาห- โภชนกามราคาทิตฤษฺณา สุขมิติ ฯ อโต ยถาสฺถานํ ชนฺม เวทยเต ฯ มิถฺยาทฤษฺฏฺยาทิษุ ไนวมรฺโถ ‘สฺติ ฯ สูเตฺร ยทฺยุปฺยุกฺตํ- มานปฺรตฺยยา ชาติริติ ฯ ตถาปิ มนาปูรฺวกตฤษฺณโยตฺปทฺยเต ฯ เอวํ ทฺเวโษ ‘ปิ ฯ อโต ชฺญายเต ตฤษฺณยา สรฺเว ภวสนฺตานํา ภวนฺตีติ ฯ
(ปฤ) เกฺลเศษุ กติ สตฺยทรฺศนเหยาะ กติ ภาวนาเหยาะ ฯ (อุ) ราคปฺรติฆมานาวิทฺยา ทฺวิธา สตฺยทรฺศนเหยา ภาวนาเหยาศฺจ ฯ อนฺเย ษฏฺ สตฺยทรฺศนมาตฺรเหยาะ ฯ (ปฤ) ไศกฺษชนสฺยาปฺยสฺตฺยหํพุทฺธิะ ฯ อโต ชฺญายเต ‘นิมิตฺตนิรูปณสตฺกายทฤษฺฏิภาคะ ไศกฺษชนสฺยาเหย อิติ ฯ (อุ) [อหํ] มาโน ‘ยํ ทฤษฺฏิะ ฯ นิมิตฺตนิรูปณา หิ ทฤษฺฏิะ ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ- อีรฺษฺยามาตฺสรฺยเกากฤตฺยมายาทโย ภาวนาเหยา อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) อิเม สรฺเว ทฺวิธาปิ ภวนฺติ สตฺยทรฺศนเหยา ภาวนาเหยาศฺเจติ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ยถา นาถปุตฺราทโย ภควจฺฉฺราวกานฺ สตฺการลา ภิโน ทฤษฺฏฺวา อีรฺษฺยาจิตฺตมุตฺปาทยมาสุะ ฯ อิยมีรฺษฺยา มารฺคทรฺศิโน นิรุทฺเธตฺยโต ชฺญายเต สตฺยทรฺศนเหเยติ ฯ กศฺจิตฺปูรฺวํ ภควจฺฉฺราวเกษุ มตฺสรี สนฺ นาททตฺ ฯ มารฺคทรฺศนลพฺธะ ปรํ ปฺรายจฺฉตฺ ฯ ตทา มาตฺสรฺยมิทํ สตฺยทรฺศนเหยมฺ ฯ ยถา สุนกฺษตฺราทีนํา เกากฤตฺยํ สตฺยทรฺศนเหยมปิ ฯ ยถา โสฺรตอาปนฺนสฺย นรกปตนปฺรตฺยยะ อษฺฏมโลเก กายเวทกมายา จ สตฺยทรฺศนเหยาปิ ฯ
(ปฤ) เกฺลเศษุ กติ ทุะขทรฺศนเหยาะ กติ สมุทยนิโรธมารฺคทรฺศนเหยาะ กติ ภาวนาเหยาะ ฯ (อุ) ปูรฺโวกฺตาะ สตฺยทรฺศนเหยาะ ษฑนุศยาศฺจตุรฺธา ภวนฺติ ทุะขทรฺศนเหยาะ สมุทยนิโรธมารฺคทรฺศนเหยาะ ฯ อนฺเย จตฺวาโร ‘นุศยาะ ปญฺจธา ภวนฺติ ฯ (ปฤ) สตฺกายทฤษฺฏิรนฺตคฺรหทฤษฺฏิรฺทุะขทรฺศนมาตฺรเหยาะ ฯ ศีลวฺรตปรามรฺโศ ทฺวิธา ทุะขทรฺศนมารฺคทรฺศนเหยาะ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) สรฺเว เกฺลศา วสฺตุโต นิโรธสตฺยทรฺศนกาเล ปฺรหียนฺเต ฯ อตะ สตฺกายทฤษฺฏฺยาทโย น ทุะขทรฺศนมาตฺรเหยาะ สฺยุะ ฯ สตฺกายทฤษฺฏิศฺจตุรฺษุ สตฺเยษุ ภฺรมติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธา อนิตฺยาะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนาะ ฯ อาตฺมา ตุ นานิตฺโย น ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนะ ฯ ปญฺจสฺกนฺธาะ สนิโรธาะ, อาตฺมา ตฺวนิโรธะ, มารฺค อาตฺมทฤษฺเฏรฺวิโรธิธรฺมะ ฯ อตะ สตฺกายทฤษฺฏิศฺจตุรฺธา เหยา ฯ อนฺตคฺรหทฤษฺฏิรปิ จตุรฺธา เหยา ฯ กสฺมาตฺ ฯ โยคี สมุทยสมฺภูตํ ทุะขํ ทฤษฺฏฺวา อุจฺเฉททฤษฺฏิํ วฺยาวรฺตยติ ฯ มารฺคลพฺธํ นิโรธํ ทฤษฺฏฺวา ศาศฺวตทฤษฺฏิํ วฺยาวรฺตยติ ฯ ศีลวฺรตปรามรฺโศ ‘ปิ จตุรฺธา ฯ เหเตา สติ ผลมสฺติ ฯ อโต ทุะขํ ปศฺยนฺ ปฺรชานาติ- ศีลํ ทุะขํ, นาเนน วิศุทฺธิรฺลภฺยต อิติ ฯ อิทํ สมุทยทรฺศนเหยมฺ ฯ มิถฺยาทฤษฺฏฺยา นิรฺวาณมโปทฺยเต, ยทนยา ทฤษฺฏฺยา วิศุทฺธิรฺลภฺยต อิติ ฯ อิทํ นิโรธทรฺศนเหยมฺ ฯ อนยา มารฺโค ‘โปทฺยเต- อิทํ มารฺคทรฺศนเหยมฺ ฯ ยถา ทฤษฺฏิปรามรฺโศ มิถฺยาทฤษฺฏฺยาศฺริเตติ จตุรฺธา เหยะ ฯ เอวํ ศีลวฺรตปรามรฺโศ ‘ปิ สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) ตถา เจนฺน สฺยุรษฺฏนวติรนุศยาะ ฯ สรฺเว ‘นุศยา ภูมิวศาตฺปฺรหียนฺเต น ธาตุวศาตฺ ฯ อษฺฏนวติรนุศยา อิติ นานฺโต ภวติ ฯ (ปฤ) ราโค มาโน มิถฺยาทฤษฺฏิํ วรฺชยิตฺวา อนฺยาศฺจตโสฺร ทฤษฺฏโย ทุะขเทารฺมนสฺเยนฺทฺริเย วรฺชยิตฺวา [ตทนฺย]ตฺริวิเธนฺทฺริยสมฺปฺรยุกฺตาะ ฯ ทฺเวโษ ‘ปิ สุขเสามนสฺเยนฺทฺริเย วรฺชยิตฺวา [ตทนฺย]ตฺริวิเธนฺทฺริยสมฺปฺรยุกฺตะ ฯ อวิทฺยา ปญฺเจนฺทฺริยสมฺปฺรยุกฺตา ฯ มิถฺยาทฤษฺฏิรฺวิจิกิตฺสา จ ทุะเขนฺทฺริยวรฺชํ จตุรินฺทฺริยสมฺปฺรยุกฺตา ฯ ทฺเวษมฺรกฺษปาปมาตฺสรฺเยรฺษฺยาศฺจ เทารฺมนสฺเยนฺทฺริยมาตฺร สมฺปฺรยุกฺตาะ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) สมฺปฺรโยโค นาสฺตีติ ปูรฺวเมว ทูษิตมฺ ฯ ปศฺจาทปิ วกฺษฺยเต ปญฺจสุ วิชฺญาเนษุ นาสฺติ เกฺลศ อิติ ฯ ภวตะ ศาสเน ราคะ เสามนสฺเยนฺทฺริยสมฺปฺรยุกฺตะ ฯ มาตฺสรฺยนฺตุ น ตถา อิตฺยตฺร นาสฺติ เหตุะ ฯ มาตฺสรฺยสฺย ราคางฺคตฺวาตฺ ฯ เอวํ มาโน น เทารฺมนสฺเยนฺทฺริยสมฺปฺรยุกฺต อิตฺยตฺราปิ นาสฺติ เหตุะ ฯ อโต ชฺญายเต ภวทฺภิรุกฺตํ สรฺวํ สฺวสํชฺญานุสฺมรณวิกลฺปมาตฺรมิติ ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- ทุะขหรฺศนเหยาะ ปญฺจมิถฺยาทฤษฺฏโย วิจิกิตฺสา ราคปฺรติฆมานวิปฺรยุกฺตาวิทฺยาะ ฯ สมุทยสตฺย[ทรฺศน]เหยาศฺจ มิถฺยาทฤษฺฏิทฤษฺฏิปรามรฺศวิจิกิตฺสา ราคปฺรติฆมานวิปฺรยุกฺตาวิทฺยาศฺจ อิเม สรฺวตฺรคานุศยา อนฺเย ‘สรฺวตฺรคานุศยาะ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) สรฺเว สรฺวตฺรคาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺเวษํา มิโถเหตุปฺรตฺยยตฺวาตฺ ฯ มม[ศาสเน]มิถฺยาทฤษฺเฏา ราโค ภวติ, นาสฺติ ทุะขํ ยาวนฺนาสฺติ มารฺคะ ฯ ตสฺยํา ทฤษฺฏาวภินิวิษฺฏ อาตฺมานมุนฺนมยติ ฯ ยทิ ศฤโณติ ทุะขมิติ, ตทา วิทฺวิษติ ฯ ส จ ราโค นิโรธสตฺยาลมฺพนะ ฯ ทฺเวโษ นิรฺวาณทฺเวษฺยปิ ภวติ ฯ นิรฺวาเณนาปฺยาตฺมน อุจฺจมติรฺภวติ ฯ ตทฺวนฺมารฺเคณาปิ, อนฺเย ‘ปฺยนุศยาะ สรฺวตฺรคา อิติ ทฺรษฺฏวฺยมฺ ฯ กามธาตฺวาปฺตาะ เกฺลศา รูปธาตฺวาลมฺพนาะ ฯ ยถา ราเคณ สุขมภินนฺทติ ฯ ทฺเวเษณาศุภํ วิทฺวิษติ ฯ เตน ธรฺเมณาตฺมานมุนฺนมยติ, ตตฺปฺรธานา ภวนฺติ [รูปธาเตา] น กามธาเตา ฯ ยถา กามธาตุกเกฺลศารูปธาตฺวาลมฺพนาะ ตถา รูปธาตุกาทฤษฺฏยาทยะ เกฺลศา อปิ กามธาตฺวาลมฺพนาะ ฯ เอวมารูปฺยธาตาวปิ ฯ กิญฺเจเม เกฺลศาะ สามานฺยวิเศษลกฺษณาลมฺพนาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ราคะ สามานฺยลกฺษณาลมฺพโน ‘ปิ จตุโร เทวานฺ ตทธสฺตนําศฺจ สํเกฺลศยติ ฯ ยถาห ทีรฺฆนขสูตฺรมฺ- สรฺวํ กฺษมต อิตีทํ สํราคาย ฯ สรฺวํ น กฺษมต อิตีทมสํราคาย อิติ ฯ สรฺวํ น กฺษมต อิตีทํ สํราคาย ฯ สรฺวํ กฺษมต อิตีทมสํราคาย ฯ เตน เกฺลเศนาตฺมานมุนฺนมยติ ฯ เกฺลโศ ‘ยํ กายวากฺกรฺม ปฺรวรฺตยติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- อีทฤศีํ ทฤษฺฏิมุตฺปาทฺย อีทฤศํ วสฺตุ วทติ ยทสฺติ ชีว อิตฺยาทิ ฯ
เต สรฺเว เกฺลศาะ ษษฺฐวิชฺญาเน วรฺตนฺเต ฯ น ปญฺจสุ วิชฺญาเนษุ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ษษฺฐวิชฺญานสฺย สํชฺโญปคตฺวาตฺ ฯ สรฺเว จ เกฺลศาะ สํชฺญาสมฺภูตาะ ฯ ตถา โน เจตฺ สตฺกายทฤษฺฏฺยาทโย ‘ปิ ปญฺจสุ วิชฺญาเนษุ วรฺเตรนฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จกฺษุษา รูปํ ทฤษฺฏฺวา วทติ อหํ ปศฺยมีติ ฯ ตถา มานวิจิกิตฺสาทิษฺวปิ ฯ (ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- ษฏฺ ตฤษฺณากายา อิติ ฯ กถมุจฺยเต ปญฺจสุ วิชฺญาเนษุ น เกฺลศาะ สนฺตีติ ฯ (อุ) ยถา ษณฺมเนาปวิจารา มโนวิชฺญาเน วรฺตนฺเต ฯ เกวลํ จกฺษุราทิภิราหฤตา อิตฺยตะ ษณฺมเนาปวิจารา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ตเถทมปิ ฯ มโนวิชฺญาเน หิ วิทฺยมานํ วิกลฺปการณํ น ปญฺจสุ วิชฺญาเนษุ ฯ อโต ชฺญายเต ปญฺจ วิชฺญาเนษุ น สนฺติ เกฺลศา อิติ ๚
ปฺรกีรฺณปฺรศฺนวรฺโค ‘ษฺฏสฺตฺริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๓๙ โทษปฺรหาณวรฺคะ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- เกฺลศา นววิธา- อธมมธฺยโมตฺตมา อธมาธมาธมมธฺยมาธโมตฺตมา มธฺยมาธม มธฺยมมธฺยมมธฺยโมตฺตมา อุตฺตมาธโมตฺตมมธฺยโมตฺตโมตฺตมา อิติ ฯ ชฺญานมปิ นววิธมฺ ฯ เกฺลเศษูตฺตโมตฺตมะ ปูรฺวํ ปฺรเหยะ ฯ อธมาธโม ‘นฺเต ปฺรเหยะ ฯ อธมาธปชฺญาเนโนตฺตโมตฺตมเกฺลศํ ปฺรชหาติ ฯ ยาวทุตฺตโมตฺตมชฺญาเนน อธมาธมเกฺลศํ ปฺรชหาติ อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) อปฺรมาณจิตฺไตะ เกฺลศานฺ สรฺวานฺ ปฺรชหาติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สูเตฺร ภควานาห- ตทฺยถา ทกฺษะ กรฺมกโร หสฺเตน ปรศุมาทาย จกฺษุษา มุษฺฏิปฺรเทศํ ทฤษฺฏฺวา ยานฺยํศสหสฺรานิ ปฺรติทินํ กฺษียมาณานิ ตานฺยคณยนนฺนปิ กฺษีณมาตฺรํ ทฤษฺฏฺวา ปฺรชานาติ อิทํ กฺษีณมิติ ฯ ตถา ส ภิกฺษุรปิ มารฺคจรฺยํา ภาวยนฺ กานฺยทฺย กฺษีณาณฺยาสฺรวสหสฺราณิ กานิ หฺยะ กฺษีณานฺยาสฺรวหสฺราณีติ อคณยนฺนปิ กฺษีณมาเตฺร ปฺรชานาติ กฺษีณ อาสฺรว อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘ปฺรมาไณ ชฺญาไนะ เกฺลศาะ กฺษียนฺต นตฺวษฺฐ นว วา อิติ ฯ
(ปฤ) กํ สมาธิํ นิศฺริตฺย กะ เกฺลศ ปฺรหียเต ฯ (อุ) สปฺตปฺรติศรณานฺยุปาทาย เกฺลศานฺ สมุจฺเฉทยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร ภควตา- ปฺรถมธฺยานมุปาทายาสฺรวาณํา กฺษโย ยาวทากิญฺจนฺยายตนมุปาทายาสฺรวาณํา กฺษย อิติ ฯ ตานิ สปฺตปฺรติศรณานิ วินาปิ อาสฺรวาณํา กฺษยํ กโรติ ฯ ยโถกฺตํ สุสีมสูเตฺร- อติกฺรมฺย สปฺตนิศฺรยานาสฺรวกฺษยมนุปฺราปฺโนตีติ ฯ อโต ชฺญายเต กามธาตุกสมาธิํ นิศฺริตฺยาปิ อาสฺรวกฺษยํ ปฺรติลภต อิติ ฯ
(ปฤ) สตฺยทรฺศนเหยาะ เกฺลศา นารูปฺยสมาธิํ นิศฺริตฺย ปฺรหีเยรนฺ ฯ ตสฺย โยคิโน รูปลกฺษณภงฺคาตฺ ฯ (อุ) อิทํ ปูรฺวเมว ปฺรยุกฺตมฺ ฯ ยทารูปฺยสมาธิ[รปิ] รูปมวลมฺพต อิติ ฯ (ปฤ) ปูรฺวํ ปฺรถมธฺยานาทฺวีตราคะ กิํ กฺรเมณ ทฺวิตียธฺยานาทีนฺ ปฺราปฺโนติ กิํ วา เอกกาลเมว ฯ (อุ) กฺรเมณ ภวิตวฺยมฺ ฯ ปฺรถมธฺยาเน วีตราคสฺย ทฺวิติยธฺยานาทีนามุตฺปตฺเตะ ฯ (ปฤ) กิํ กามธาตาวสฺติ กฺรมะ ฯ (อุ) เกฺลศานํา ปฺรติกฺษณนิรุทฺธตฺวาตฺสฺยาทปิ กฺรมะ ฯ ยถา จ ยามฺยา เทวาะ ปริษฺวงฺเค กามํ สาธยนฺติ ฯ ตุษิตา เทวาะ ปาณิํ คฤหีตฺวา กามํ สาธยนฺติ ฯ นิรฺมาณรตา วาคาลาเปน กามํ สาธยนฺติ ฯ ปรนิรฺมิตวศวรฺติโน เทวา อาการํ ทฤษฺฏฺวา กามํ สาธยนฺติ ฯ [เอวํ] ชฺญาตวฺยํ กามธาตุกเกฺลศาะ กฺรเมณาปิ กฺษียนฺต อิติ ฯ เกจิทาหุะ- ปุณฺยคุณปฺรตฺยยํ ตโตฺรตฺปทฺยนฺเต ฯ น เกฺลศปฺรหาเณน ฯ ปฺรณีตกามตฺวาตฺ ตตฺสาธเน วิเศษะ ฯ มฤทฺวินฺทฺริยตฺวาตฺปริษฺวงฺเคน กามํ สาธยนฺติ ฯ ตีกฺษฺเณนฺทฺริยตฺวาทาการํ ทฤษฺฏฺวา กามํ สาธยนฺติ อิติ ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- ภาวนาเหยาะ เกฺลศาะ กฺรเมณา ปฺรหียนฺเต ฯ ปูรฺวํ กามธาตฺวาปฺตาะ ปญฺจาทฺรูปารูปฺยาปฺตาะ ฯ สตฺยทรฺศนเหยาสฺตฺเวกกาลํ ปฺรหียนฺต อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ยถา สตฺยทรฺศนเหยาะ สรฺเว เกฺลศา นิโรธสตฺยทรฺศเนน ปฺรหียนฺเต ฯ อุกฺตปูรฺวมิทมฺ ยตฺ นิโรธทรฺศนปฺรเหยาะ สตฺกายทฤษฺฏฺยาทยะ เกฺลศาะ สรฺเว นิโรธสตฺยทรฺศเนน ปฺรหียนฺเต ฯ อูษฺมธรฺมาทารภฺย อนิตฺยาทฺยากาไระ ปญฺจสฺกนฺธลกฺษณานิ ภาวยิตฺวา อาเทา ปฺรเหยาะ เกฺลศา นิโรธทรฺศเนน กฺษียนฺเต ฯ
(ปฤ) กามธาตฺวาปฺตทุะข[สตฺย]ภาวนยา กามธาตุกสํโยชนานิ ปฺรชหาติ ฯ สมุทยสตฺยภาวนายาปฺเยวมฺ ฯ ยถา กามธาเตา ตถา ไนวสํชฺญานํา สํชฺญายตเน ‘ปิ ฯ กามธาตุกนิโรธ[สตฺย]ภาวนยา ไตฺรธาตุกสํโยชนานิ ปฺรชหาติ ฯ เอวํ มารฺค[ภาวนยา]ปิ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) นิโรธชฺญะ เกฺลศานฺ ปฺรชหาติ ฯ อโต ภวทุกฺตํ น ยุชฺยเต ฯ (ปฤ) [นนุ] สูตฺร อุกฺตมฺ- ปญฺจสฺกนฺธานนิตฺยาทินา ภาวยิตฺวา โสฺรตอาปตฺติปลํ ยาวทรฺหตฺผลํ วินฺทเต อิติ ฯ กถมาห ภวานฺ นิโรธสตฺยทรฺศนมาเตฺรณ เกฺลศานฺ ปฺรชหาตีติ ฯ (อุ) อิมานฺ ปญฺจสฺกานฺ ภาวยนฺ ปฺรชานาติ นิโรธมิศฺรภาวนามฺ ฯ อตะ ปฺรชหาติ เกฺลศานุศยานฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภิกฺษุรฺภาวยติ อิทํ รูปํ, อยํ รูปสมุทยะ, อยํ รูปนิโรธ อิติ สรฺวทา มม ปศฺยโต ธรฺมํ วิชานตะ เกฺลศาะ ปฺรหียนฺต อิติ ฯ ชฺญาตวฺยํนิโรธสตฺยทรฺศเนน เกฺลศานํา กฺษย อิติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธา ทุะขมฺ ตตะ เกฺลศาะ สมุตฺปทฺยนฺเต ฯ ยทา ปญฺจสฺกนฺธานํา นิรฺวาณมุปศมํ ปศฺยติ ฯ ตทา ทุะขสํชฺญา สมฺปนฺนา ภวติ ฯ อโต ชฺญายเต สฺกนฺธานํา นิโรธํ ปศฺยตะ เกฺลศาะ กฺษียนฺต อิติ ฯ ยโถกฺตมฺ- ธรฺมานุปาทายากายสฺวภาวเมกมุเปกฺษาจิตฺตมาศฺริตฺย ปฺรหาณมิติ ฯ อกายสฺวภาว เอว นิโรธะ ฯ โย รูปมกายสฺวภาวํ ยาวทฺวิชฺญานมกายสฺวภาวํ ปศฺยติ โส ‘ตฺยนฺตวิสํโยคภาคฺภวติ ฯ ตฺรีณิ วิโมกฺษมุขานิ นิรฺวาณสฺย ปฺรตฺยยาะ ฯ วิโมกฺษมุไขเรภิเรว เกฺลศานฺ ปฺรชาหาติ ฯ นานฺโยปาไยะ ฯ อโต ชฺญายเต ‘สํสฺกฤตาลมฺพโน มารฺค เอว เกฺลศานฺ ปฺรชหาตีติ ฯ อโต ภวทุกฺโต [ยะ] เกฺลศปฺรหาณธรฺโม นายํ ยุกฺตะ ฯ
ศาสฺตฺรมาห- เกฺลศานาเมวํชาตียานามปฺรมาณานิ วิกฺลปสฺวภาวานิ ภวนฺติ [อิติ] วิมุกฺติปฺรารฺถิภิรฺชฺญาตวฺยมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เอตทฺพนฺธโทษชฺญานพลาทฺวิมุจฺยเต ฯ ยทา กศฺจิจฺฉตฺรุํ วิชฺญาย ทูรีกโรติ ฯ ยถา วา วิษมมารฺคํ ชฺญาตฺวา วรฺชยติ ฯ เอวํ เกฺลศานปิ ฯ เกฺลศพนฺโธ ‘ติสูกฺษฺโม เวมจิตฺรมสุรราชํ พวนฺธ ฯ ยาวทฺภวาคฺรํ สตฺวาะ เกฺลศพทฺธาะ ฯ อโต ชฺญาตวฺยํ เตษามาทีนวมฺ ฯ สตฺตฺวา ยาททฺภวาคฺรมาชวญฺชวปติตาะ ฯ ยตะ เกฺลศานามาทีนวชฺญานํ น ปศฺยนฺติ ฯ อปฺรหีณสํโยชนตฺวาทปฺรหีณ อาตฺมมาโน วรฺธเต ฯ ตตสฺตุ วิมติเกากฤตฺเย ภวตะ ฯ อตะ เกฺลศโทไษรฺมา วญฺจิตะ สฺยามิติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ ยตฺ สตฺวา วิศุทฺธํ ปรมํ นิรฺวาณสุขมุเปกฺษนฺเต ปฺรตฺยุตาติตุจฺฉํ กามสุขํ ภวสุขํ กามยนฺเต ตทิทํ สรฺวํ เกฺลศานํา โทษะ ฯ ยทา เกฺลศานฺ ปฺรชหาติ ตทา มหาหิตํ ปฺรติลภนฺเต ฯ อตะ เกฺลศโทษาณํา ชฺญานทรฺศนํ กุรฺยาตฺ ฯ วิมุกฺเตราวรณธรฺมา ยทุต เกฺลศาะ ฯ เกฺลศานามปฺรหาเณ ไนวาสฺติ วิมุกฺตินิทานมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เกฺลศาะ กามนิทานมฺ ฯ เกฺลศานุยายี กาโย ภวติ ฯ กายานุยายิ ทุะขมฺ ฯ อโต ทุะขวิโยคารฺถี เกฺลศานํา ปฺรหาณาย วีรฺยมารเภต ๚
เกฺลศปฺรหาณวรฺค เอโกนจตฺวาริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๔๐ วิทฺยาเหตุวรฺคะ
(ปฤ) เกฺลศาะ กายสฺย นิทานมิตฺเยตทฺวิทฺยา สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตีรฺถิกา หิ เนทํ ศฺรทฺทธนฺเต ฯ เกจิทาหุะ- กาโย ‘เหตุโก ‘ปฺรตฺยยะ, ตฤณวฤกฺษวตฺ สฺวยํภูต อิติ ฯ เกจิทาหุะ – ปทารฺถา มเหศฺวราทิภิะ สฤษฺฏา อิติ ฯ เกจิทาหุะ- ปทารฺถาะ กาลสฺวภาวชาะ อิติ ฯ เกจิทาหุะ- ปรมาณุสมวายชา อิติ ฯ เอวํชาตียวจนานิ วิทฺยา สฺยุะ ฯ (อุ) กรฺมณะ กาโย ภวตีทํ ปูรฺวเมว สาธิตมฺ ฯ ตตฺกรฺม เกฺลเศภฺยะ สมฺภูตมฺ ฯ อตะ เกฺลศาะ กายสฺย นิทานมฺ ฯ
(ปฤ) กถํ ชฺญายเต เกฺลศเหตุกํ กรฺเมติ ฯ (อุ) ปฺรชฺญปฺติจิตฺตมวิทฺเยตฺยุจฺยเต ฯ ปฺรชฺญปฺติจิตฺตกะ กรฺมาณฺยุปจิโนติ ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลศปฺรตฺยยํ กรฺม ภวตีติ ฯ อรฺหนฺน กรฺมาณฺยุปจิโนติ น นิษฺปาทยติ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺมาณิ เกฺลศสิทฺธานีติ ฯ ยโถกฺตํ ภควตาสูเตฺร- ยะ ปฺรติลพฺธวิทฺยะ สนฺยสฺตาวิทฺยะ ส กิํ ปาปกํ กรฺม ปุณฺยํ กรฺม อาเนญฺชฺยญฺจ กรฺม กโรติ น วา ฯ โน ภควนฺ อิติ ฯ นาสฺติ จานาสฺรวํ กรฺม ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรชฺญปฺตฺยนุยายี เกวลํ กรฺมาณิ กโรตีติ ฯ อนาสฺรวํ จิตฺตํ น ปฺรชฺญปฺติมวลมฺพต อิติ น กรฺมาณิ กโรติ ฯ ไศกฺษสฺย นาสฺติ จรฺยา ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ไศกฺษชนะ ปฺรตฺยาคตํ นาจรติ, นิรุทฺธํ น กโรตีติ ฯ กฺริยาลกฺษณา หิ จรฺยา ฯ จรฺไยว กรฺเมตฺยุจฺยเต ฯ อนาสฺรวํ จิตฺตญฺจ น จรฺยาลกฺษณมิตฺยโต นาสฺตฺยนาสฺรวํ กรฺม ฯ ตสฺมาตฺ สรฺวาณิ กายเวทนียกรฺมาณิ เกฺลศเหตุสมฺภูตานิ ฯ ปฺรหีณเกฺลโศ น ปุนรฺชนฺมานุภวติ ฯ อโต ชฺญายเต วิทฺยมานะ กายะ เกฺลศเหตุ[ก] อิติ ฯ
(ปฤ) สรฺเว สตฺตฺวา อเกฺลศตยา ชายนฺเต ฯ ปศฺจาตฺตุ เกฺลศาะ สมุทฺภวนฺติ ฯ ยถา ปุรุษสฺย ชนนกาเล ‘วิทฺยมานํ ทศนํ ปศฺจาทุตฺปทฺยเต ฯ (อุ) น ยุกฺต[มิท]มฺ ฯ เกฺลศวาเนว [ชายเต] ยตฺร ภวลกฺษณํ กฺวโรทนาทิ ชนนกาเล ปฺรตฺยกฺษมสฺติ ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลไศะ สไหว สรฺเว ชายนฺต อิติ ฯ ปฺรตฺยกฺษํ ปศฺยามะ ขลุ สตฺตฺวา พหโว วรฺจะกุฏฺยาทิษุ ปฺรสูยนฺเต น ตุ ศิลาทิษุ ฯ คนฺธรสาทฺยาสงฺคาตฺตตฺร ปฺรสูยนฺต อิติ ทฺรษฺฏวฺยมฺ ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลศวศาทุตฺปทฺยนฺต อิติ ฯ (ปฤ) นรกาเทา น ชนฺม ลเภรนฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ กศฺจินรกาเทา สุขํ กามเยต ฯ (อุ) โมหพลาทฺวิปรฺยยจิตฺตา อุตฺปทฺยนฺเต ฯ มฺริยมาณา ทูรโต นรกํ ทฤษฺฏฺวา อิทํ ปทฺมสร อิติ ตทาสงฺคาตฺตโตฺรตฺปทฺยนฺเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โย นิพิฑิตสฺถาเน วิปุลํ สฺถานํ ลเภยมิติ มฺริยเต ส ปกฺษิษูตฺปทฺยเต ฯ ยะ ปริตรฺษิโต มฺริยเต ส ชลชนฺตุรฺชายเต ฯ ยะ ศีตารฺโต มฺริยเต ส ตปนนรเก ชายเต ฯ ยสฺตาปตรฺษิโต มฺริยเต ส ศีตนรเก ชายเต ฯ โย ไมถุนกามาสกฺตะ ส จฏเกษุ ชายเต ฯ ย อาหาราสกฺตะ ส กุณเปษุ กีโฏ ชายเต ฯ อิติ ฯ กามาสงฺคเหตุนา อกุศลานิ กโรติ ฯ อกุศลปฺรตฺยยทารฺฒฺยาตฺผลวิปากํ เวทยเต ฯ กายาสกฺตฺยา กรฺมาณิ วิปากชนกานิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กายาสกฺตสฺย โมหพลานฺมานาทยะ เกฺลศา ชายนฺเต ฯ ตตะ กรฺมณิ สญฺจิโนติ ฯ กรฺมพลาทฺคติษูตฺปทฺยเต ฯ
(ปฤ) ยทิ เกฺลศปฺรตฺยเยน กาโย ภวติ ฯ ปฺรหีณเกฺลศสฺย ปญฺจสฺกนฺธสนฺตาโน น สฺยาตฺ ฯ (อุ) กาโย ‘ยํ ปูรฺวํ เกฺลศชาตะ ฯ [อิทานีํ] เกฺลเศษุ ปฺรหีเณษฺวปิ ตทฺเวคพลาตฺกายะ ปุนรฺน ปฺรหียเต ฯ ยถา ทณฺเฑน จกฺรภฺรมณมฺ ฯ มุหูรฺตํ ทณฺเฑ วิรมตฺยปิ [จกฺรมฺ] ภฺรมตฺเยว น ตุ ศามฺยติ ฯ (ปฤ) ยทิ ปูรฺวกรฺมเกฺลศเวคาตฺกาโย ภวติ ฯ ตทา ปฺรหีณเกฺลศะ ปูรฺวกรฺมเกฺลศเวคาตฺปุนะ กายมุปาททฺยาตฺ ฯ (อุ) นิมิตฺตคฺรหาทฺวิชฺญานมวศฺยํ ติษฺฐติ ฯ อยํ ปฺรกฺษีณปูรฺวกรฺมเวคะ ฯ อิทานีมนิมิตฺตวิโมกฺษมุขํ ภาวยนฺ โนรฺธฺวเทหมุปาทตฺเต ฯ ยถา ตตฺปปาษาเณ น พีชานิ ปฺรโรหนฺติ ฯ เอวํ ชฺญานาคฺนินา วิชฺญานสฺถิติษุ ทคฺธาสุ น วิชฺญานพีชํ ปฺรโรหติ ฯ อูรฺธฺวสนฺตานะ สมุจฺฉิทฺยเต ฯ สํสฺการปฺรตฺยยไวกลฺยาตฺ น ปุนะ สนฺตาโน ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร ภควตา- วิชฺญานํ พีชมฺ ฯ กรฺมสํสฺการาะ เกฺษตฺรมฺ ฯ ราคตฤษฺณา สลิลมฺ ฯ อวิทฺยา อวกิรณมฺ ฯ เอภิะ ปฺรตฺยไยรายตฺยํา กายมุปาทตฺต อิติ ฯ อรฺหตสฺตฺเวษํา ปฺรตฺยยานํา ไวกลฺยานฺนายตฺยํา กาโย ภวติ อิติ ชฺญาตวฺยํ เกฺลศปฺรตฺยยา กายเวทเนติ ฯ วิคตเกฺลศสฺย ทุะขชฺญานาทิจิตฺตมสฺติ ฯ อิทานีมุปปตฺติเวทโก น ปศฺยติ ตจฺจิตฺตมสฺตีติ ฯ อโต ชฺญายเต วิคตเกฺลโศ โนปปติํ เวทยต อิติ ฯ (ปฤ) โสฺรตอาปนฺนาทินํา ทุะขาทิจิตฺตมสฺติ ฯ ต อุปปตฺติกาเล ‘ปิ น ปศฺยนฺติ อสฺตีติ ฯ (อุ) อรฺหตํา ชฺญานพลํ สุทฤฒมฺ ฯ สรฺเว ‘ปิ เกฺลศา โนตฺกรฺษนฺติ ฯ อโต มฺริยมาณา อุปปตฺติเวทนํา ปฺรติฆฺนนฺติ ฯ โสฺรตอาปนฺนาทีนํา ชฺญานพลนฺตุ น ตถา ฯ อโต น ทฤษฺฏานฺตะ สฺยาตฺ ฯ
ภวโตกฺตํ ยถา ทศนํ ปศฺจาตฺกฺรเมณ ภวติ ตถา เกฺลศา อปีติ ฯ อิทมยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อรฺหนฺโต ‘นาสฺรวปฺรชฺญาททฺฆเกฺลศา อิตฺยโต โนตฺปทฺเยรนฺ ฯ ยถา ทคฺธํ พีชํ น ปุนะ ปฺรโรหติ ฯ ปฺรตฺยกฺษํ ขลุ โลเก ‘สฺมินฺ เกฺลศชะ กาย อิติ ฯ ยถา กามราคาตฺกายรูปํ วิกฺริยเต ฯ ตถา ทฺเวษาทปิ ฯ อโต ชฺญายเต อายตฺยํา ปญฺจสฺกนฺธา อปิ เกฺลศชา อิติ ฯ
(ปฤ) ปศฺยามะ ขลุ อาหารปฺรตฺยยาะ ปญฺจสฺกนฺธา อุตฺปทฺยนฺเต ฯ ตถาปิ โนจฺยเต อาหาระ กายเวทนาปฺรตฺยย อิติ ฯ (อุ) อาหารศฺจิตฺตปฺรชฺญปฺติโต รูปาทีนํา ชนกะ ฯ เกฺลศาสฺตุ น ตถา, อปฺรชฺญปฺติโต รูปาทิชนกาะ ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลศาะ กายปฺรตฺยยา อิติ ฯ ปฺรตฺยกฺษํ ขลุ จฏกาทยะ กามพหุลาะ, สรฺปาทโย ทฺเวษพหุลาะ, สูกราทโย โมหพหุลาะ ฯ ชฺญาตวฺยมิเม สตฺตฺวา อวศฺยํ ปูรฺวาภฺยาสสญฺจิตไมถุนราคาทิเกฺลศา อิตฺยตสฺเตษูตฺปทฺยนฺต อิติ ฯ (ปฤ) อุตฺปตฺติสฺถาน ธรฺมสฺตถา น ตุ ปูรฺวาภฺยาสสญฺจิตเกฺลศเหตุกมฺ ฯ (อุ) ตถา ไจนฺไมถุนราคาทโย นิรฺเหตุกาะ สฺยุะ ฯ เนทํ สมฺภวติ ฯ อิติ ชฺญาตวฺยํ ปูรฺวาภฺยาสสญฺจิตเหตุนา ภวตีติ ฯ กามโกฺรธาทิษุ เกฺลเศษูทฺทีปิเตษุ หนนาทิปาปานิ กุรฺวนฺติ ฯ เตภฺยะ ปาเปภฺโย ทฤษฺฏ เอว พธพนฺธนาทิทุะขมนุ ภวนฺติ ฯ เกฺลเศษฺวลฺเปษุ ศีลธารณกุศลาภฺยาสาทิหิตํ ลภนฺเต ฯ ตตฺกุศลศีลมุปาทาย ทฤษฺฏ เอว ขฺยาติยโศลาภสตฺการาทิสุขํ ลภนฺเต ฯ ยเถห โลเก ลาโภ หานิศฺจ เกฺลศเหตุกา, ตถามุษฺมินฺนปฺเยวมิติ ชฺญายเต ฯ
(ปฤ) ยทิ เกฺลศเหตุกะ กาโย ภวติ ฯ ตทา สมุจฺฉิทฺเยต สํสาเร คตาคตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เกฺลศวิวฤทฺธฺยา ทุรฺคเตา ปตติ ส เอว ปาปกายมนุภูย เกฺลศานฺ ปุนรฺวรฺธยติ ฯ สทา จ วิมุกฺติเหตุรหิตะ ฯ เอวญฺจ น สุสฺถาเน ชนฺม ลเภต ฯ ยทิ ปุณฺยวรฺธนาย ปุณฺยกายมุปาทเต ฯ ตทา ปุนรปิ น ทุสฺถาน อุตฺปทฺเยต ฯ เอวญฺจ น สฺยาตฺสํสาเร คตาคตมฺ ฯ (อุ) ชโน ‘ยํ ทุรฺคเตา ปติโต ‘ปิ กทาจิตฺกุศลจิตฺตภาคฺภวติ ฯ สุสฺถาน อุตฺปนฺโน ‘ปิ กทาจิทกุศลจิตฺตมุตฺปาทยติ ฯ อตะ สํสาเร คตาคตํ น สมุจฺฉิทฺยเต ฯ ราคาทิเกฺลศานํา ตนุตฺวตะ สุสฺถาเน ชนฺมานุวรฺตเต ฯ เตษาเมว มหตฺวโต ทุะสฺถาเน ชนฺมานุวรฺตเต ยถา สูกรศฺวาทยะ ฯ อลฺปเกศตฺวตะ สุสฺถาเน ชายต อิติ ยถา [กศฺจิตฺ] เกฺลศตนุตฺวาตฺ ทานศีลาทิกรฺมาจรนฺ ษฏฺสุ กามเทเวษูตฺปทฺยเต ฯ ปฺรหีณาพฺรหฺมจรฺยาราคตฺวาทฺวิศิษฺฏธฺยานสุขํ ปฺรติลภเต ฯ ปฺรหีณรูปสํเกฺลศตฺวาทฺวิศิษฺฏสมาธิสุขํ ปฺรติลภเต ฯ สรฺวสํโยชนานํา กฺษเย ‘นุปมํ นิรฺวาณสุขํ ปฺรติลภเต ฯ อโต ชฺญายเต กาโย ‘ยํ เกฺลศเหตุก อิติ ฯ
ปศฺยามะ ขลุ สตฺตฺวา กุเทศภูเมา รตา ทุรฺชไนะ สห กุตฺสิตมธิวสนฺตีติ สรฺวมาสงฺคาทฺภวติ ฯ อโต ชฺญายเต สํสาเร สตฺตฺวานามธิวาโส ‘ปฺยาสงฺคาทฺภวติ ฯ ยถา ศลภา ภาสฺวรรูปราคาตฺปฺรทีปทคฺธา ภวนฺติ ฯ อาสกฺติริยํ น ชฺญานทฺภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ศลภา อิเม น ชานนฺติ อคฺนิรฺทุะขสฺปรฺศ อิตฺยตสฺตตฺร ปตนฺติ ฯ ตถา สตฺตฺวาะ เปานรฺภวิกทุะขปติตา อวิทฺยาปฺรตฺยยกามตฤษฺณารฺต อุตฺปทฺยนฺเต ฯ ยถา มตฺสฺยา องฺกุศํ คฺรสนฺตะ, หริณาะ ศพฺทานุ จาริณะ ฯ เต สรฺเว กามาสงฺคานฺมฺริยนฺเต ฯ ยถา จ กศฺจิตฺ กามาสกฺตฺยา วิปฺรกฤษฺฏํา วิทิศํ คจฺฉนฺ น ปฺรตินิวรฺตเต ฯ ตตฺ สรฺวํ เกฺลศาชฺชาตมิติ ทฺรษฺฏวฺยมฺ ฯ ยถา วฤกฺษสฺย มูเล ‘นุนฺมูลิเต ส วฤกฺษะ ปุนะ ปฺรโรหติ ฯ ตถา ราคมูเล ‘นุนฺมูลิเต ทุะขวฤกฺษ สทา วรฺตเต ฯ ยถาห ภควานฺ-
ยถาปิ มูเล ‘นุปทฺรุเต ทฤเฒ จฺฉินฺโน ‘ปิ วฤกฺษะ ปุนเรว โรหติ ฯ
เอวมปิ ตฤษฺณานุศเย ‘นุทฺธฤเต นิรฺวรฺตยติ ทุะขมิทํ ปุนะ ปุนะ ๚ อิติ ฯ
กาโย ‘ยมศุจิรนิตฺโย ทุะขํ ศูนฺโย ‘นาตฺมกะ ฯ สฺวโต ‘วิทฺยํา วินา โก ชฺญานี ตตฺ วฺยยทุะขํ กามยมาโน เวทเยต ฯ ยถานฺโธ มลินวาโส รตฺนาภรณมิติ ปฺรโลภิตะ สฺยาตฺ ฯ ตถาวิทฺยานฺธีภูต อาทีนวพหุลานศุจีนฺ ปญฺจสฺกนฺธานนุภวติ ฯ อาตฺมมตฺยา ทุะขมปิ กายมนุภวนฺ น ตฺยชติ ฯ อนาตฺมพุทฺเธา ตุ ปฺรชหาติ ฯ ยถาห ศาริปุตฺระ- วิศุทฺธสํวร- ปฺรติลพฺธมารฺโค มฺริยมาโณ ‘ภินนฺทติ ฯ ตทฺยถา วิษกุมฺเภ ภคฺเน ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลศปฺรตฺยโย ‘ยํ กาย อิติ ฯ อชฺญานาทสฺมินฺ กาย อาสชฺยเต ฯ ยถา จิตฺรการณฺโฑ ‘ศุจิสมฤทฺธะ ฯ อนปาวฤโต รมณียะ ฯ อปาวฤเต ตุ ปูติตฤณานิ [ทฤศฺยนฺเต] ฯ ยถา วิษสรฺปสมฺปูรฺเณ คฤหปฺรโกษฺเฐ ‘ปฺรชฺวลิเต จ ทีเป สุขาธฺยวสานํ ภวติ ฯ [วิษสรฺป]ทรฺศเน ตุ ตทไปติ ฯ ตถา สตฺตฺวา อปิ อวิทฺยายํา สตฺยํา โลเก ‘ภิรมนฺเต ฯ อุตฺปนฺนายานฺตุ วิทฺยายํา จิตฺตํ นิรฺวิทฺยเต ฯ เอวํ กามตฤษฺณา ภวสฺย มูลมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กามตฤษฺณยา หิ ปฺรารฺถยเต ฯ ปฺรารฺถนา หิ ทฺวิวิธา- กามปฺรารฺถนา ภวปฺรารฺถนา อิติ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺเนษุ กาเมษุ ปฺรารฺถนา กามปฺรารฺถนา ฯ ปุนรฺภวปฺรารฺถนา ภวปฺรารฺถนา ฯ อโต ชฺญายเต กามตฤษฺณา ภวสฺย มูลมิติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธาสกฺเตา สตฺกายทฤษฺฏิรุตฺปทฺยเต ยทุตาหมิตฺยาตฺมวาโทปาทานมฺ ฯ ตทุปาทานมุปาทายานฺยานิ ตฺรีณฺยุปาทานานิ ภวนฺติ ฯ อุปาทานปฺรตฺยโย ภวะ ฯ ภวปฺรตฺยยา ชาติริติ ชฺญาตวฺยํ เกฺลศาะ กายสฺย มูลมิติ ฯ
กาโย ‘ยํ ทุะขมฺ ฯ ทุะขกาเย ‘สฺมินฺ สุขสํชฺญาวิปรฺยย อุตฺปทฺยเต ฯ เตน สุขวิปรฺยเยณ วิปรีตตฤษฺณา ปฺรวรฺตเต ฯ ตถา วิปรีตตฤษฺณยา ปุนรฺภวํ เวทยเต ฯ อโต ชฺญายเต กามตฤษฺณาปฺรตฺยยะ กาโย ภวตีติ ฯ กาโย ‘ยมาหารปฺรตฺยยาตฺติษฺฐติ ฯ กพลีการาหาราสกฺตฺยา น กามธาตุมติวรฺตเต ฯ ยโถกฺตํ กรฺมสฺกนฺเธ- คนฺธรสาสกฺตฺยา วรฺจะกุฏฺยาทิษูตฺปทฺยเต ฯ สฺปฺรษฺฏวฺยาสกฺตฺยา ครฺภาวาส อุตฺปทฺยเต ฯ ศีโตษฺณสฺปรฺศาสกฺตฺยา อณฺฑชะ สฺเวทโช วา ภวติ ฯ อิติ สรฺเว น กามธาตุมติกฺรามนฺติ ฯ ธาตุสฺปรฺศมุปาทาย ติโสฺร เวทนา ภวนฺติ ฯ อตะ สฺปรฺศปฺรตฺยยา เวทเนตฺยุจฺยเต ฯ มนะสญฺเจตนาหาโร ‘ปฺเยวมฺ ฯ ปุนรฺภวสมุตฺถานาย ปฺรณิทธาติ อิทมหํ กริษฺยามีติ ฯ ชฺญาทรฺศนวิหีนํ วิชฺญานํ ปุนรฺภวปฺราปกกามตฤษฺณามูลํ ภวติ ฯ เอวํ จตฺวาร อาหาราะ กามตฤษฺณาธีนาะ ฯ สรฺเว หิ สตฺตฺวา อาหาเรณ ชีวนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต ตฤษฺณาปฺรตฺยยา ชาติริติ ฯ
จตโสฺร ชาตยะ- อณฺฑโช ชรายุชะ สํสฺเวทช อุปปาทุก อิติ ฯ ไมถุนกามตฤษฺณยา อณฺฑโช ชรายุชศฺจ ฯ คนฺธรสาทฺยาสงฺคาตฺ สํสฺเวทโชปปตฺติํ เวทยเต ฯ ยถาภิลษิตํ คุรุกรฺโมปจีย อุปปาทุกชนฺม เวทยเต ฯ อโต ชฺญายเต จตฺวาโร ชาติวิภาคาะ กามตฤษฺณาธีนา อิติ ฯ จตสฺระ กายเวทนาะ- กศฺจิทาตฺมฆาตโก น ปรฆาตก อิตฺยาทยศฺจตสฺระ ฯ ตาะ สรฺวาะ กามตฤษฺณาวิเศษา ภวนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต กามตฤษฺณาปฺรตฺยยะ กาโย ภวตีติ ฯ จตโสฺร วิชฺญานสฺถิตยะ- รูโปปคํ วิชฺญานํ ติษฺฐตฺ รูปปฺรติษฺฐิตํ รูปารมฺพณํ นนฺทฺยุปเสวนมฺ ฯ เวทนาสํชฺญาสํสฺกาเรษฺวปฺเยวมฺ ฯ น ตูจฺยเต วิชฺญานเมว วิชฺญานสฺถิติริติ ฯ วิชฺญานกาเล เกฺลศาภาวาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลศปฺรตฺยยะ กาโย ภวตีติ ฯ
ทฺวาทศนิทานานิ จาวิทฺยาธีนานิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรชฺญปฺตฺยนุยายิจิตฺตมวิทฺยา ฯ ตามวิทฺยามุปาทาย ปฺรวรฺตเต [กรฺม]ปุณฺโยปคมปุณฺโยปคมาเนญฺชฺโยปคมฺ ฯ กามสํลาลิตํ ปุณฺโยปคมฺ ฯ ทุะขสมฺปีฑิตมปุณฺโยปคมฺ ฯ ไมตฺรีกรุณาทิจิตฺตสงฺคฤหีตมาเนญฺชฺโยปคมฺ ฯ เตษํา กรฺมณามนุคามิวิชฺญานํ ปุนรฺภเว ติษฺฐติ ฯ วิชฺญานํ นิศฺริตฺย ภวนฺติ นามรูปษฑายตนสฺปรฺศเวทนาะ ฯ อิมานิ จตฺวาริ ปูรฺวาธฺวนีนกรฺมเกฺลศวิปากาะ ฯ ปุนริมํา เวทนามุปาทาย ปฺรวรฺตเต ตฤษฺโณปาทานํ ภวะ ฯ อิเม กรฺมเกฺลศา อายตฺยํา ชาติชรามรณาทีนฺยุตฺปาทยนฺติ ฯ เอวํ ทฺวาทศางฺคภวสนฺตติรวิทฺยามูลิกา ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลศปฺรตฺยยะ กาโย ภวตีติ ฯ
สํสาโร ‘นาทิะ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- กรฺมปฺรตฺยยานิ จกฺษุราทีนีนฺทฺริยาณิ ฯ กรฺม ตฤษฺณาเหตุกมฺ ฯ ตฤษฺณา อวิทฺยาเหตุกา ฯ อวิทฺยา อโยนิโศมนสฺการเหตุกา ฯ อโยนิโศมนสฺการศฺจกฺษุรฺเหตุโก รูปปฺรตฺยโย โมหาตฺปฺรวฤตฺต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต สํสารจกฺรมนาทีติ ฯ อีศฺวราทยะ การณมิติ วทโต น ภวตฺยนาทิะ ฯ ตตฺตุ น สมฺภวติ ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลศปฺรตฺยยะ กาย อิติ ฯ เกฺลศานามาตฺยนฺติกนิโรเธ วิมุกฺติรฺลภฺยเต ฯ สตฺตฺวานํา เทหา นานา วิชาตียาะ ฯ อีศฺวราทีการณตฺเว ไวชาตฺยํ น สฺยาตฺ ฯ เกฺลศกรฺมณํา พหุวิธตฺวาตฺ เทหา อปิ ไนเก ฯ
ทฺวาวิํศตาวินฺทฺริเยษุ ษฑินฺทฺริยาณฺยุปาทาย ษฑฺวิชฺญานานิ ภวนฺติ ฯ ตตฺราสฺติ สฺตฺรีปุรุเษนฺทฺริยมฺ ฯ สรฺวธรฺมาณาเมษํา สนฺตตฺยวิจฺเฉทาตฺ ชีวิตมิตฺยุจฺยเต ฯ ชีวิตํ กสฺเยนฺทฺริยํ ภวติ, ยทุต กรฺมณะ ฯ กรฺเมทํ เกฺลศานํา เหตุะ ฯ เกฺลศา เวทนานิศฺริตา อิตฺยตะ ปญฺจ เวทนา อินฺทฺริยาณิ ภวนฺติ ฯ เอวมนฺโยนฺย[เหตุ] ปฺรวฤตฺตา สํสารสนฺตติะ ฯ ศฺรทฺธาทีนีนฺทฺริยาณิ นิศฺริตฺย สนฺตติํ วิจฺเฉทยติ ฯ เอวํ ทฺวาวิํศตีนฺทฺริไยะ สํสาเร ยาตฺยายาติ จ ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลไศะ กาโย ภวตีติ ฯ
กิญฺจ วิมุกฺตฺยรฺถี ศีลสมาธิปฺรชฺญา วิมุกฺติชฺญานทรฺศนสฺกนฺธานุตฺปาทยติ ฯ เอษํา ก อุปโยคะ ฯ [เต] สรฺเว เกฺลศานํา นิโรธาย ภวนฺติ ชฺญานี ตทฺธิตํ ทฤษฺฏฺวา ตานฺ สฺกนฺธานุปาศฺรยเต ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลศปฺรตฺยยะ กาย อิติ ฯ เกฺลศาศฺจ กฺรเมณ นิรุธฺยนฺเต ฯ ปฺรหีณตฺริวิธสํโยชนะ โสฺรตอาปตฺติผลภาคฺ ภวติ ฯ ตนุกามจฺฉนฺทาทิกะ สกฤทาคามิผลภากฺ ฯ ปฺรกฺษีณกามธาตุสํโยชโน ‘นาคามิผลภากฺ ฯ ธฺยานสมาธิษฺวปิ อยํ กฺรมะ ฯ อตฺยนฺตกฺษีณสรฺว[สํโยชนะ] อรฺหตฺผลภาคฺ ภวติ ฯ เอวํ เกฺลศานํา กฺรมโศ นิโรธาตฺกาโย ‘ปิ กฺรมโศ นิรุธฺยเต ฯ อีศฺวราทิการณตฺเว น สฺยาตฺกฺรมนิโรธะ ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลศปฺรตฺยยะ กาย อิติ ฯ สุชนา ราคาทีนํา เกฺลศานํา ปฺรหาณํ ปฺรารฺถยนฺเต ฯ ทฺรษฺฏวฺยมวศฺยํ ราคาทิปฺรตฺยยมิทานีมายตฺยาญฺจ คฺลานฺยุปายาสานฺ ลภนฺต อิตฺยโต ‘วศฺยํ [เตษํา] ปฺรหาณํ ปฺรารฺถยนฺเต ฯ ตถา โน เจนฺน ปฺรหาณปฺรารฺถนา สฺยาตฺ ฯ เย วทนฺติ อีศฺวราทยะ กายสฺย เหตุริติ ฯ เต ‘ปิ ปฺรารฺถยนฺเต กามจฺฉนฺทาทีนํา ปฺรหาณมฺ ฯ อโต ชฺญายเต กามจฺฉนฺทาทิปฺรตฺยยะ กาย อิติ ฯ วิทฺวานฺ ปฺรชฺญยา วิมุกฺติํ ลภนฺเต ฯ [อโต] อชฺญานาทฺวธฺยต อิติ ชฺเญยํ ภวติ ฯ ตสฺมาตฺ ชฺญายเต เกฺลศปฺรตฺยยะ กาโย ภวตีติ ฯ
ภควานาห- ตตฺร ตตฺร สูเตฺร นนฺทิราคกฺษยาตฺสมฺยคฺวิมุกฺติํ ลภต อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จกฺษูรูปาทโย หิ น พนฺธา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ นนฺทิราคาทยสฺตุ พนฺธาะ ฯ นนฺทิราคภงฺคาตฺ จิตฺตํ สมฺยคฺวิมุจฺยเต ฯ สมฺยคฺวิมุกฺตํ จิตฺตํ นิรฺวาเณ ‘วตรติ ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลศปฺรตฺยยะ กาโย ภวตีติ ฯ อนิมิตฺตานาการศูนฺยตยา หิ วิมุกฺติํ ปฺรติลภเต ฯ อโต ชฺญายเต เกฺลศปฺรตฺยยะ กาย อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ธรฺมาณํา ศูนฺยตาทรฺศนเมวานิมิตฺตปฺรติลาภะ ฯ นิมิตฺตนิโรธานฺน ปุนรฺภวํ ปฺรณิทธาติ ฯ อตะ ศูนฺยตา วิโมกฺษมุขมิตฺยุจฺยเต ฯ ตทฺวิปรฺยเย พนฺธะ ฯ อิตฺยาทินา เกฺลศาธีนะ กาโย ภวตีติ ปฺรทรฺศิตมฺ ๚
วิทฺยาเหตุวรฺคศฺจตฺวาริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
[อิติ] สมุทยสตฺยสฺกนฺธะ สมาปฺตะ ฯ
Bibliography
Harivarman: Satyasiddhisastra
Based on the ed. N. Aiyaswami Sastri: Harivarman: Satyasiddhisastra,
Vol. I, Baroda : Oriental Institute, 1975.
(Gaekwad’s Oriental Series, 159)
Input by Udip Shakya, 2008
Proof-read by Udip Shakya
With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project
of Nagarjuna Institute, Nepal
and University of the West, Rosemead, California, USA
(www.uwest.edu/sanskritcanon)