คัมภีร์สัตยสิทธิศาสตร์
ของหริวรมันภิกษุ
สกันธะที่ ๕ นิโรธสตฺยสฺกนฺธะ
บทว่าด้วยความจริงแห่งนิโรธ คือ ความดับทุกข์
คัมภีร์สัตยสิทธิศาสตร์ คัมภีร์นี้รจนา โดยพระภิกษุชาวอินเดียกลาง นามว่า หริวรมัน ท่านจึงได้ได้แต่งคัมภีร์นี้เพื่อจะประมวลข้อคิดคำสอนและคำอธิบายพระธรรมของของฝ่ายสาวกยานสำนักต่างๆ 18 สำนักในอินเดียครั้งนั้น ให้เข้ารูป เข้ารอยอันเดียวกัน และเป็นการรวมเอาของคำสอนเด่นๆ ของฝ่ายสาวกยานไว้มากที่สุด
สัตยสิทธิ คือ ทำความจริงให้ปรากฎ คือความจริงอันแน่นอนว่า อาตมันเป็นศูนย์ ธรรมเป็นศูนย์ อีกประการคือกล่าวถึงความจริงสูงสุด หรือ อริยสัจ 4 เช่นนี้จึงเรียกว่า ประสิทธิประสาท (สิทธิ) ความจริง (สัตย์) ให้สัมฤทธิ์[อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม]
สกันธะที่ 5 มารฺคสตฺยสฺกนฺธะ บทว่าด้วยความจริงแห่งมรรค คือ แนวปฏิบัติที่นำไปสู่หรือนำไปถึงความดับทุกข์ มี 48 วรรค(หัวข้อ) ดังต่อไปนี้
๑๕๕ มารฺคสตฺยสฺกนฺเธ สมาธฺยธิกาเร สมาธิเหตุวรฺคะ
๑๕๖ สมาธิลกฺษณวรฺคะ
๑๕๗ ตฺริสมาธิวรฺคะ
๑๕๘ จตุสฺสมาธิภาวนาวรฺคะ
๑๕๙ จตุรปฺรมาณสมาธิวรฺคะ
๑๖๐ ปญฺจางฺคารฺยสมาธิวรฺคะ
๑๖๑ ษฏฺสมาธิวรฺคะ
๑๖๒ สปฺตสมาธิวรฺคะ
๑๖๓ อษฺฏวิโมกฺษวรฺคะ
๑๖๔ อษฺฏาภิภฺวายตนวรฺคะ
๑๖๕ นวานุปูรฺว[วิหาเรษุ]ปฺรถมธฺยานวรฺคะ
๑๖๖ ทฺวิตียธฺยานวรฺคะ
๑๖๗ ตฤตียธฺยานวรฺคะ
๑๖๘ จตุรฺถธฺยานวรฺคะ
๑๖๙ อากาศานนฺตฺยายตนวรฺคะ
๑๗๐ อารูปฺยสมาธิตฺริตยวรฺคะ
๑๗๑ นิโรธสมาปตฺติวรฺคะ
๑๗๒ ทศกฤตฺสฺนายตนวรฺคะ
๑๗๓ ทศสํชฺญาสุ อนิตฺยสํชฺญาวรฺคะ
๑๗๔ ทุะขสํชฺญาวรฺคะ
๑๗๕ อนาตฺมสํชฺญาวรฺคะ
๑๗๖ อาหาเร ปฺรติกูลสํชฺญาวรฺคะ
๑๗๗ สรฺวโลเก ‘นภิรติสํชฺญาวรฺคะ
๑๗๘ อศุภสํชฺญาวรฺคะ
๑๗๙ มรณสํชฺญาวรฺคะ
๑๘๐ อนฺติมสํชฺญาตฺริตยวรฺคะ
๑๘๑ สมาธิปริษฺกาเรษุ อาทฺยปญฺจสมาธิปริษฺการวรฺคะ
๑๘๒ อกุศลวิตรฺกวรฺคะ
๑๘๓ กุศลวิตรฺกวรฺคะ
๑๘๔ อนฺติมปญฺจสมาธิปริษฺการวรฺคะ
๑๘๕ อานาปานวรฺคะ
๑๘๖ สมาธฺยปกฺษาล วรฺคะ
๑๘๗ ศมถวิปศฺยนาวรฺคะ
๑๘๘ สมาธิภาวนาวรฺคะ
๑๘๙ มารฺคสตฺยสฺกนฺเธ ชฺญานาธิกาเร ชฺญานลกฺษณวรฺคะ
๑๙๐ เอกสตฺยทรฺศนวรฺคะ
๑๙๑ สรฺวาลมฺพนวรฺคะ
๑๙๒ อารฺยวิหารวรฺคะ
๑๙๓ ชฺญานทรฺศนวรฺคะ
๑๙๔ ตฺริวิธปฺรชฺญาวรฺคะ
๑๙๕ จตุะ ปฺรติสํวิทฺวรฺคะ
๑๙๖ ปญฺจชฺญานวรฺคะ
๑๙๗ ษฑภิชฺญาชฺญานวรฺคะ
๑๙๘ ชฺญานกฺษานฺติวรฺคะ
๒๐๐ ทศชฺญานวรฺคะ
๒๐๑ จตุศฺจตฺวาริํศชฺชฺญานวรฺคะ
๒๐๒ สปฺตสปฺตติชฺญานวรฺคะ
คลิกอ่านอักษรต้นฉบับเปรียบเทียบ
ศฺรีรสฺตุ
สตฺยสิทฺธิศาสฺตฺรมฺ
ศฺรีมทาจารฺยหริวรฺมณะ กฤติะ
อถ มารฺคสตฺยสฺกนฺธะ
๑๕๕ มารฺคสตฺยสฺกนฺเธ สมาธฺยธิกาเร สมาธิเหตุวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- อิทานีํ มารฺคสตฺยํ วิจารฺยเต ฯ มารฺคสตฺยมฺ- อารฺโย ‘ษฺฏางฺคิโก มารฺคะ สมฺยกฺ ทฤษฺฏิรฺยาวตฺ สมฺยกฺ สมาธิะ ฯ อารฺโย ‘ษฺฏางฺคิโก มารฺคะ สํกฺษิปฺย ทฺวิวิธะ (๑) สมาธิะ ปริกรศฺจ (๒) ชฺญานมิติ ฯ
อิทานีํ สมาธิรฺวิจารยิตวฺยะ ฯ (ปฤ) กิํลกฺษณา สมาธิะ ฯ (อุ) จิตฺตสฺไยกตฺราวสฺถานํ สมาธิลกฺษณมฺ ฯ (ปฤ) กถํ จิตฺตเมกตฺราวติษฺฐเต ฯ (อุ) พหุลีกฤตภาวนยา ตตฺราวติษฺฐเต ฯ ยทิ พหุวารํ น ภาวยติ ตทา กฺษิปฺรเมว วิกฺษิปฺยเต ฯ (ปฤ) กถํ ภาวยิตวฺยมฺ ฯ (อุ) ยถาสุขํ ภาวยิตวฺยมฺ ฯ (ปฤ) กถํ สุขยติ ฯ (อุ) กายจิตฺตโยรฺเทาษฺฐลฺยํ ทุะขมฺ ฯ ปฺรศฺรพฺธิธรฺเมณ กายจิตฺตโยรฺเทาษฺฐลฺเย ‘ปนีเต สุขํ ภวติ ฯ (ปฤ) กถํ ปฺรศฺรพฺธิรฺภวติ ฯ (อุ) ปฺรีติปฺรตฺยยํ กายจิตฺเต ทานฺเต ภวตะ ฯ (ปฤ) กถํ ปฺรีติรฺภวติ ฯ (อุ) ตฺริรตฺนสฺมรณธรฺมศฺรวณาทินา จิตฺตปฺราโมทฺยาตฺ ภวติ ฯ (ปฤ) กถํ จิตฺตปฺราโมทฺยํ ภวติ ฯ (อุ) ปริศุทฺธศีลธารณาตฺ จิตฺตสฺเยาเกากฤตฺเย ภวติ ฯ
(ปฤ) อุกฺตะ สมาธิเหตุะ ฯ อิทานีํ กสฺย สมาธิรฺเหตุะ ฯ (อุ) อยํ ยถาภูตชฺญานสฺย เหตุะ ฯ ยถาภูตชฺญานํ ศูนฺยตาชฺญานมฺ ฯ ยโถกฺตํ โยคาวจระ สมาหิตจิตฺโต วิศุทฺธจิตฺโต วินีวรณจิตฺตศฺจิตฺตรโถ ‘จลจิตฺโต ยถาภูตํ ปฺรชานาติ ทุะขมารฺยสตฺยํ ทุะขสมุทยํ ทุขนิโรธํ ทุะขนิโรธคามิมารฺคมารฺยสตฺยมฺ อิติ ฯ อโต ยถาภูตชฺญานลิปฺสุนา สมาธิ ภาวนายํา วีรฺยมารพฺธวฺยมฺ ฯ วิกฺษิปฺตจิตฺตสฺย เลากิกสูตฺรศิลฺปาทิหิตเมว น ภวติ ฯ กิํ ปุนรฺโลโกตฺตรํ หิตมฺ ฯ อโต ชฺญายเต เลากิกํ โลโกตฺตรญฺจ หิตํ สมาหิตจิตฺเตไนว ลภฺยเต ฯ สรฺวญฺจ สตฺ กุศลํ สมฺยกฺ ชฺญานาธีนมฺ ฯ สรฺวมสทกุศลํ มิถฺยาชฺญานาธีนมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร อวิทฺยา ภิกฺษวะ ปูรฺวงฺคมากุศลานํา ธรฺมาณํา สมาปตฺตเย ฯ อนฺวเควาหฺรีกฺยมนปตฺราปฺยมฺ ฯ วิทฺยา ภิกฺษวะ ปูรฺวงฺคมา กุศลานํา ธรฺมาณํา สมาปตฺตเย อนฺวเคว หฺรีะ อปตฺราปฺยมฺ ฯ อิติ ฯ สมาธิสฺตุ สมฺยคฺชฺญานสฺย เหตุะ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวํ สตฺกุศลํ สมาธิมุปาทาย ภวตีติ ฯ ตสฺมาตฺ ภาวนายํา โยคะ กรฺตวฺยะ ๚
สมาธิเหตุวรฺคะ ปญฺจปญฺจาทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๕๖ สมาธิลกฺษณวรฺคะ
(ปฤ) อุกฺตํ ภวตา จิตฺตสฺไยกตฺราวสฺถานํ สมาธิลกฺษณมิติ ตตฺร สมาธิศฺจิตฺตญฺไจกํ อุต ภินฺนมฺ ฯ (อุ) น เต ภินฺเน ฯ เกจิทาหุ- สมาธิศฺจิตฺตญฺจ ภินฺเน ฯ สมาธิลพฺธจิตฺตเมกตฺราวติษฺฐต อิติ ฯ สทปีทํ วจนมยุกฺตารฺถกมฺ ฯ ยทิ จิตฺตํ สมาธิลพฺธมาลมฺพเน ‘วติษฺฐต อิติ ฯ สมาธิริยมปิ อาลมฺพเน ‘วติษฺฐมานา สมาธฺยนฺตรมุปาทายาวติษฺเฐต ฯ เอวมนวสฺถา ภวติ ฯ ตตฺตุ น สมฺภวติ ฯ ยทียํ สมาธิะ ปฺรกฤติโต ‘วสฺถานมิติ ฯ จิตฺตมปิ น สมาธิมุปาทายาวติษฺเฐต ฯ อตะ สมาเธรนฺยตฺ จิตฺตมิติ ยทฺวจนํ ตทปฺรกฤษฺฏารฺถกมฺ ฯ เวทนาสํชฺญาทยศฺเจตสิกธรฺมา อปฺยาลมฺพเน ‘วติษฺฐนฺเต ฯ เต ‘ปิ กํ ธรฺมมุปาทายาวติษฺฐนฺต อิตีทํ วกฺตวฺยมฺ ฯ ยทิ เวทนาสํชฺญาทีนํา ปฺรตฺเยกํ สมาธิรสฺติ ฯ ตุลฺยะ ปูรฺวโทษะ สฺยาตฺ ฯ สูเตฺร จ จิตฺตสฺไยกาคฺรตา สมาธิลกฺษณมิติ เกวลมุกฺตมฺ ฯ น ตุ จิตฺตํ สมาธิลพฺธมวติษฺฐต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต น ยุกฺตมิติ ฯ จิตฺตสฺไยกาคฺรเตตฺยุกฺเต นานฺยธรฺมะ ปฺรกาศิโต ภวติ ฯ ยถา ปูรฺวมุกฺตมฺ- ยตฺร จิตฺตํ สุขิ ภวติ ตสฺมินฺนาลมฺพเน ‘วติษฺฐต อิติ ฯ จิตฺตสฺย โกฏิะ สมาธิรฺน ปฤถคฺภวตีติ ทฺรษฺฏวฺยมฺ ฯ ยถา จิตฺตํ ทีรฺฆกาลาวสฺถานํ สมาธิริตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) สมาธิริยํ กิํ สาสฺรวา อุตานาสฺรวา ฯ (อุ) สมาธิรฺทฺวิวิธา สาสฺรวา อนาสฺรวา เจติ ฯ เลากิกา ธฺยานสมาธยะ สาสฺรวาะ ฯ ธรฺมาวสฺถามุปสมฺปนฺนสฺย สมาธโย ‘นาสฺรวา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ กาโล ‘ยํ ยถาภูตชฺญานทรฺศนมิตฺยุจฺยเต ฯ ตสฺย กาลสฺย ทฺวิวิธํ นาม สมาธิริติ ปฺรชฺญา เจติ ฯ จิตฺตสมาธานาตฺ สมาธิะ ฯ ยถาภูตปฺรชฺญานาตฺ ปฺรชฺญา ฯ จิตฺตสมาธานํ ตฺริวิธํ กุศลมกุศลมวฺยากฤตมิติ ฯ ตตฺร กุศเลน จิตฺตสมาธานเมว สมาธิะ ฯ นตฺวกุศเลน อวฺยากฤเตน วา ฯ สา สมาธิรฺทฺวิวิธา เอกา วิมุกฺติเหตุะ อปรา อวิมุกฺติเหตุะ ฯ วิมุกฺติเหตุรฺนาม นิยตมูลกมฺ ฯ เกจิทาภิธรฺมิกา อาหุะ- อนาสฺรวสมาธิเรว นิยตมูลมิติ ฯ ส วาโท น ยุกฺตะ ฯ สาสฺรวานาสฺรวา ยทิ วิมุกฺติํ กโรติ ฯ สา สรฺวาปิ นิยตมูลมิตฺยุจฺเยต ฯ
สมาธิริยํ ยถาลมฺพนาวสฺถานํ ตฺริธา วิภชฺยเต ฯ ปรีตฺตา วิปุลา อปฺรมาณา เจติ ฯ จิตฺตํ กิญฺจิตฺกาลมวสฺถาย ยทิ ปรีตฺตมาลมฺพนํ ปศฺยติ[ตทา] ปรีตฺเตตฺยุจฺยเต ฯ อนฺเย ทฺเว อปิ ตถา ฯ สมยวศาตฺริวิธํ ลกฺษณํ ภวติ ฯ ปฺรคฺรหลกฺษณํ วฺยุตฺถานลกฺษณํ ตฺยาคลกฺษณมิติ ฯ จิตฺเต ‘พลีเน วฺยุตฺถานลกฺษณมุปโยกฺตวฺยมฺ ฯ จิตฺต อุทฺธต ปฺรคฺรหลกฺษณํ ปฺรโยกฺตวฺยมฺ ฯ ทานฺเต จ จิตฺเต ตฺยาคลกฺษณํ ปฺรโยกฺตวฺยมฺ ฯ ยถา สุวรฺณการะ สุวรฺณํ ทฺรวยติ ตาปยติ เสจยติ กาเล จ สฺถปยติ ฯ ยทิ สทา ตาปยติ ฯ ตทา ทฺรวีภวติ ฯ สทา เสจเน ฆนีภวติ ฯ สทา สฺถปเนสฺผูรฺยเต ฯ เอวํ โยคาวจรสฺย จิตฺตมปิ ฯ กมฺปิตสฺยาปฺรคฺรเห สทา วิเกฺษปะ ฯ อวลีนสฺยาวฺยุตฺถาเน เกาสีทฺยมฺ ฯ ทานฺตสฺยาตฺยาเค ปุนรทมนมฺ ฯ ยถา จ ทานฺโต ‘ศฺวะ ปฺรเวเค ปฺรคฤหฺยเต ฯ ทนฺธะ [กศยา]ตาฑฺยเต ฯ ทานฺตะ ปริตฺยชฺยเต ฯ เอวํ โยคาวจรสฺย ทานฺตํ จิตฺตมปิ ฯ
สมาเธรสฺยาสฺตฺริวิธ อุปายะ สมาธฺยวตาโรปายะ สมาธฺยวสฺถาโนปายะ สมาธิวฺยุตฺถาโนปาย อิติ ฯ ยถาธรฺมํ สมาธาวตรติ ฯ อยํ สมาธฺยวตาโรปายะ ฯ สมาธิสฺถิโต น จลติ ฯ อยํ สมาธฺยวสฺถาโนปายะ ฯ ยถาธรฺมํ สมาเธรฺวฺยุตฺติษฺฐเต ฯ อยํ สมาธิวฺยุตฺถาโนปายะ ฯ (ปฤ) กถมิมานฺ ตฺริวิธานุปายานฺ ปฺรติลภเต ฯ (อุ) โยคาวจระ สฺวจิตฺตลกฺษณํ คฤหฺณนฺ เอวํ ปฺรคฤหฺณนฺ เอวํ วฺยุตฺติษฺฐนฺ เอวํ ปริตฺยชนฺ สมาธาววตรติ ฯ ตถา นิรฺคจฺฉติ จ ฯ (ปฤ) สากฺษาเทว สมาธิคฺรเห ก อุปโยค อุปายสฺย ฯ (อุ) ตฺริวิโธปายานฺ ปฺรวรฺตมานสฺย อาทีนโว ภวติ ฯ ยเถปฺสิตญฺจ น วินฺทเต ฯ อวตริตุมิจฺฉนฺ วฺยุติษฺเฐต วฺยุตฺถาตุมิจฺฉนฺ ปุนรวตเรตฺ ฯ อิตีทฤศา โทษาะ สนฺติ ฯ ลาภํ หานิํ มนฺเยต ฯ หานิญฺจ ลาภมฺ ฯ ยถา กิญฺจิทฺวิศุทฺธรูปํ กิญฺจิตฺปฺรกาศรูปญฺจ ทฤษฺฏฺวา วเทต- มหาหิตํ ลพฺธมิติ ฯ อนิตฺยํ ทุะขํ ศูนฺยมิตฺยาทฺยนุสฺมรตะ จิตฺตํ น สุขิ ภวติ ฯ ปฺรตฺยุต หานิกรมิติ วเทตฺ ฯ
(ปฤ) โยคาวจรสฺย กสฺมาตฺ กทาจิตฺสมาธิลาโภ ‘สฺติ กทาจินฺนาสฺติ ฯ (อุ) สมาธิลาภสฺย จตฺวาระ ปฺรตฺยยาะ- (๑) อิหาธฺวนิ ยุนกฺติ, (๒) ปูรฺวกายปฺรตฺยยะ (๓) สมาธิลกฺษณํ สุคฤหฺณาติ, (๔) ศฺรุตฺวา สมาธิธรฺมานนุวรฺตยติ อิติ ฯ สมาธิภาวนาศฺจตุรฺวิธาะ- (๑) สทาปฺรโยคี ไนกาคฺรํ จรติ ฯ (๒) เอกาคฺรํ จรติ น สทาปฺรยุกฺโต ภวติ ฯ (๓) สทาปฺรยุกฺตศฺจ ภวติ เอกาคฺรญฺจ จรติ ฯ (๔) น สทา ปฺรยุกฺโต ไนกาคฺรํ จรติ ฯ กิญฺจ สนฺติ จตุรฺวิธาะ พหุกุศละ อลฺปปฺรชฺญะ, อลฺปกุศโล พหุปฺรชฺญะ, พหุกุศโล พหุปฺรชฺญะ, อลฺปกุศโล ‘ลฺปปฺรชฺญ อิติ ฯ เอษุตฤตีโย โยคาวจโร ‘วศฺยํ ลภเต ฯ จตุรฺโถ นาวศฺยํ ลภเต ฯ ปฺรถมทฺวิตีเยา ยทิ ทานฺเตา สเมา ตทา ลเภเต ๚
สมาธิลกฺษณวรฺคะ ษฏฺปญฺจาศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๕๗ ตฺริสมาธิวรฺคะ
(ปฤ) อุกฺตํ สูเตฺร- ตฺรยะ สมาธยะ เอกางฺคภาวนสมาธิะ, อุภยางฺคภาวนสมาธิะ อรฺยะ สมฺยกฺสมาธิริติ ฯ กิมิทมฺ ฯ (อุ) เอกางฺคภาวน อิติ ยตฺ สมาธิํ ภาวยติ น ปฺรชฺญามฺ ฯ ปฺรชฺญํา วา ภาวยติ น สมาธิมฺ ฯ อุภยางฺคภาวน อิติ สมาธิํ ภาวยติ ปฺรชฺญาญฺจ ภาวยติ ฯ อยํ เลากิกสมาธิรูษฺมาทิธรฺมคตะ ฯ อารฺยะ สมฺยกฺสมาธิริติ ยทฺธรฺมาวสฺถามุปสมฺปนฺโน นิโรธสตฺยํ สากฺษาตฺกโรติ ฯ ส อารฺยะ สมฺยคิตฺยุจฺยเต ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ยถา สฺถวิโร ภิกฺษุราห- โยคาวจระ สมาธินา จิตฺตํ ภาวยนฺ ปฺรชฺญามุปาทาย เกฺลศานฺ ปฺรติเษธยติ ฯ ปฺรชฺญยา จิตฺตํ ภาวยนฺ สมาธิมุปาทาย เกฺลศานฺ ปฺรติเษธยติ ฯ สมาธินา ปฺรชฺญยา จ จิตฺตํ ภาวยนฺ สฺวภาวมุปาทาย วิมุจฺยเต ฯ สฺวภาโว นาม ยะ ปฺรหาณสฺวภาวะ วิโยคสฺวภาโว นิโรธสฺวภาวะ ฯ สมาธิปฺรชฺญโยรฺยุคปตฺปฺรปูรณาทารฺยะ สมฺยคิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา สมาธิปฺรชฺญาภฺยํา วิมุกฺติลพฺธะ สรฺวโศ วิมุกฺไตตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- เอกางฺคภาวน อิติ ยทิ สมาธิมุปาทาย รศฺมิํ ปศฺยติ น รูปาณิ ฯ ยทิ(วา)รูปาณิ ปศฺยติ น รศฺมิมฺ ฯ อุภยางฺคภาวน อิติ ยตฺ รูปญฺจ ปศฺยติ รศฺมิญฺจ ปศฺยติ ฯ อารฺยะ สมฺยกฺสมาธิริติ ยตฺ ไศกฺษาไศกฺษาภฺยํา ปฺรติลพฺธะ สมาธิะ อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) รศฺมิมาตฺรํ ปศฺยติ น รูปมิติ นาสฺติ กิญฺจน สูตฺรมฺ สูเตฺร เกวลมุกฺตมฺ- อหํ ปฺรกฤติโต รศฺมิมปศฺยํ รูปมปฺยปศฺยมฺ ฯ อิทานีํ รศฺมิรฺวินษฺฏะ, รูปมปิ น ปศฺยามีติ ฯ ภวตา จ วกฺตวฺยํ เกน การเณน รศฺมิํ ปศฺยติ น รูปมฺ อิตฺยาทิ ฯ อิติ นาโวจะ ฯ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตํ- ตฺรยะ สมาธยะ ศูนฺยโต ‘นิมิตฺโต ‘ปฺรณิหิต อิติ ฯ เอษํา ตฺรยาณํา สมาธีนํา โก เภทะ ฯ (อุ) ยทิ โยคาวจโร น ปศฺยติ สตฺตฺวํ นาปิ ธรฺมมฺ ฯ อยมุจฺยเต ศูนฺยตะ [สมาธิ]ริติ ฯ อีทฤเศ ศูนฺเย[ยทิ]คฺราหฺยนิมิตฺตํ นาสฺติ ฯ อยํ ศูนฺย เอวานิมิตฺตะ ฯ ศูนฺเย จ นาสฺติ ปฺรณิหิตํ กิญฺจน ฯ อยํ ศูนฺยะ[สมาธิ]เรวาปฺรณิหิต อิตฺยุจฺยเต ฯ อตสฺตฺรโย ‘ปฺเยการฺถกาะ ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ กสฺมาตฺ ตฺรย อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ (อุ) ศูนฺยํ ภาวเยทิติ ศูนฺยตาสมรฺถ อาห ฯ ศูนฺยํ ภาวยนฺ หิตํ ลภเต ยทุต นิมิตฺตํ น ปศฺยตีติ ฯ นิมิตฺตาทรฺศนาทนิมิตฺตะ ฯ อนิมิตฺตตฺวาทปฺรณิหีตะ ฯ อปฺรณิหิตตฺวานฺน กายํ เวทยเต ฯ กายาเวทนาตฺสรฺวทุะขานฺมุจฺยเต ฯ อิตฺยาทิ หิตานิ ศูนฺยตาภาวนยา ลภเต ฯ อต อุจฺยเต ตฺรย อิติ ฯ
เกจิทาภิธรฺมิกา อาหุะ ยะ สมาธิะ ศูนฺยานาตฺมากาเรณ ภวติ อยํ ศูนฺย อิตฺยุจฺยเต ฯ ย อากาโร ‘นิตฺยโต ทุะขโต เหตุตะ สมุทยโต ชนกตะ ปฺรตฺยยโต มารฺคโต ยถาวทาจรโต นิรฺยาณโต ภวติ ฯ อยมปฺรณิหิตะ ฯ ย อากาโร นิโรธต อุปศมตะ ปฺรณีตโต วิโยคโต ภวติ ฯ อยมนิมิตฺต อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ยทาห ภวานฺ- อนิตฺยโต ทุะขต อาการะ อปฺรณิหิต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภควานฺ สทา วทติ ยทนิตฺยํ ตเทว ทุะขมฺ ฯ ยตฺ ทุขํ ตเทวานาตฺมกมฺ อิติ ฯ ไนราตฺมฺยํ ปฺรชานนฺ น ปุนะ ปฺรณิทธาติ ฯ อโต ชฺญายเต ศูนฺยตฺวาจฺจ น ปฺรณิทธาตีติ ฯ เหตุตะ สมุทยโต ชนกตะ ปฺรตฺยยต อาการ อิติ มตมฺ ฯ ตตฺ ตไถว สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- ยตฺกิญฺจิตฺสมุทยลกฺษณํ สรฺวํ ตนฺนิโรธลกฺษณมิติ ปศฺยนฺ นิรฺวิทฺยเต อิติ ฯ มารฺเค จ น ภเวทปฺรณิหิต อาการะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรณิธานํ หิ ตฤษฺณางฺคมฺ ฯ ยถาสูตฺรมุกฺตมฺ หีนํ มธฺยมํ ปฺรณิธานํ น มารฺค อาสกฺติชนกมฺ ฯ อโต น ภเวทปฺรณิหิต อาการะ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ปญฺจานํา สฺกนฺธานํา นิโรธานฺนิโรธ อิตฺยุจฺยเต อิติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ ศูนฺย เอว นิโรธ อิตฺยุจฺยเต ฯ น ตตฺราสฺติ ปฺรณิธานมฺ ฯ กายตฤษฺณา หิ ปฺรณิธานํ ภวติ ฯ อโต ชฺญายเต อิเม ตฺรย เอการฺถกา อิติ น สฺยาทฺเภท อิติ ฯ
(ปฤ) กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ตฺรยะ สมาธยะ ศูนฺยศูนฺยะ, อปฺรณิตาปฺรณิหิตะ, อนิมิตฺตานิมิตฺต อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ศูนฺเยน ปญฺจสฺกนฺธานฺ ศูนฺยานฺ ทฤษฺฏฺวา เอเกน ศูนฺเยน ปุนริมํ ศูนฺยํ ศูนฺยีกโรติ ฯ อยํ ศูนฺยศูนฺย อิตฺยุจฺยเต ฯ อปฺรณิหิเตน ปญฺจสฺกนฺธานฺ นิรฺวิทฺย อปฺรณิหิเตน ปุนริมมปฺรณิหิตํ นิรฺเวทยติ ฯ อยมปฺรณิหิตาปฺรณิหิตะ ฯ อนิมิตฺเตน ปญฺจสฺกนฺธานฺ ปฺรศานฺตานฺ ทฤษฺฏฺวา อนิมิตฺเตน ปุนรนิมิตฺตํ น คฤหฺณาติ ฯ อยมนิมิตฺตานิมิตฺตะ ฯ
(ปฤ) อาภิธรฺมิกา อาหุะ- ตฺรย อิเม สมาธยะ สาสฺรวา อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) อิเม น สาสฺรวาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สมยสฺยาสฺยา นาสฺรวานุศยตฺวาตฺ ฯ สมาธิรยํ ศูนฺยาทิปฺรธานะ ฯ กถํ สาสฺรโว ภเวตฺ ฯ (ปฤ) ยทิ ศูนฺยาทยะ สมาธโย วสฺตุตะ ปฺรชฺญาตฺมกาะ ฯ กถํ สมาธิริตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) สมาธีนํา เภทาตฺ ฯ สมาธิศฺจ ยถาภูตชฺญานทรฺศนาธายกตฺวาตฺ สมาธิริตฺยุจฺยเต ฯ ผเล เหตูปจาราตฺ ฯ
(ปฤ) เกจิทาภิธรฺมิกา อาหุะ- ศูนฺยศูนฺยาทยะ สมาธโย ‘ไศกฺษชนมาตฺรลภฺยา นานฺไยริติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ไศกฺษชนา อปิ ลเภยุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ โยคาวจเรณ หิ สาสฺรวาณามนาสฺรวาณํา สรฺเวษํา ธรฺมาณํา นิโรโธ ‘ธิคนฺตวฺยะ ฯ อตะ ไศกฺษชไนรปิ อนาสฺรวธรฺมาณํา นิโรโธ ‘ธิคนฺตวฺยะ สฺยาตฺ ๚
ตฺริสมาธิวรฺคะ สปฺตปญฺจาศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๕๘ จตุสฺสมาธิภาวนาวรฺคะ
อสฺติ สมาธิภาวนา ทฤษฺฏธรฺมสุข [วิหาร]อายํ สํวรฺตเต ฯ อสฺติ สมาธิภาวนา ชฺญานทรฺศน[ปฺรติลาภ]อาย สํวรฺตเต ฯ อสฺติ สมาธิภาวนา สฺมฤติสมฺปฺรชนฺยาย สํวรฺตเต ฯ อสฺติ สมาธิภาวนา อาสฺรวาณํา กฺษยาย สํวรฺตเต ฯ ยะ สมาธิะ ทฤษฺฏธรฺมสุขปฺราปโก ยทุต ทฺวิตียธฺยานาทยะ ฯ [สา ปฺรถมา ภวนา ฯ]เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ภควานาห- ทฺวิตียธฺยานํ สมาธิชํ ปฺรีติสุขํ นามฺเน สํวรฺตเต อนฺยธรฺมาย สํวรฺตเต ยถา ปิณฺฑปาตาย ศฺราวสฺตฺยํา ปฺรเวศ อิติ ฯ
(ปฤ) ปฺรถมํ ธฺยานมปิ สปฺรีติสุขมฺ ฯ กสฺมานฺโนจฺยเต ส ทฤษฺฏธรฺมสุขวิหาร อิติ ฯ (อุ) ปฺรถมธฺยานสฺย จิตฺตวิเกฺษปกวิตรฺกวิจารวฺยามิศฺริตตฺวาตฺ น ตทุจฺยเต ทฤษฺฏธรฺมสุขมิติ (ปฤ) ทฺวิตียธฺยานสฺยาปิ สนฺติ ปฺรีตฺยาทยศฺจิตฺตวิเกฺษปกา ธรฺมาะ ฯ กสฺมาทุจฺยเต สุขมิติ ฯ (อุ) สรฺววิตรฺกวิจารปูรฺวกํ จิตฺตปริคฺรหาตฺ ปฺรีตฺยาทยะ สุขมิตฺยุจฺยนฺเต, ทุะขาการตะ ปรํ สรฺวํ ทุะขมิตฺยุจฺยเต ฯ ปฺรถมธฺยาเน ทุะขเมาทาริกมฺ ฯ ทฺวิตียธฺยานาทิษุ ทุะขํ สูกฺษฺมมฺ ฯ สูกฺษฺมทุะขตฺวาตฺ สุขมิตฺยาขฺยํา ลภเต ฯ
(ปฤ) ทฺวิตียธฺยานาทยะ สําปรายิกสุขวิหารา อปิ ภวนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ทฤษฺฏธรฺมสุขวิหารมาตฺรมุจฺยเต ฯ (อุ) ยถาชาตศโตฺระ สานฺทฤษฺฏิกํ ศฺรามณฺยผลมุกฺตมฺ ฯ ปฺรตฺยาสตฺโยจฺยเต [ตถา] ฯ ปญฺจกามสุขานํา เภทาโยจฺยเต ทฤษฺฏธรฺมสุข[วิหาร อิ]ติ ฯ ยทิ ปญฺจกามสุขาสกฺตะ กศฺจิตฺ, อโต น ธฺยานภาคฺภวติ ฯ ตทรฺถมาห- ปญฺจกามสุขานํา วิโยเค ปรมํ ทฤษฺฏธรฺมสุขํ ปฺรติลภธฺว อิติ ฯ พุทฺธา น สําปรายิกกายเวทนํ ปฺรศํสนฺติ ฯ อโต นาภิทธติ สามฺปรายิกํ สุขมฺ ฯ เลากิกา วทนฺติ สุขํ คฤหสฺถสฺย น ปฺรวฺรชิตสฺเยติ ฯ อโต ภควานาห- อิทํ ปฺรวฺรชิตสฺย ทฤษฺฏธรฺเม สุขมิติ ฯ
อิมาศฺจตสฺระ สมาธิภาวนาะ สรฺวา ทฤษฺฏธรฺมสุข[วิหารา]ย สํวรฺตนฺเต ฯ ปฺรถมายา นาโมปจาราตฺ เกวลมุจฺยเต ทฤษฺฏธรฺมสุข[วิหาราเย]ติ ฯ
(ปฤ) ยทีมาศฺจสฺระ สมาธิภาวนา นานาหิตานิ สาธยนฺติ ฯ กสฺมาตฺเกวลมุจฺยนฺเต จตฺวารีมานิ หิตานิ ฯ (อุ) หิตํ ทฺวิวิธํ เลากิกํ โลโกตฺตรมิติ ฯ ทฺวิตียา สมาธิภาวนา เลากิกหิตาย ภวติ ยทุต ชฺญานทรฺศนมฺ ฯ ชฺญานํ นามาษฺฏวิโมกฺษายตนทศกฤตฺสฺนายตนาทิหิตมฺ ฯ ทรฺศนํ ปญฺจาภิชฺญาทิหิตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จกฺษุษา ทฤศฺยมานตฺวาตฺ หิตมิทํ ทรฺศนมิตฺยุจฺยเต ฯ อิทํ รศฺมิคฺรหมุปาทาย สิทฺธตฺวาตฺ ชฺญานทรฺศนมิติ ภวติ ฯ ยตฺ รศฺมิลกฺษณมิตฺยุจฺยเต ทฺวิตียมิทํ โลโกตฺตรํ หิตมฺ ฯ
ปญฺจสฺกนฺธานฺ สมฺปฺรชานาตีติ สมฺปฺรชนฺยมฺ ฯ อตะ สูตฺร อุกฺตมฺ- สสฺมฤติสมฺปฺรชนฺโย โยคาวจโร ยา เวทนา วิตรฺกาะ สํชฺญา อุตฺปทฺยนฺเต สรฺวา[สฺตาะ] ปฺรติชานาติ อิติ ฯ เวทนานํา ปฺรชฺญานํ นาม สฺปรฺศปฺรตฺยยา เวทนา, นาสฺติ ตุ เวทก อิติ ฯ วิตรฺกานํา ปฺรชฺญานํ นาม อหมิติ วิตรฺกะ; กถํ [ส] น ภเวตฺ ฯ ยะ สฺตฺรีปุรุษาทิปฺรชฺญปฺติสํชฺญาวิกลฺปะ, ตตฺสํชฺญาปฺรติเภทนา วิตรฺกา น ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- วิตรฺกะ กิํ นิทานะ ฯ [วิตรฺกะ] [ปฺรปญฺจ] สํชฺญา [สํขฺยา] นิทาน อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรชฺญปฺติสํชฺญาปฺรติเภทนาตฺ สฺมฤติสมฺปฺรชนฺยํ นาม ฯ สฺมฤติสมฺปฺรชนฺเยนาสฺรวกฺษโย ลภฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โยคาวจระ ปญฺจานํา สฺกนฺธานามุทยวฺยยานุทรฺศี สฺกนฺธานํา นิโรธํ สากฺษาตฺกโรติ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ฯ สรฺวาณิ เลากิกานิ โลโกตฺตราณิ หิตานิ จตุรฺษุ สงฺคฤหีตานีติ ฯ
(ปฤ) เกจิทาภิธรฺมิกา อาหุะ- จตุรฺถธฺยาเน ‘รฺหตฺผลํ ปฺรติลภมานสฺย อานนฺตรฺยมารฺค อาสฺรวกฺษย อิตฺยุจฺยเต อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) น หิ ตตฺราสฺติ วิศิษฺฏเหตุะ จตุรฺถธฺยานมาตฺรสฺยานนฺตรฺยมารฺค อาสฺรวกฺษโย นานฺยสฺเยติ ฯ อต[สฺต]นฺน ยุชฺยเต ฯ
สมาธิภาวนา จ ตฺริวิธหิตาย สํวรฺตเต- (๑) ทฤษฺฏธรฺมสุข[วิหารา]ย, (๒) ชฺญานทรฺศน [ปฺรติลาภา]ย, (๓) อาสฺรวกฺษยาย จ ฯ ทฺวิวิธาย วา สํวรฺตเต ฯ อุกฺตวเทกานฺตกฺษยารฺถตฺวาตฺ สุวิศุทฺธฺยรฺถตฺวาตฺ, สํสารกฺษยารฺถตฺวาตฺ, นานาสฺวภาววิเวการฺถตฺวาตฺ มารฺคมุปทิศติ จกฺษุษฺมานฺ ฯ ตตฺร ปูรฺเว ตฺรยะ ปฺรหาณสฺยาภิธานมฺ, อนฺติโม ชฺญานสฺย ฯ นาตฺร ภควานฺ ทฤษฺฏธรฺมสุข[วิหาร]มาห ฯ
จตุสฺสมาธิภาวนาวรฺโค ‘ษฺฏปญฺจาศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๕๙ จตุรปฺรมาณสมาธิวรฺคะ
ไมตฺรี กรุณา มุทิตา อุเปกฺษา ฯ [ตตฺร] ไมตฺรี นาม วฺยาปาทวิรุทฺธํ กุศลจิตฺตมฺ ฯ ยถา สุวิชฺญะ สุวิชฺญาย สทา หิตํ ปฺรารฺถยเต ฯ ตถา โยคาวจโร ‘ปิ สรฺวสตฺวานํา กฤเต สทา สุขํ ปฺรารฺถยเต ฯ อโต ‘ยํ สรฺวสตฺตฺวานํา สุวิชฺโญ ภวติ ฯ (ปฤ) กิํ นาม สุวิชฺญสฺย ลกฺษณมฺ ฯ (อุ) นิตฺยํ ลกฺษฺยต ไอหิกามุษฺมิกหิตสุขปฺรกรฺษปฺรารฺถนํา กุรฺวนฺ ไนว วิรุทฺธาสุขปฺรารฺถนามฺ ฯ ตถา โยคาวจโร ‘ปิ สตฺตฺวานํา สุขเมว ปฺรารฺถยเต นาสุขมฺ ฯ
กรุณา วิหิํสาวิรุทฺธํ ไมตฺรจิตฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สตฺตฺวานํา สุขปฺรารฺถนตฺวาตฺ ฯ (ปฤ) ทฺเวษวิหิํสโยะ โก เภทะ ฯ (อุ) จิตฺเต ทฺเวษสฺมฤติมุตฺปาทฺย สตฺวานฺ ตาฑยิตุํ วิหิสิตุํ วา อิจฺฉติ ฯ ทฺเวโษทฺธิตํ กายวากฺกรฺม วิหิํเสตฺยุจฺยเต ฯ ทฺเวโษ วิหิํสายา เหตุะ ฯ ทฺเวษากํากฺษี อวศฺยํ ปฺรทาศมาจรติ ฯ
มุทิตา อีรฺษฺยาวิรุทฺธํ ไมตฺรจิตฺตมฺ ฯ อีรฺษฺยา นาม ปรสฺโยตฺกรฺษํ ทฤษฺฏฺวา อกฺษมมาณสฺโยตฺปนฺโน ‘สูยาวฺยาปาทะ ฯ โยคาวจรสฺย สรฺวสตฺตฺวานํา ลาภปฺรกรฺษํ ทฤษฺฏฺวา มหตี ปฺรีติรฺภวติ ยถาตฺมโน หิตลาเภ ฯ
(ปฤ) กิมิมานิ ตฺรีณิ ไมตฺรี[รูปาณิ]อา (อุ) ไมตฺรจิตฺตสฺไยว ตฺรยะ ปฺรการาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อวฺยาปาโท ไมตฺรี ฯ น กศฺจิททฺวิษนฺ ทุะขินํ สตฺตฺวํ ทฤษฺฏฺวา ทยเต ฯ ยทา สรฺเวษุ สตฺตฺเวษุ ปรมํ ไมตฺรจิตฺตํ กศฺจิทฺทุะโขปทฺรวสมฺภฺรานฺตํ ปุตฺรํ ทฤษฺฏฺเวว สมาจรติตสฺมินฺ สมเย ปฺรวฤตฺตํ ไมตฺรจิตฺตํ กรุเณตฺยุจฺยเต ฯ อถ วา กศฺจิตฺ ปรสฺย ทุะเข กรุณามุตฺปาทยนฺนปิ น ปรสฺโยตฺกรฺเษ ปฺรมุทิตจิตฺโต ภวติ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ กศฺจิตฺสปตฺนสฺย ทุะขํ ทฤษฺฏไวว กรุณายเต ฯ กิํ ปุนรฺลพฺธวิชยํ ปุตฺรํ ทฤษฺฏฺวา [น] ปฺรโมทฺยต อิติ ฯ โยคาวจระ สรฺวสตฺตฺวานฺ สมฤทฺธิลาภิโน ทฤษฺฏฺวา สฺวาเภทตะ ปฺรมุทิตจิตฺโต ภวติ ฯ อิยํ มุทิเตตฺยุจฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต ไมตฺรีจิตฺตวิเศษะ กรุณา มุทิตา เจติ ฯ
(ปฤ) กสฺโยเปกฺษยา อุเปกฺษา ฯ (อุ) ศตฺรุํ มิตฺรญฺจ ปศฺยโต ไมตฺรจิตฺตํ น สมมสฺติ ฯ มิเตฺร ‘ธิกมฺ ฯ อุทาสีเน น ตุลฺยมฺ ฯ ศเตฺรา ตุ อลฺปมฺ ฯ ตถา กรุณา มุทิตาปิ ฯ อโต โยคาวจโร มิเตฺร ไมตฺรมุเปกฺษฺย ศเตฺรา ศาตฺรวมุเปกฺษฺย จิตฺตสามฺยํ จิกีรฺษติ ฯ ปศฺจาตฺ สรฺวสตฺตฺเวษุ สมจิตฺโต ภวติ ฯ ตถา กรุณา มุทิตาปิ ฯ อตะ สูตฺร อุกฺตมฺ- ราคปฺรติฆปฺรหาณาโยเปกฺษํา ภาวย อิติ ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ น ปฤถคสฺตฺยุเปกฺษาจิตฺตมฺ ฯ จิตฺตสามฺยมาตฺรมุเปกฺษํา ภวติ ฯ (อุ) ปูรฺวเมโวกฺตํ มยา ไมตฺรจิตฺตวิเศษาะ กรุณามุทิตาทย อิติ ฯ ไมตฺรจิตฺตญฺโจตฺตมาธมมธฺยธรฺไมสฺตฺริวิธมฺ ฯ ตฺรยาณาเมษํา สมภาว อุเปกฺษา ฯ ยถา วทนฺติ อุตฺตมไมตฺรจิตฺเตน ตฺรีณิ ธฺยานานิ ภาวยตีติ ฯ
(ปฤ) เกโนปาเยน ตนฺไมตฺรจิตฺตํ ปฺรติลภเต ฯ (อุ) อุตฺตรตฺน วกฺษฺยนฺเต ปฺรติฆสฺยาทีนวาะ ฯ ตานาทีนวานฺ ปฺรชฺญาย ไมตฺรจิตฺตํ ภาวยติ ฯ ไมตฺรจิตฺตสฺย หิตคุณญฺจ ปศฺยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร ไมตฺรเจโตวิหารี สุขํ สฺวปิติ ฯ สุขํปฺรติปทฺยเต ฯ น ปาปกํ สฺวปฺนํ ปศฺยติ ฯ เทวตา รกฺษนฺติ ฯ มนุษฺยาณํา ปฺริโย ภวติ ฯ [อมนุษฺยาณํา ปฺริโย ภวติ ฯ] นาสฺไม อคฺนิรฺวา วิษํ วา ศสฺตฺรํ วา กฺรมเต ฯ [อุตฺตรมปฺรติวิธฺยนฺ พฺรหฺมโลโกปโค ภวติ] อิติ ฯ อิมานฺยานิศํสานิ ศฺรุตฺวา ภาวยติ ฯ โยคาวจโร ‘นุสฺมรติ- อหํ วฺยาปาทมุตฺปาทฺย อหเมว วิปากมนุภวามิ นานฺย อิติ ฯ อโต วฺยาปาทมกฤตฺวา ไมตฺรจิตฺตํ ภาวยติ ฯ กิญฺจ โยคาวจโร มนสิ กโรติ อหมลฺปเกน ปาปเกน อนฺยสฺย กฤเตน พหูนิ ปาปกานิ ตจฺฉตคุณานิ ตทภินฺนานฺยนุภวามิ ฯ อตะ ปาปกานิ ปริวรฺชเยทิติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ปญฺจ ทฺเวษปฺรหาณการณานิ สทานุสฺมรฺตวฺยานีติ ฯ วฺยาปาทศฺจ โยคาวจรสฺย นาลํ ภวติ ฯ อษฺฏ กุศลานิํศสานิ ปูรฺวมนุสฺมเรตฺ ฯ ปาปกานิ วรฺชยโต วฺยาปาทะ ศามฺยติ ฯ ปุรุษสฺย ปูรฺวาธฺวนิ มาตา วา สฺยาตฺ, ครฺภิณี ปฺรสวิตฺรี จ มทรฺถะ ทุะขํ วฺยวสฺยมานา สฺยาตฺ ฯ อถ วา สฺยาตฺ มม ปิตา ภฺราตา ภารฺยา ปุโตฺร วา ฯ กถํ ทฺเวษฺฏวฺยมฺ ฯ อิติ ฯ อนุสฺมเรจฺจาคามินฺยธฺวนิ มม ปิตา มาตา ภฺราตา วา ภเวตฺ อิติ ฯ อรฺหนฺ ปฺรตฺเยกพุทฺโธ พุทฺโธ วา ภเวทิติ [อนุสฺมรณํ] กุรฺยาตฺ ฯ กถํ ทฺเวษฺฏวฺยมฺ ฯ ทุรฺชนานฺ ทฤษฺฏฺวา ปาปกมาจรนฺ อุภโยรธฺวโนรฺทุะขํ เวทยเต ฯ อโต น ทฺเวษฺฏวฺยมฺ ฯ ปูรฺวญฺจ นิภฤตํ ปศฺเยตฺ ชนสฺย สฺวภาวะ กุศโล ‘กุศล อิติ ฯ ยทิ ทุรฺชโน มม [อกุศล]มาทธาติ, กสฺมาทหํ ทฺวิษามิ ฯ ยถาคฺนินา ทคฺโธ นา[คฺนิํ]ทฺวิเษตฺ ฯ เกฺลโศปหตะ ปิศาจปีฑิต อิว น สฺวาตนฺตฺรฺยภาคฺภวติ ฯ อิติ ปูรฺวํ ปศฺยนฺ กิมรฺถํ ทฺวิษติ ฯ เยน ปฺรตฺยเยน กฺษานฺติํ ภาวยติ ฯ ตํ ธรฺมมนุสฺมเรตฺ ฯ ตทา วฺยาปาทะ ศามฺยติ, ไมตฺรจิตฺตญฺจ วรฺธเต ฯ กฺษานฺติคุโณ โยคาวจโร ‘นุวิจินฺตยติ- อหํ ยทิ ปรํ ทฺวิษามิ ฯ ตทา ปฤถคฺชนสฺย คฺรามีณสฺย ตสฺย [มม] จ นาสฺติ เภทะ ฯ อตะ กฺษนฺตวฺยมิติ ฯ ยถาห ภควานฺ คาถามฺ-
สุวินีโต ยถา หสฺตี สหเต ศรมสฺตฺรกมฺ
ตถา จาหมปีไหว ติติเกฺษ สรฺวปาปกมฺ ๚ อิติ ฯ
อปิ จาห คาถามฺ-
อศฺลีลมปวาทญฺจ วิครฺหํา ปฺรติฆํ ตถา ฯ
น กฺษเมตาธมะ สตฺตฺวะ ศิลวฤษฺฏิํ ยถา ขคะ ๚
อศฺลีลมปวาทญฺจ วิครฺหีํ ปฺรติฆํ ตถา ฯ
กฺษเมต หิ มาหสตฺตฺวะ ปุษฺปวฤษฺฏิํ ยถา คชะ ๚ อิติ ฯ
อตะ กฺษนฺตวฺยมฺ ฯ ตทกุศลํ คุณะ ปริณมเต ฯ อกุศเลภฺโย คุณสํสิทฺเธะ ฯ โยคาวจร อิเม สตฺตฺวา มูฒา อวิชฺญา พาลสมานา น วิทฺเวษฺยา อิติ ปฺรชานาติ ฯ อิตฺยเนโนปาเยน ไมตฺรจิตฺตํ ภาวยติ ฯ
(ปฤ) กถํ กรุณํา ภาวยติ ฯ (อุ) โยคาวจโร ‘ลฺปสุขิโน ทุะขพหุลานฺ ทฤษฺฏฺวา กรุณายเต ฯ กถมหํ ทุะขินิ สตฺตฺเว ปุนรฺทุะขมาอธฺยามฺ อิติ ฯ อตฺยนฺตสุขาสกฺตานฺ ทฤษฺฏฺวา จ จินฺตยติ- กถมหํ ปรปฺรณิหิตํ หาปเยยมิติ ฯ อตะ กรุณายเต ฯ ทุะขินํ สตฺตฺวํ ทฤษฺฏฺวา ทฤษฺฏธรฺเม ทุะขิตฺวาตฺ ทุะขี ภวติ ฯ สุขินํ สตฺตฺวํ ทฤษฺฏฺวา อนิตฺย[สุข]ตฺวาตฺ ทุะขี ภวติ ฯ อตะ สรฺเว สตฺตฺวา ทุะขภาคิน อาทาวนฺเต วา น วิมุกฺติลาภิน อิตฺยเนน ปฺรตฺยเยน กรุณายเต ฯ
(ปฤ) กถํ มุทิตํา ภาวยติ ฯ (อุ) โยคาวจระ ปรหิเตรฺษฺยาลุตา ปฤถคฺชนลกฺษณมิติ ทฤษฺฏฺวา มุทิตํา ภาวยติ ฯ จินฺตยติ ไจวมฺ- สตฺตฺวานํา สุขมุตฺปาทเยยมิติ ฯ [ยทิ] ประ สฺวยํ ลภเต ฯ ตทา ส มํา สตฺกโรติ ฯ อโต มุทิตามุตฺปาทเยตฺ ฯ ตเทรฺษฺยาทฤษฺฏิรฺวฤถา นาสฺติ กิมปิ หิตมฺ ฯ น ปรมุปหนฺติ ฯ ปฺรตฺยุตาตฺมานเมว หิํสติ ฯ ยโถกฺตญฺจ สูเตฺร- อีรฺษฺยา สํโยชนา อิติ ฯ ตตฺสํโยชนปริชิหีรฺษยา มุทิตามุตฺปาทยติ ฯ
(ปฤ) กถมุเปกฺษํา จรติ ฯ (อุ) วิษมจิตฺเต โทษํ ทฤษฺฏฺวา จิตฺตสามฺยจิกีรฺษยา อุเปกฺษํา จรติ ฯ โยคาวจโร ราคปฺรติฆจิตฺเต โทษทรฺศนาทุเปกฺษาจรฺยํา ภาวยติ ฯ
(ปฤ) อิทมปฺรมาณจิตฺตํ กสฺยํา ภูเมา วรฺตเต ฯ (อุ) ตฺริษุ ธาตุษุ วรฺตเต ฯ (ปฤ) อาภิธรฺมิกาะ เกจิทาหุะ- ตฤตียธฺยานาทูรฺธฺวํ นาสฺติ เสามนสฺเยนฺทฺริยมฺ อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) นาหํ วทามิ มุทิตจิตฺตํ เสามนสฺเยนฺทฺริยสฺวภาวมิติ ฯ กินฺตุ ปรหิเต ‘กลุษมุทิตจิตฺตตา มุทิเตตฺยุจฺยเต ฯ จตฺวารีมานฺยปฺรมาณานิ ปฺรชฺญาสฺวภาวานิ ฯ
(ปฤ) กถมารูปฺยธาเตา จตฺวารฺยปฺรมาณานิ ภวนฺติ ฯ รูปลกฺษเณน หิ สตฺตฺโว วิกลฺปฺยเต ฯ ตตฺร รูปเณ รูปลกฺษณํ กถํ ภเวตฺ ฯ (อุ) อรูปสตฺตฺวา อปิ วิกลฺปนียาะ ฯ ยโถกฺตํสูเตฺร- สรูปารูปฺยาทิษุ กุรฺยาทิติ ฯ กิญฺโจกฺตํสูเตฺร- ศุภวิปากปฺรติลาภปรมํา ไมตฺรเจโตวิมุกฺติํ ภาวยติ ฯ อากาศานนฺตฺยายตนปฺรติลาภปรมํา กรุณา[เจโตวิมุกฺติํ] ภาวยติ ฯ วิชฺญานานนฺตฺยายตนปฺรติลาภปรมํา มุทิตา[เจโตวิมุกฺติํ]ภาวยติ ฯ อากิญฺจนฺยายตนปฺรติลาภปรมามุเปกฺษา[เจโตวิมุกฺติํ]ภาวยติ ฯ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต อารูปฺเย ‘ปิ สนฺตฺยปฺรมาณานีติ ฯ (ปฤ) เอไกกสฺยํา ภูมาเวกมปฺรมาณมสฺติ ฯ กิํ ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตเน กิมปิ นาสฺติ ฯ (อุ) สรฺเวษฺวปฺยายตเนษุ สรฺวาณิ สนฺติ ฯ อตฺยธิไมตฺรีภาวนยา ปรํ ศุภายตนมุตฺปทฺยเต ฯ กรฺมณํา สรูปวิปากชนกตฺวาตฺ ฯ ยะ สตฺตฺวานํา สุขากํากฺษี ส สุขวิปากํ ลภเต ฯ ตถา กรุณาปิ ฯ กายาธีนตยา ภูยสา ทุะขานํา สมุทยะ ฯ อากาเศ จ รูปํ นาสฺตีตฺยโต วิชฺญานานนฺตฺยายตนจิตฺตสฺยาลมฺพเน ปรมสุขวิหาริตฺวาตฺ ฯ อากิญฺจนฺยายตนปรมา อุเปเกฺษติ ฯ โยคาวจระ สํชฺญาปริกฺลานฺตตฺวาทากิญฺจนฺยายตนมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตเน ‘ปิ อปฺรมาณมสฺติ ฯ อติสูกฺษฺมาตฺวานฺโนปลภฺยต อิติ โนจฺยเต ฯ สรฺเวษฺวปฺยายตเนษุ สรฺวมสฺติ อิติ พาหุลฺยวศาตฺ อุจฺยเต ฯ ศุเภ ไมตฺรฺยําะ ปรมาธิกฺยาตฺ อิตฺเยวมาทิ ฯ ธฺยานสมาธิษุ จตฺวารฺยปฺรมาณจิตฺตานิ วิปากเวทนาปฺรธานานิ สตฺตฺวาลมฺพนตฺวาตฺ ฯ
(ปฤ) อาภิธรฺมิกา อาหุะ- จตฺวารฺยปฺรมาณานิ กามธาตุกสตฺตฺวมาตฺราลมฺพนา นีติ ฯ ตตฺกถมฺ ฯ (อุ) กสฺมานฺนานฺยสตฺตฺวาลมฺพนานิ ตานิ ฯ วกฺตวฺโย ‘ตฺร เหตุะ ฯ ภควานปฺรมาณสูตฺร อาห- อิห ภิกฺษุรฺไมตฺรสหคเตน เจตสา เอกํา ทิศํ[สฺผุริตฺวา วิหรติ ฯ ตถา] ทฺวิตียํา ตถา ตฤตียํา จตุรฺถี อิตฺยูรฺธฺวมธสฺติรฺยกฺ[สรฺวทา สรฺวตฺรตาไย] สรฺวาวนฺตํ โลกํ [ไมตฺรสหคเตน เจตสา] สฺผุริตฺวา วิหรติ อิติ ฯ รูปารูปฺยกธาตุกสตฺตฺวา อนิตฺยา ภงฺคุรา ทุรฺคติ คามิน อิตฺยสฺติ เหตุะ ฯ
(ปฤ) อาภิธรฺมิกา อาหุะ- กามธาตุคโต โยคาวจร เอวาปฺรมาณานฺยุปสมฺปทฺย วิหรตีติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) สรฺวายตนชาตาะ สรฺว อุปสมฺปทฺย วิหรนฺติ ฯ (ปฤ) ยทิ ตนฺน ชาตา อปิ อุปสมฺปทฺย วิหรนฺติ ฯ ตทา น ปุณฺยํ กฺษีเยต ฯ ตตฺร นิตฺยมุตฺปทฺเยรนฺ ฯ (อุ) ยถา ตตฺร ธฺยานาทีนฺ กุศลธรฺมานุสมฺปทฺย วิหรนฺโต ‘ปิ[ตโต]นิวรฺตนฺเต ฯ ตถา ไมตฺราทีนปิ (ปฤ) ยทฺยยํ นฺยายะ ฯ กสฺมานฺน กฺษิปฺรํ นิวรฺตนฺเต ฯ (อุ) อสฺตีทฤศํ กรฺม สตฺยปิ นิวฤตฺติเหเตา น นิวรฺตนฺเต ฯ ยถา กาม[ธาตุก]เทวาทยะ สตฺยปิ กุศลกรฺมณิ ทุรฺคตาวุปปทฺยนฺเต ฯ ตเถทมปิ ๚
(ปฤ) ไมตฺรสมาธิวิหาริณํ กสฺมานฺน วิษํศสฺตฺรมคฺนิรฺวา กฺรมเต ฯ (อุ) กุศลปุณฺยฆนคภีรมกุศลานิ นาธิติษฺฐนฺติ เทไวะ สุรกฺษิตตฺวาตฺ ฯ (ปฤ) สูตฺรมาห- ไมตฺรสหคตํ สฺมฤติสมฺโพธฺยงฺคํ ภาวยติ อิติ ฯ สาสฺรวานาสฺรวโยะ กถํ สหภาวนา ฯ (อุ) ไมตฺรี[สฺมฤติ]สมฺโพธฺยงฺเคนานุคตา ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยทิ กศฺจิเทกาคฺรจิตฺเตน ธรฺมํ ศฤโณติ ฯ ตทา ปญฺจนีวรณานิ ปฺรหาย สปฺตสมฺโพธฺยงฺคานิ ภาวยติ ฯ ธรฺมาศฺรวเณ ‘ปิ สมฺโพธฺยงฺคานิ ภาวยติ ฯ อิติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ภาวยถ ภิกฺษโว ไมตฺรจิตฺตมฺ, ปฺรติชานามิ อนาคามิผลํ ปฺราปฺสฺยเถติ ฯ ไมตฺรจิตฺตํ ยทฺยปิ น สํโยชนํ หาปยติ ฯ [ตถาปิ]ปูรฺวเมว ไมตฺรจิตฺเตน ปุณฺยคุณชฺญานหิตสญฺจยาทารฺยมารฺคปฺรชฺญํา ลพฺธฺวา สํโยชนานิ ปฺรชหาติ ฯ อต อุจฺยเต ไมตฺรี ภาวนยา อนาคามิผลํ ลภต อิติ ฯ ไมตฺรี ภาวนยา สมฺโพธฺยงฺคมปฺเยวมฺ ฯ
(ปฤ) อรฺหนฺ ปฺรหีณสตฺตฺวสํชฺญะ ฯ กถมปฺรมาณานิ ภาวยติ ฯ (อุ) อรฺหนฺ ไมตฺรจิตฺตมุปสมฺปทฺย วิหรนฺนปิ นไมตฺรกรฺมสิทฺธิํ สญฺจิโนติ ฯ อุปปตฺติเวทนาภาวาตฺ ฯ (ปฤ) พุทฺธานํา ภควตํา มหากรุณา กถมฺ ฯ (อุ) พุทฺธานํา ภควตํา ไนว มีมําสาชฺญานมสฺติ ฯ ธรฺมาณามตฺยนฺตศูนฺยตํา ปฺรชานนฺโต ‘ปิ ปฤถคฺชเนษุ คภีรํ มหากรุณามาจรนฺติ ฯ
(ปฤ) กรุณายา มหากรุณายาศฺจ โก เภทะ ฯ (อุ) กฤปาจิตฺตมาตฺรํ กรุณา ฯ กฺริยํา สาธยตีติ มหากรุณา ฯ กสฺมาตฺ ฯ โพธิสตฺตฺวะ สตฺตฺวานํา ทุะขํ ทฤษฺฏฺวา ตตฺกฺษยาย วีรฺยมารภเต ฯ อปฺรมาณกลฺเปษุ ภาวนาสาธฺยตฺวานฺมหากรุเณตฺยุจฺยเต ฯ อาชฺเญนฺทฺริเยณ สตฺตฺวานํา ทุะขํ ทฤษฺฏฺวา [ตตฺ] อปเนษฺยามีติ นิยเมน จิตฺโตทฺธาปนํ มหากรุณา ฯ อุปการพหุเลติ มหากรุณา ฯ อปฺรติหเตติ มหากรุณา ฯ กุตะ ฯ กรุณาจิตฺตํ หิ ปรสฺย ปาปกํ สฺมฤตฺวา ปฺรติฆาตมุตฺปาทเยตฺ ฯ มหากรุณา ตุ นานาวิธปรมปาปเกษฺวปิ อปฺรติหตคติรฺภวติ ฯ กรุณาจิตฺตํ กทาจิตฺ ฆนํ, กทาจิตฺ ตนียะ, น สมํ ภวติ ฯ สรฺวตฺร สเมติ มหากรุณา ฯ อาตฺมโน หิตํ ตฺยกฺตฺวา ปรสฺย หิตมาตฺรมากํากฺษต อิติ มหากรุณา ฯ กรุณา ตุ ไนวมิตฺยยํ เภทะ ฯ พุทฺเธ ไมตฺรฺยาทิ มหทิตฺยุจฺยเต ฯ กรุณา ตุ [กทาจิตฺ] ทุะขากํากฺษิณีติ เกวเลตฺยุจฺยเต ๚
จตุรปฺรมาณสมาธิวรฺค เอโกนษษฺฏุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๖๐ ปญฺจางฺคารฺยสมาธิวรฺคะ
อุกฺตํ หิ สูเตฺร- ปญฺจางฺค[ภูตา] อารฺยสมาธยะ ยทุต ปฺรีติะ สุขํ จิตฺตวิศุทฺธิะ ปฺรกาศลกฺษณํ ภาวนาลกฺษณมิติ ฯ ปฺรีติะ ปฺรถมทฺวิตียธฺยานโยะ ฯ ปฺรีติลกฺษณํ สมมิติ เอกางฺคมุจฺยเต ฯ ตฤตียธฺยาเน ปฺรีติวิรหาตฺ สุขํ ปฤถเคกมงฺคมุจฺยเต ฯ จตุรฺถธฺยาเน จิตฺตวิศุทฺธิสฺตฤตียมงฺคมุจฺยเต ฯ อิมานิ ตฺรีณฺยงฺคานฺยาศฺริตฺโยตฺปทฺยเต ปฺรกาศภาวนาลกฺษณมฺ ฯ ปฺรกาศลกฺษณํ ภาวนาลกฺษณสฺย เหตุํ กฤตฺวา ปญฺจสฺกนฺธานฺ ปริเภทยติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธานํา ศูนฺยตาภาวนํ ภาวนาลกฺษณมิตฺยุจฺยเต ฯ นิรฺวาณคามิตฺวาทารฺยมฺ ฯ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- ปญฺจ อารฺยสมาธิชฺญานานิ ฯ กตมานิ อิมานิ ฯ (อุ) ภควานฺ สฺวยมาห- โยคี จินฺตยติ มมายํ สมาธิรารฺโย นิรามิษ อิติ ปฺรถมชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ สมาธิรยมกาปุรุษเสวิต อิติ ทฺวิตียชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ สมาธิรยํ ศานฺตะ ปฺรณีตะ ปฺรีติปฺรศฺรพฺธิลพฺธ อิติ ตฤตียชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ อยํ สมาธิะ ปฺรตฺยุตฺปนฺนสุข อายตฺยาญฺจ สุขวิปาก อิติ จตุรฺถชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ส ขลุ ปุนรหมิมํ สมาธิํ สฺมฤต เอว สมาปทฺเย สฺมฤต เอว วฺยุตฺติษฺฐามีติ ปญฺจมํ ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ อิติ ฯ อเนน สมาธาวปิ ชฺญานมสฺตีติ ภควานฺ ปฺรกาศยติ ฯ จิตฺตธารณา ปรํ นาสฺติ ฯ สมาธิํ ภาวยโต ยทิ เกฺลศา ภวนฺติ ฯ [ตทา ตานฺ] ตโตฺรตฺปนฺนํ ชฺญานมปนยติ ฯ สมาธิํ กฤตฺวา อารฺยํ นิรามิษํ ฉนฺทยามีตีทํ ปฺรถมชฺญานมุจฺยเต ฯ อารฺโย นิรามิโษ ยทุตากาปุรุษเสวิต อิตฺยยํ ปณฺฑิตปฺรคีตะ ฯ อกาปุรุษา ยทารฺยชนาะ ฯ ชฺญานลาภิตฺวาตฺกาปุรุษา น ภวนฺติ ฯ [ยตฺ] ชฺญานํ ปฺรชฺญปฺติํ ภินตฺติ ฯ อิทํ ทฺวิตียชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ ราคาทิเกฺลศานามลฺปียสํา นิโรธาตฺ ศานฺตมฺ ฯ ศานฺตตฺวาตฺ ปฺรณีตมฺ ฯ เกฺลศาทีนํา วิสํโยคาลฺลพฺธํ วิสํโยคลพฺธมิตฺยุจฺยเต ฯ อยํ วีตราคมารฺคะ- อิทํ ตฤตียชฺญานํ ภวติ ฯ เกฺลศปฺรหาณสากฺษาตฺการาตฺ เกฺษมํ ศานฺตํ ลภเต ฯ ตาปวินิรฺมุกฺตํ สุขํ ปฺรตฺยุตฺปนฺนสุขมายตีสุขมฺ, ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ สุขํ เกฺลศวินิรฺมุกฺตํ สุขมฺ ฯ อายตฺยํา สุขํ ยนฺนิรฺวาณสุขมฺ ฯ อิทํ จตุรฺถชฺญานํ ภวติ ฯ โยคี นิตฺยมนิมิตฺตจิตฺโต วิหรติ ฯ อโต นิตฺยํ สฺมฤโต วฺยุตฺติษฺฐติ สฺมฤตะ สมาธิมุสมฺปทฺยเต ฯ อิทํ ปญฺจมํ ชฺญานํ ภวติ ฯ ตสฺมาทฺยทิ ปญฺจมชฺญานมิทํ โนตฺปนฺนํ, อุตฺปาทยิตวฺยมฺ ฯ ยทฺยุตฺปนฺนํ สมาธิผลํ ลพฺธเมว ๚
ปญฺจางฺคารฺยสมาธิวรฺคะ ษษฺฏฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๖๑ ษฏฺสมาธิวรฺคะ
(ปฤ) อุกฺตํ สูเตฺร- สมาธยะ ษฏฺ อษฺฏฺเยกลกฺษณภาวนา เอกลกฺษณตฺวาย สํวรฺตเต ฯ อสฺตฺเยกลกฺษณภาวนา นานาลกฺษณตฺวาย สํวรฺตเต ฯ อสฺตฺเยกลกฺษณภาวนา เอกลกฺษณนานาลกฺษณตฺวาย สํวรฺตเต ฯ เอวํ นานาลกฺษณภาวนาปิ ฯ กตมานีมานิ ฯ (อุ) เอกลกฺษณมิตีทํ ธฺยานสมาธิะ สฺยาตฺ ฯ ธฺยานสมาเธเรกาลมฺพน เอกาคฺรตาวิหรณาตฺ ฯ นานาลกฺษณมิตีทํ ชฺญานทรฺศนํ ภเวตฺ ฯ ธรฺมาณํา นานาสฺวภาวสฺย [ปริ]ชฺญานาตฺ ฯ ปญฺจสฺกนฺธาทิธรฺมาณามุปายตฺวาตฺ ฯ (ปฤ) กถเมกลกฺษณา ภาวนา เอกลกฺษณตฺวาย สํวรฺตต อิติ ฯ (อุ) ยตฺ กศฺจิตฺ สมาธิมุปาทาย ปุนะ สมาธิมุตฺปาทยติ ฯ เอกลกฺษณา นานาลกฺษตฺวาย สํวรฺตต อิติ ยทิ กศฺจิตฺ สมาธิมุปาทาย ชฺญานทรฺศนมุตฺปาทยติ ฯ เอกลกฺษณา ภาวนา เอกลกฺษณนานาลกฺษณตฺวาย สํวรฺตต อิติ ยทิ กศฺจิตฺ สมาธิมุปาทาย ธฺยานสมาธิํ ปญฺจสฺกนฺโธปาย ญฺโจตฺปาทยติ ฯ เอวํ นานาลกฺษณภาวนาปิ ฯ
(ปฤ) เกจิทารฺมิธรฺมิกา อาหุะ- เอกลกฺษณา ภาวนา เอกลกฺษณตฺวาย สํวรฺตต อิติ ยทิ กศฺจิตฺ จตุรฺถธฺยานมุปาทาย อรฺหตฺผลํ สากฺษาตฺกโรติ ตตฺ ฯ เอกลกฺษณา ภาวนา นานาลกฺษณาย สํวรฺตต อิติ ยตฺ กศฺจิตฺ จตุรฺถธฺยานมุปาทาย ปญฺจาภิชฺญาะ สากฺษาตฺกโรติ ตตฺ ฯ เอกลกฺษณา ภาวนา เอกลกฺษณนานาลกฺษณาย สํวรฺตต อิติ ยตฺ กศฺจิตฺ จตุรฺถํ ธฺยานมุปาทายารฺหตฺผลํ ปญฺจาภิชฺญาศฺจ สากฺษาตฺกโรติ ตตฺ ฯ นานาลกฺษณา ภาวนา นานาลกฺษณาย สํวรฺตต อิติ ยตฺ กศฺจิตฺ ปญฺจางฺคภูตสมาธีนุปาทายารฺหตฺผลํ ปญฺจาภิชฺญาศฺจ สากฺษาตฺกโรติ ฯ ตถา อนฺเยา ทฺวาวปิ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) [อตฺร] เหตุรฺวกฺตวฺยะ ฯ กสฺมาตฺ จตุรฺถธฺยานมรฺหตฺผลญฺไจกลกฺษณมฺ ฯ ปญฺจางฺค[ภูต]สมาธิะ ปญฺจาภิชฺญาศฺจ นานาลกฺษณา อิติ ฯ ปญฺจางฺคานิ นาศฺรียนฺเต ฯ ปญฺจางฺคสมาธิศฺจตุรฺณํา ธฺยานานํา ปฺรกาศลกฺษโณ ภาวนาลกฺษณะ ฯ กถํ ตานฺยาศฺริตฺย อรฺหตฺผลํ ลภเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ อวศฺยํ ธฺยานเมกมาศฺริตฺย อรฺหตฺผลํ ลภเต ฯ กิญฺจ ปฺรกาศลกฺษณมาศฺริตฺยาปิ อรฺหตฺผลํ ลเภต ฯ ตสฺมานฺนาสฺติ [เหตุะ] ฯ
เกจิทาหุะ- ษฑฺวิธาะ สมาธิสมาปตฺตยะ อานุโลมิกสมาปตฺติะ, ปฺราติโลมิกสมาปตฺติะ อานุโลมิกปฺราติโลมิกสมาปตฺติะ อานุโลมิกวฺยุตฺกฺรานฺติะ ปฺราติโลมิกวฺยุตฺกฺรานฺติะ อานุโลมิกปฺราติโลมิกวฺยุตฺกฺรานฺติริติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) เกจิทาภิธรฺมิกา อาหุะ โยคี นิโรธสมาปตฺตาวตารมิจฺฉตีตฺยโต ธฺยาเนษุ สมาปตฺติ (= ปฺรเวศ) วฺยุตฺถาเน กฺรมิเก ฯ ตสฺมานฺน สฺยาตฺ ยทิ วานุโลมฺเยน ยทิ วา ปฺราติโลมฺเยน ยทิ วานุโลมฺยปฺราติโลมฺเยน วฺยุตฺกฺรมาทิะ ฯ ปญฺจสมาปตฺติวฺยุตฺถาไนะ กิํ หิตํ ลภเต ฯ โยคี นิโรธสมาปตฺติํ ปฺราปยิตุรวศฺยํ กฺรมโศ ‘วตเรตฺ กฺรมศศฺจ วฺยุตฺติษฺเฐตฺ ฯ ยทฺยุตฺตมภูมิภากฺ กสฺมาตฺปุนรโธ ภูมิมวตรติ ฯ อโธภูมิะ กณฺฏกภูตา ฯ ยถา น กศฺจิตฺปุนรฺพาลกฺรีฑายามภิรมเต ฯ ยถา จ วิทคฺโธ ชโน น ปุนรภิรมเต มูเฒ ฯ ตเถทมปิ สฺยาตฺ ฯ
ยทุกฺตํ วฺยุตฺกฺรามตีติ ฯ อิทมยุกฺตมฺ ฯ สูเตฺร เกวลมุกฺตํ กฺรมิกา ธฺยานสมาธีนํา สมาปตฺตย อิติ ฯ ยทิ โยคี วฺยุตฺกฺรามติ อาตฤตียมฺ ฯ กสฺมานฺน วฺยุตฺกฺรามติ อาจตุรฺถปญฺจมมฺ ฯ พลานุภาวสทฤศมิทมิติ ยทิ มตมฺ ฯ ยถา กศฺจิตฺ เศฺรณิมารุหฺย เอกํ โสปานํ วฺยุตฺกฺรเมตฺ น ทฺเวา ฯ ทฤษฺฏานฺโต ‘ยมปิ ไนกานฺติกะ ฯ มหาพลิษฺฐะ กศฺจิตฺ จตฺวาริ โสปานานฺยปิ วฺยุตฺกฺรเมตฺ ฯ ศตํ ปกฺรมานฺ ปฺรกฺรมมาโณ ‘ปิ กศฺจิทสฺติ ฯ อโต น ยุชฺยเต ฯ สูเตฺร ยทฺยปฺยุกฺตํ ภควตา นิรฺวาณํ สมาปทฺยมาโน ‘นุโลมปฺรติโลมํ วฺยุตฺกฺรมฺย ธฺยานสมาธีนฺ สมาปทฺยต อิติ ฯ สูตฺรมิทํ สมฺยครฺถวิรุทฺธมฺ ฯ น เศฺรทฺเธยมฺ ฯ สตฺยปิ วจเน ‘สฺมินฺ นายมรฺโถ ยุกฺตะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทิ โยคิโน นิโรธสมาปตฺตาวตารํ วทติ ตทานุโลมฺเยน สมาปตฺติะ สฺยาตฺ ไนกกฺษเณ ปญฺจธา ฯ โยคี ยทิ สากฺษานฺนิโรธสมาปตฺตฺยวตารมิจฺฉติ ตทา ไนกกฺษเณ สฺยาตฺ ฯ ยทิ ธฺยานสมาธิษุ สฺวจิตฺตํ พุภุกฺษติ, วศิตฺวาปริหาณิตฺวาตฺ อนุโลมปฺรติโลมํ วฺยุตฺติษฺฐติ สมาปทฺยเต วฺยุตฺกฺรามติ จ ฯ ยถา กศฺจิทศฺวมารูโฒ ยทิ ปฺรติพลรุทฺธะ, ตทา นาวศฺยํ ปฺรตินิวรฺตเต ฯ ยทิ ทมนํ นิเษวิตุมิจฺฉติ ฯ ตทา รหสิ [กโรติ] ฯ
ยทุกฺตมฺ- อโธภูมิะ กณฺฏก[ภูตา] ฯ น [ตตฺร] สมาปทฺเยเตติ ฯ อโธภูเมร ชยาตฺ ปุนะ สมาปทฺยเต ฯ โยคิโคจรมารฺคตฺวาตฺ ฯ ยทุกฺตํ ยถา น กศฺจิตฺ พาลกฺรีฑายามภิรมต อิติ ฯ [ตตฺร] นิทานํ กทาจิทฺพาลกฺรีฑาตฺมกํ ภวติ ฯ ยถา กศฺจิทฺวฤทฺโธ นฏะ สรฺวทา นฤตฺยติ น ตฤปฺโต ภวติ ฯ ศิกฺษณารฺถตฺวาตฺ ฯ เอวมารฺยะ อนุโลมปฺรติโลมํ ธฺยาเนษุ วฺยุตฺติษฺฐติ สมาปทฺยเต วฺยุตฺกฺรามติ จ เทวมนุษฺยาณํา ปฺรทรฺศนกามิตฺวาตฺ มหรฺษีณํา สมาธิษุ วศิตาพลาจฺจ ฯ ภควานฺ ปรินิรฺวาณคมนกาเล ปรมปฺรณีตธฺยานสมาธิภิรฺวาสิตศรีรตฺวาตฺ สฺวตนฺตฺรํ สมาปทฺยต วฺยุทติษฺฐตฺ อนุโลมํ ปฺรติโลมํ วฺยุทกฺรามีตฺ ฯ อนุปธิเศษนิรฺวาณคตํ ภควนฺตํ ปศฺยนฺ สรฺเวภฺโย ‘กุศลสํสฺกาเรภฺโย นิรฺวิทฺเยต ฯ อโต ภควานสฺมินฺ ธรฺเม ‘ทฺภุตํ เปฺรมาวิศฺจการ ฯ
อิทํ สูตฺรํ สมฺยครฺถวิรุทฺธมิติ ยตฺ ภวานโวจตฺ ฯ ตทิทมยุกฺตมฺ ฯ ยตฺ ภวโตกฺตํ กสฺมานฺน วฺยุตฺกฺรามติ ยาวจฺจตุรฺถมิติ ฯ [ตตฺ] โพธิสตฺตฺวปิฏก อุกฺตํ วฺยุกฺตฺรานฺติลกฺษณมฺ- ปฺรถมธฺยานาตฺ วฺยุตฺกฺรมฺย นิโรธสมาปตฺติํ สมาปทฺยเต ฯ นิโรธสมาปตฺเตรฺวฺยุตฺกฺรมฺย ยาวทฺวิกฺษิปฺตจิตฺตมวตรติ อิติ ฯ จิตฺตพล มหิมฺนา เอวํ ศนฺโกติ ๚
ษฏฺสมาธิวรฺค เอกษษฺฏยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๖๒ สปฺตสมาธิวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- สปฺต นิศฺรยาะ ปฺรถมํ ธฺยานํ นิศฺริตฺยาสฺรวกฺษยํ ลภเต ฯ ยวทากิญฺจนฺยายตนํ นิศฺริตฺยาสฺรวกฺษยํ ลภต อิติ ฯ นิศฺรโย นาม ยตฺ สปฺตธฺยานานฺยุปาทายารฺยชฺญานํ ปฺรติลภเต ฯ ยโถกฺตมฺ- สมาหิตสฺย ยถาภูตชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ฯ ปฺรติลพฺธธฺยานสมาธิมาตฺรํ กญฺจน สมฺปนฺนํ วทติ ฯ อโต ภควานาห- นายํ สมฺปนฺน อิติ ฯ สมาธิมิมํ นิศฺริตฺย อาสฺรวาณํา กฺษยาขฺยํ วิศิษฺฏํ ธรฺมํ ปฺรารฺถยีต ฯ อต อุจฺยเต นิศฺรย อิติ ฯ
(ปฤ) กถมิมานฺ ธฺยานสมาธีนฺ นิศฺริตฺยาสฺรวาณํา กฺษยํ ลภเต ฯ (อุ) ภควานาห- โยคี เยนากาเรณ เยนาลมฺพเนน ปฺรถมํ ธฺยานํ สมาปทฺยเต ส โยคี ตทาการํ ตทาลมฺพนํ น ปุนะ สฺมรติ ฯ กินฺตุ ปศฺยติ ปฺรถมธฺยาเน ยทฺรูปาณิ ยทิ วา เวทนาสํชฺญาสํสฺการวิชฺญานานิ โรคโต คณฺฑตะ ศลฺยโต ‘ฆโต ‘นิตฺยโต ทุะขตะ ศูนฺยโต ‘นาตฺมตะ ฯ เอวํ ปศฺยตศฺจิตฺตมาสฺรเวภฺโย วิโมกฺษาย นิรฺวิทฺยเต ฯ ยาวทากิญฺจนฺยายตนมปฺเยวมฺ ฯ ปรนฺตุ ตฺรีณฺยากาศานนฺตฺยายตนา[ที]นิ อารูปฺยทรฺศนียานิ ฯ โยคี กามธาตุโมหิตะ ปฺรถมํ ธฺยานํ นิรฺวาณมิติ ปศฺยติ ฯ ตตฺตุ ปศฺจาลฺลภเต ฯ อโต ภควานาห- มา มนฺยธฺวํ นิรฺวาณสุขลกฺษณมิติ ฯ กินฺตุ ปศฺยต ปฺรถมธฺยาเน ปญฺจสฺกนฺธานามษฺฏาทีนวานฺ อิติ ฯ ตถา นิศฺรยานฺตเรษฺวปิ ฯ
(ปฤ) กามธาตุะ กสฺมานฺน นิศฺรย อิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) อุกฺตํ หิ สุสีมสูเตฺร- อติกฺรมฺย สปฺต นิศฺรยานฺ อสฺติ อารฺยมารฺคปฺรติลมฺภนมฺ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต กามธาตุรปฺยสฺตีติ ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- ปฺรถมธฺยานสามนฺตกมปฺราปฺตภูมิํ นิศฺริตฺย [อปิ] อรฺหตฺผลํ ลภต อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ ยทฺยปฺราปฺตา ภูมิรฺนิศฺรโย ภวติ ฯ ตทาสฺติ โทษะ ฯ ยทฺยปฺราปฺตํา ภูมิํ ลพฺธุํ ศกฺโนติ ฯ กสฺมานฺน ปฺรถมํ ธฺยานํ สมาปทฺยเต ฯ อโต น ยุกฺตมิทมฺ ฯ (ปฤ) ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนํ กสฺมานฺน นิศฺรย อิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) น ตตฺราสฺติ สํชฺญานมฺ ฯ สมาเธา ภูยสา ปฺรชฺญาลฺปียสี ฯ อโต โนจฺยเต [ส] นิศฺรโย ภวตีติ ฯ สปฺตสํชฺญาสมาธยสฺตุ สปฺต นิศฺรยา ภวนฺติ ฯ กสฺมาทาห ภควานฺ สปฺตนิศฺรยาะ สปฺต สํชฺญาสมาธย อิติ ฯ (อุ) ตีรฺถิกา อตตฺตฺวชฺญตฺวาตฺ สํชฺญามาตฺรมาศฺรยนฺเต ฯ สรฺเว นิศฺรฺยาะ สํชฺญากลุษิตา น วิโมกฺษาย ภวนฺติ อิตฺยตะ สํชฺญาสมาธิริตฺยาขฺยา ฯ อารฺยาสฺตุ สํชฺญํา ภงฺกฺตฺวา สมาธิมิมํ นิศฺริตฺย อาสฺรวาณํา กฺษยมุปาททเต ฯ อโต นิศฺรย อิตฺยาขฺยา ฯ ยโถกฺตํ โยคี ธรฺมานิมานฺ ปศฺยติ โรคโต คณฺฑต อิติ ฯ ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนมปิ สํชฺญยา อสํชฺญานานฺน สํชฺญาสมาธิริตฺยุจฺยเต ฯ
สปฺตสมาธิวรฺโค ทฺวิษษฺฏยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๖๓ อษฺฏวิโมกฺษวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- สูตฺร อุกฺตํ- อษฺเฏา วิโมกฺษาะ- อธฺยาตฺมํ รูปสํชฺญี พหิรฺธา รูปาณิ ปศฺยติ อิติ ปฺรถโม วิโมกฺษะ ฯ โยคาวจโร ‘เนน วิโมเกฺษณ รูปาณฺยภิภาวยติ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ทฺวิตียวิโมเกฺษ หฺยุกฺตมฺ- อธฺยาตฺมมรูปสํชฺญี พหิรฺธา รูปาณิ อิติ ฯ อธฺยาตฺมรูปปริเภทนาทาห- อาธฺยาตฺมมรูปสํชฺญีติ ฯ อโต ชฺญายเต โยคาวจระ ปฺรถมวิโมเกฺษ กฺรเมณ กายรูปมภิภวตีติ ฯ ทฺวิตียวิโมกฺษํ ปฺราปฺย ตตฺร รูปมภิภูตเมว ฯ พาหฺยรูปมาตฺรมสฺติ ฯ ตฤตียวิโมเกฺษ พาหฺยรูปมปฺยภิภูตมฺ ฯ อโต น ปศฺยติ อธฺยาตฺมํ พหิรฺธา รูปญฺจ ฯ อิทํ รูปศูนฺยมิตฺยาขฺยายเต ฯ ยโถกฺตํ ปารายณสูเตฺร-
รูปลกฺษณวิธฺวํสี สรฺวานฺ กามานฺ ชหาติ จ ฯ
อนฺตรฺพหิศฺจ โน ปศฺยนฺ อหํ ปฤจฺฉามิ วสฺตฺวิทมฺ ๚ อิติ ฯ
[อต อูรฺธฺวํ] จตุรฺษุ วิโมเกฺษษุ จิตฺตํ วิชฺญานศูนฺยมิตฺยาห ฯ ยโถกฺตํ ษฑฺธาตุสูเตฺร- โย ภิกฺษวะ ปญฺจสุ ธาตุษุ อตฺยนฺตนิรฺวิณฺณะ, [ตสฺย] อนฺยตฺ ชฺญานมาตฺรมสฺติ อิติ ฯ ชฺญาตวฺยํ จตุรฺษุ วิโมเกฺษษุ วิชฺญานานฺยนุภวตีติ ฯ อษฺฏมวิโมเกฺษ สรฺเวษํา กฺษยะ ฯ กสฺมาตฺ รูปนิโรเธ จิตฺตนิโรเธ สํสฺกฤตานามาตฺยนฺติกนิโรธะ ฯ อิทเมวารฺหตฺผลมิตฺยุจฺยเต ฯ เอวํ กฺรเมณ กฺษยภากฺ ภวติ ฯ อิเม ‘ษฺฏวิโมกฺษาะ ฯ
กศฺจิทาห- ปฺรถเมา ทฺเวา วิโมกฺษาววิศุทฺเธา ฯ ตฤตียสฺตุ วิศุทฺธ อิติ ฯ เนทํ ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ อยํ วิโมกฺษ อิติ นาสฺติ [ยตฺกิญฺจิตฺ ฯ ยสฺย] อวิศุทฺธภาวนยา วิโมกฺษํ ลภเต ฯ วิศุทฺธภาวนยาปิ นาสฺติ วิโมกฺษะ ฯ เกวลํ ศูนฺยภาวนยา วิโมกฺษํ ลภเต ฯ ตีรฺถิกา วิศุทฺธาวิศุทฺธภาวนํา ภชนฺเตน วิโมกฺษภาคิน อิตฺยาขฺยายนฺเต ฯ
(ปฤ) ตีรฺถิกา อปิ รูปลกฺษณํ วินาศ(ย)นฺติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ตีรฺถิกา วิโมกฺษาธิมุกฺตฺยา รูปลกฺษณํ วินาศยนฺติ น ตุ ศูนฺยภาวนยา ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถาภาวนาธิมุกฺติปฺรโยคํ มฤตปริตฺยกฺตํ กายํ ศฺมาศานิกกฤมโย ภกฺษยนฺติ อิตฺยาทิ ปศฺยนฺติ ฯ (ปฤ) ตีรฺติ(รฺถิ)กา รูปวินิรฺมุกฺตมารูปฺยสมาธิํ วินฺทนฺเต ฯ [เตษํา] อารูปฺยวิโมโกฺษ ภเวตฺ ฯ (อุ) ตีรฺถิกานํา สตฺยปิ อารูปฺยสมาเธา [ตตฺร] อาสงฺคานฺน[ส]วิโมกฺษ อิตฺยุจฺยเต ฯ อารฺยาะ ปุนรารูปฺยสมาธิมุปาทาย จตุระ สฺกนฺธานฺ โรคต อิตฺยาทฺยษฺฏภิรากาไระ ปศฺยนฺติ ฯ อโต วิโมกฺษ อิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) ภวานโวจตฺ- นิโรธสมาปตฺติรรฺหตฺผลมิติ ฯ อิทมยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ไศกฺษา อปิ อษฺฏวิโมกฺษภาช อุจฺยนฺเต ฯ นิโรธสมาปตฺติราสฺรวกฺษยาตฺมิเกติ ภวโตกฺตมฺ ฯ ตถา จ ไศกฺษา อาสฺรวกฺษยภาชะ สฺยุะ ฯ (อุ) สูเตฺร สามานฺยลกฺษเณน นิโรธ อุกฺตะ ฯ น ตุ วิวิจฺย อยํ จิตฺตนิโรธะ อยํ เกฺลศกฺษย อิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- นิโรโธ ทฺวิวิธะ [กฺษย]นิโรธะ อนุปูรฺวนิโรธ อิติ ฯ ทฺวิวิธํ นิรฺวาณํ ทฤษฺฏธรฺมนิรฺวาณมฺ อาตฺยนฺติกนิรฺวาณมิติ ฯ กิญฺจาห เกฺษโม ทฺวิวิธะ- [อวร]เกฺษมะ ปรมเกฺษม อิติ ฯ เกฺษมลาโภ ‘ปิ ทฺวิวิธะ [อวร]เกฺษมลาภะ ปรมเกฺษมลาภ อิติ ฯ อตะ ไศกฺษชนานํา ปฺรติลพฺโธ น ปารมาถิกนิโรธะ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร นิโรธสมาปตฺติมุปสมฺปนฺโน ภิกฺษุะ กฤตกรณีย อิติ ฯ ยทิ นิโรธสมาปตฺติรฺนารฺหตฺผลมฺ, ตทา กฤตกรณีย อิติ นาภิทธฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) กิํ ไศกฺษา วสฺตุโต นาษฺฏวิโมกฺษานฺ ลภนฺเต ฯ (อุ) สูตฺร อุกฺตํ ไศโกฺษ นวานุปูรฺวสมาธีนฺ ลภต อิติ ฯ น ตูกฺตํ กฺษยนิโรธํ ปฺรติลภต อิติ ฯ โยคาวจโร ยทิ กฺษยนิโรธํ ปฺรติลพฺธฺวา น ธฺยานสมาธีนฺ สมาปทฺยเต ฯ อยํ ปฺรชฺญาวิมุกฺต อิตฺยุจฺยเต ฯ ยทิ ธฺยานสมาธีนฺ สมาปทฺยเต น กฺษยนิโรธํ ลภเต ฯ [ตทา] กายสากฺษีตฺยุจฺยเต ฯ ยทฺยุภยํ ลภเต ฯ ตทา อุภยโต วิมุกฺต อิตฺยุจฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ เกฺลศา เอโก ภาคะ ฯ ธฺยานสมาธฺยาวรณธรฺมา อปโร ภาคะ ฯ อุภาภฺยํา ภาคาภฺยํา วิมุกฺต อุภยโต[ภาค]วิมุกฺต อิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) อนุปูรฺว[วิหาเร]ษุ นิโรโธ วิโมเกฺษษุ นิโรธศฺจ กิํ นานา ฯ (อุ) วฺยญฺชนเมกมฺ ฯ อรฺถสฺตุ นานา ฯ อนุปูรฺเวษุ นิโรธศฺจิตฺตไจตฺตานํา นิโรธะ ฯ วิโมเกฺษษุ นิโรธะ เกฺลศานํา นิโรธะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สํสฺการาณามนุปูรฺวนิโรธะ ฯ ตถาหิ- ปฺรถมธฺยานํ สมาปนฺนสฺย วากฺ นิรุธฺยเต ฯ ทฺวิตียธฺยานํ สมาปนฺนสฺย วิตรฺกวิจารา นิรุทฺธา ภวนฺติ ฯ ตฤตียธฺยานํ สมาปนฺนสฺย ปฺรีติรฺนิรุธฺยเต ฯ จตุรฺถธฺยานํ สมาปนฺนสฺย สุขํ นิรุธฺยเต ฯ อากาศานนฺตฺยายตนํ สมาปนฺนสฺย รุปสํชฺญา นิรุทฺธา ภวติ ฯ วิชฺญานานนฺตฺยายตนํ สมาปนฺนสฺย อากาศานนฺตฺยายตนสํชฺญา นิรุทฺธา ภวติ ฯ อากิญฺจนฺยายตนํ สมาปนฺนสฺย วิชฺญานานนฺตฺยายตนสํชฺญา นิรุทฺธา ภวติ ฯ ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนํ สมาปนฺนสฺย อากิญฺจ นฺยายตนสํชฺญา นิรุทฺธา ภวติ ฯ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺย สํชฺญา จ เวทนา จ นิรุทฺธา ภวติ ฯ อิติ ฯ เอษุ นิโรเธษุ นิโรโธ วิศิษฺโฏ ยทุต โยคาวจโร ราคทฺเวษโมเหภฺโย นิรฺวิณฺโณ วิมุจฺยเต ฯ
(ปฤ) กถํ ชฺญายเต อนุปูรฺเวษุ จิตฺตไจตฺตานํา นิโรธะ วิโมเกฺษษุ เกฺลศานํา นิโรธ อิติ ฯ (อุ) นิโรธสฺตุลฺยารฺโถ ‘ปิ เมทวานฺ สฺยาตฺ ฯ อนุปูรฺเวษูจฺยเต สํชฺญาเวทยิตนิโรธ อิติ ฯ วิโมเกฺษษุ อวิทฺยาเวทนาสฺปรฺศนิโรธ อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรชฺญปฺติโต หิ เวทโนตฺปทฺยเต ฯ ปฺรชฺญปฺติเภเท เวทนา นิรุธฺยเต ฯ สูเตฺรษฺวสฺตีทฤโศ วิภาคะ ฯ ยทฺยาห- กณฺฐโต โยคาวจระ กฺษยนิโรธลาภีติ ฯ ตทา [ส] กฤตกรณีย อิติ ฯ ชฺญาตวฺยํ นิรฺวาณํ สกฺษาตฺกุรฺวตะ สรฺเว เกฺลศา นิรุธฺยนฺต อิติ ฯ น ตฺวาห จิตฺตไจตฺตา นิรุธฺยนฺต อิติ ฯ (ปฤ) ยทฺยษฺฏวิโมกฺษาะ เกฺลศนิโรธธรฺมกาะ ฯ ตทา สรฺเว ‘รฺหนฺตะ สรฺวทา ลเภรนฺ ฯ (อุ) สรฺเว ลภนฺเต ฯ น ตุ สมาปทฺยนฺเต ฯ เย ธฺยานสมาธีนฺ สากฺษาตฺกุรฺวนฺติ เต สมาปทฺยนฺเต ฯ (ปฤ) โยคาวจรสฺย ยทิ น สนฺติ ธฺยานสมาธยะ ฯ กถํ ส กายจิตฺตศูนฺยตํา ลภเต เกฺลศําศฺจ กฺษปยติ ฯ (อุ) อยํ สมาธิยุกฺโต ‘ปิ น สากฺษาตฺกโรติ ฯ อสฺติ ปุนสฺตฏิทุปมสมาธิะ ฯ [อิมํ] สมาธิมุปาทาย เกฺลศานฺ กฺษปยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- มม ภิกฺษวศฺจีวรมุปาทิตฺโสะ เกฺลโศ ภวติ ฯ จีวรมุปาทาย ปุนะ เกฺลโศ น ภวติ ฯ อิตฺยาทิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตฏิทุปมสมาธิจิตฺตํ วโชฺรปมํ ตตฺตฺวชฺญานํ เกฺลศานฺ ภินตฺติ ฯ อรฺโถ ‘ยํ ภควตา ตฤตียพล อุกฺตะ ยทุต ธฺยานวิโมกฺษสมาธิสมาปตฺติสํเกฺลศวฺยวทานวิภาคยถาภูตชฺญานมฺ ฯ ตตฺร ธฺยานํ นาม จตฺวาริ ธฺยานานิ ฯ เกจิทาหุะ- จตฺวาริ ธฺยานานิ จตฺวาโร ‘รูปสมาธยะ สรฺเว ธฺยานมิตฺยุจฺยนฺเต ฯ วิโมกฺษะ อษฺฏวิโมกฺษาะ ฯ สมาธิเรกกฺษณตฏิทุปมสมาธิะ ฯ สมาปตฺติะ ธฺยานวิโมกฺษสมาธิษุ วศิตาพลลาภะ ยถาห- ศาริปุตฺระ- สปฺตโพธฺยงฺเคษุ สมาปตฺติํ วฺยุตฺถานญฺจ วศีกโรมิ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรชฺญาวิมุกฺตสฺยารฺหตะ สนฺติ ธฺยานสมาธยะ ฯ กินฺตุ น [ตตฺร] สมาปทฺยเต ฯ อภฺยาสปฺรกรฺษาตฺ สมาปตฺติํ วศีกโรติ ฯ
(ปฤ) กสฺมาทรฺหนฺ น ธฺยานสมาธีนํา ปฺรกฤษฺฏมภฺยสฺตา ภวติ ฯ (อุ) ปุรุโษ ‘ยํ ปฺรติลพฺธมารฺคะ กฤตกฤตฺโย ภวติ ฯ อุเปกฺษาภินวาตฺ น สมฺยคภฺยสฺยติ ฯ ยทฺยุเปกฺษาจิตฺตํ นาสฺติ ตทาสมาปตฺติํ สมาปทฺยเต อิติ นาสฺติ ทูษณมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โยคาวจรศฺจตุร ฤทฺธิปาทานฺ สมฺยคภฺยสนฺ หิมวนฺตํ ปรฺวตราชํ ตถา ธมติ ยถา เรณุปรฺยวสนฺนํ ภวติ ฯ กิํ ปุนรฺมรณมวิทฺยามฺ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต อษฺฏวิโมเกฺษษูจฺยเต อาสฺรวกฺษยนิโรธะ น นิโรธสมาปตฺติํ สมาปทฺยต อิติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- อสฺติ วิทฺยาสฺวภาวะ อสฺติ ศูนฺยสฺวภาวะ, อสฺตฺยากาศานนฺตฺยายนสฺวภาวะ, อสฺติ วิชฺญานานนฺตฺยายต(น)สฺวภาวะ อสฺตฺยากิญฺจนฺยายตนสฺวภาวะ อสฺติ ไนวสํชฺญาสํชฺญายตนสฺวภาวะ อสฺติ นิโรธสฺวภาวะ ฯ อวิทฺยามุปาทายาสฺติ วิทฺยาสฺวภาวะ ฯ อศูนฺยมุปาทยาสฺติ ศูนฺยสฺวภาวะ ฯ รูปมุปาทายาสฺตฺยากาศานนฺตฺยายตนสฺวภาวะ ฯ อกาศานนฺตฺยายตนสฺวภาวมุปาทายาสฺติ วิชฺญานานนฺตฺยายตนสฺวภาวะ ฯ วิชฺญานานนฺตฺยายตนสฺวภาวมุปาทายาสฺตฺยากิญฺจนฺยายตนสฺวภาวะ ฯ อากิญฺจนฺยายตนสฺวภาวมุปาทายาสฺติ ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนสฺวภาวะ ฯ ปญฺจสฺกนฺธานุปาทายาสฺติ นิโรธสฺวภาว อิติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธานฺ ปฺรชฺญปฺติลกฺษณานฺ โย น ปริเภทยติ ตสฺยาวิทฺยา ภวติ ฯ ยสฺตานฺ ปริเภทยติ ฯ ตสฺย ภวติ วิทฺยาสฺวภาวะ ฯ ยถา ภควานฺ เอกํ ภิกฺษุมนุศาสฺติ- ศูนฺเยษุ สรฺวสํสฺกาเรษุ สํสฺการานฺ ศูนฺยานฺ ภาวยิตฺวา ทมย สฺวจิตฺตมฺ อิติ ฯ ยถา กศฺจิตฺปฺรทีปมาทาย ศูนฺยาคารํ ปฺรวิศฺย ปศฺยติ สรฺวํ ศูนฺยมิติ ฯ [ตถา] โยคาวจโร รูปมุปาทายาธิคจฺฉติ รูปมิทํ นิรุทฺธมิติ ฯ อยํ ศูนฺยสฺวภาว อิตฺยุจฺยเต ฯ ตีรฺถิกา อากาศานนฺตฺยายนมุปาทาย ปฺรติลภนฺเต รูปาทฺวิยุชฺยนฺเต ฯ ยาวนฺไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนมุปาทาย อากิญฺจนฺยายตนาตฺ วิยุชฺยนฺเต ฯ
สฺกนฺธานุปาทายาสฺติ นิโรธสฺวภาว อิติ ฯ โยคาวจร[ศฺจินฺตยติ]- ยตฺกิญฺจนมนสฺการะ ยตฺกิญฺจนกฤตกรณมฺ สรฺเวษํา นิโรธะ เศฺรยานิติ ฯ อยํ สฺกนฺธานุปาทายาสฺติ นิโรธสฺวภาว อิติ ฯ
(ปฤ) อิเม สฺวภาวาะ กํ สมาธิํ นิศฺริตฺย ปฺรติลภฺยนฺเต ฯ (อุ) สูตฺร อุกฺตมฺ- วิทฺยาสฺวภาโว ยาวตฺ ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนสฺวภาวะ สรฺวํ ขยํ สมาธิสมาปตฺติวิหรณาตฺปฺรติลภเต ยทุต สํสฺกฤตมารฺควิหรณาตฺปฺรติลภต อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อาทฺโย รูปชฺญานาลมฺพโน วิทฺยาสฺวภาวะ ฯ ทฺวิตียสฺวภาโว ‘ปิ รูโปปาทาโน รุปมุปาทาย ตถา วิเวจยติ ยถา ศูนฺยํ ภวติ ฯ เอวํ ยาวนฺไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนสฺวภาวะ, สรฺเว สํสฺกฤตธรฺมาะ ศูนฺยา อิติ นิโรธสมาปตฺตฺยา นิโรธํ ปฺรติลภเต ฯ อตฺร สรฺเวษํา สํสฺกฤตธรฺมาณํา กฺษยนิโรธาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต อโตฺรกฺโต นิโรธะ กฺษยนิโรโธ นิรฺวาณมิติ ฯ
(ปฤ) อิเม วิโมกฺษาะ กสฺยํา ภูเมา ภวนฺติ ฯ (อุ) โยคาวจโร รูปปริเภเทจฺฉยา กามธาตุปฺรติลพฺธํ สมาธิํ วา รูปธาตุปฺรติลพฺธํ วา สมาธิํ นิศฺรยมาโณ รูปํ ศูนฺยํ ปฺรติลภเต ฯ สรฺวภูมิคตํ จิตฺตญฺจ ศูนฺยํ ปฺรติลภเต ฯ (ปฤ) เอษุ วิโมเกฺษษุ กติ สาสฺรวาะ กติ อนาสฺรวาะ ฯ (อุ) ศูนฺยสฺวภาวตฺวาตฺ สรฺเว ‘นาสฺรวาะ ๚
อษฺฏวิโมกฺษวรฺคสฺตฺริษษฺฏฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๖๔ อษฺฏาภิภฺวายตนวรฺคะ
อธฺยาตฺมํ รูปสํชฺญี [เอโก] พหิรฺธา รูปาณิ ปศฺยติ ปรีตฺตานิ สุวรฺณทุรฺวรฺณานิ ฯ ตานฺยภิภูย ชานาติ ปศฺยติ ฯ เอวํ สํชฺญี จ ภวติ ฯ อิทํ ปฺรถมมภิภฺวายตนมฺ ฯ อธฺยาตฺมํ รูปสํชฺญี พหิรฺธา รูปาณิ ปศฺยติ อธิมาตฺราณิ[สุวรฺณทุรฺวรฺณานีติ วิสฺตโร ยาวตฺ] อิทํ ทฺวิตีย[มภิภฺวายตน]มฺ ฯ อธฺยาตฺมมรูปสํชฺญี พหิรฺธา รูปาณิ ปศฺยติ ปรีตฺตานิ [สุวรฺณทุรฺวรฺณานีติ ยาวตฺ] อิทํ ตฤตีย[มภิภฺวายตน]มฺ ฯ อธฺยาตฺมมรูปสํชฺญี พหิรฺธี รูปาณิ ปศฺยติ อธิมาตฺราณิ [สุวรฺณทุรฺวรฺณานีติ ยาวตฺ] อิทํ [จตุรฺถมภิภฺวายตน]มฺ ฯ อธฺยาตฺมมรูปสํชฺญี พหิรฺธา รูปาณิ ปศฺยติ นีลานิ นีลวรฺณานิ นีลนิรฺภาสานิ ตทฺยถา อุมกาปุษฺปํ[สมฺปนฺนํ] วาราณเสยํ วา วสฺตฺรํ[นีลํ นีลวรฺณํ นีลนิทรฺศนํ นีลนิรฺภาสมฺ ฯ ตานิ ขลุ รูปาณฺยภิภูย ชานาติ ปศฺยติ ฯ เอวํสํชฺญี จ ภวตีทํ] ปญฺจม[มภิภฺวายตน]มฺ ฯ ษษฺฐํ ปีตานิ ปศฺยติ ฯ สปฺตมํ- รกฺตานิ ปศฺยติ ฯ อษฺฏมํ- อวทาตานิ ปศฺยติ ฯ โยคาวจร เอวมปฺรมาณานิ รูปาณิ ปศฺยติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น เกวลํ สนฺตีมานิ นีลาทีนิ จตฺวาริ รูปาณิ ฯ สํกฺษิปฺยกถนาทษฺฏาภิภฺวายตนานิ ภวนฺติ ฯ โยคาวจโร ยทา ศูนฺยตยา รูปาณิ ปริเภทยติ ฯ ตทา อภิภฺวายตนมิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) ก อิทํ ปฺรติลภเต ฯ (อุ) อิเม ภควตะ ศฺราวกา นานฺเย ฯ (ปฤ) อิมานฺยษฺฏาภิภฺวายตนานิ กสฺยา ภูเมา ภวนฺติ ฯ (อุ) กามธาเตา ภวนฺติ ฯ (ปฤ) กิํ สาสฺรวาณิ อุตานาสฺรวาณิ ฯ (อุ) ปูรฺวํ สาสฺรวาณิ สนฺติ ศูนฺยตยา รูปาณํา ปริเภเท ‘นาสฺรวาณิ ภวนฺติ ฯ (ปฤ) กสฺมาทยํ ธรฺมะ เกวลมภิภฺวายตนมิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) อิทํ โยคาวจราณามภฺยาสกฺตมายตมฺ ฯ อโต ภควานฺ ศฺราวกาณํา กฤต อาห- อภิภฺวายตนมิติ ฯ ตทาลมฺพนาภิภวปฺรทรฺศนารฺถมฺ ๚
อษฺฏาภิภฺวายตนวรฺค ศฺจตุษฺปษฺฏยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๖๕ นวานุปูรฺว[วิหาเรษุ]ปฺรถมธฺยานวรฺคะ
นวานุปูรฺววิหาราะ- จตฺวาริ ธฺยานานิ จตสฺร อารูปฺยสมาปตฺตยะ นิโรธสมาปตฺติศฺจ ฯ ปฺรถมํ ธฺยานมฺ- ยโถกฺตํ สูเตฺร โยคาวจโร วิวิจฺไยว กาไมรฺวิวิจฺยากุศไล ธรฺไมะ สวิตรฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปฺรีติสุขํ ปฺรถมํ ธฺยานมุปสมฺปทฺย วิหรตีติ ฯ (ปฤ) ปฺรถมธฺยานลกฺษณมาตฺรํ วกฺตวฺยมฺ ฯ กสฺมาตฺปุนรุจฺยเต วิวิจฺไยว กาไมริติ ฯ (อุ) เกจิทปวทนฺติ นาสฺติ กามวิวิกฺโต โลก อิติ ฯ เลากิกานํา [สทา] ปญฺจกาเมษุ สฺถิตตฺวาตฺ ฯ น หิ กศฺจิจฺจกฺษุษา รูปํ น ปศฺยติ ฯ โศฺรเตฺรณ ศพฺทํ น ศฤโณติ, ฆฺราเณน คนฺธํ น ชิฆฺรติ, รสนยา รสํ น รสยติ, กาเยน น สฺปรฺศานนุภวตีติ ฯ อต อุจฺยเต วิวิจฺไยว กาไมริติ ฯ กาโม นาม กามจิตฺตํ น รูปาทิะ ฯ ยโถกฺตมฺ- รูปาทยะ ปทารฺถา น กามา อิติ ฯ กถํ ตชฺชานีมะ ฯ วฺยวสายี ขลุ รูปาทิษุ สฺถิตฺไวว กามํ ปฺรชหาติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- รูปาทยสฺตทฺภาคา น กามา ภวนฺติ อิติ ฯ อโต ราคจิตฺตํ กาม อิตฺยุจฺยเต ฯ ยสฺย ราคจิตฺตํ ภวติ ส กามานฺ ปรฺเยษเต ฯ กามปรฺเยษณาปฺรตฺยยํ ราคปฺรติธวธวิหิํสา อกุศลา ธรฺมา อนุวรฺตนฺเต ฯ ยโถกฺตํ มหานิทานสูเตฺร- ตฤษฺณํา ปฺรตีตฺย ปรฺเยษณา อิตฺยาทิ ฯ อโต ชฺญายเต กามราไครฺวิวิกฺตตฺวาตฺ วิวิจฺไยว กาไมริติ ฯ เกจิทาหุะ- รูปาทิภิะ ปญฺจกาม[คุไณ]รฺวิวิกฺตํ กาไมรฺวิวิกฺตมิติ ฯ วิวิจฺยากุศไล รฺธรฺไมริติ ปญฺจนีวรไณรฺวิวิกฺตมฺ ฯ
ปฺรถมํ ธฺยานํ วิกฺษิปฺตจิตฺตาสนฺนตฺวาตฺสวิตรฺกมฺ ฯ โยคาวจรสฺยาปรินิษฺปนฺนสมาธิพลสฺย จิตฺตวิเกฺษปสฺโยทยาตฺสวิตรฺกมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สวิตรฺก สวิจารํ วิหารํ วิหรามีติ ฯ [อโต] ชฺญาตวฺยํ ภควานโวจตฺ- วิกฺษิปฺตจิตฺตํ วิตรฺก อิติ ฯ วิตรฺโก ‘ยํ กฺรมศศฺจิตฺตสมาธานปฺรวฤตฺเตา วิจาโร ภวติ ฯ ยทา สมาธิปรินิษฺปตฺตฺยา จิตฺตํ น ภูยสา วิกฺษิปติ ตทา วิจาระ ฯ วิจาโร ‘ยํ โยคาวจมนุตรฺตยนฺ ธฺยานานฺตราลํ ปฺราปฺโนติ ฯ วิตรฺกวิจารวิวิกฺตสฺย ปฺรีติลาเภ วิเวกชา ปฺรีติริจฺยเต ฯ ปฺรีติริยํ ปฺรถมลพฺธา กายํ สุขยตีติ สุขํ ภวติ ฯ วิตรฺกวิจารวิเวก[ชา] ปฺรีติเรกาลมฺพนสฺถิตา ธฺยานมิตฺยุจฺยเต ฯ ธฺยานสฺยาสฺย วิตรฺกวิจารวฺยากุลตฺวาตฺ กายานฺตรวิปากํ ปฺรติลภเต ฯ อสฺโยตฺตมมธฺยมาธมวิภาคาตฺสนฺติ พฺรหฺมกายิกา พฺรหฺมปุโรหิตา มหาพฺรหฺมาณะ ฯ
(ปฤ) ยทิ วิตรฺกวิจารวิเวก[ชา] ปฺรีติะ ปฺรถมํ ธฺยานมฺ ฯ ตทา น สฺยาตฺ ปญฺจางฺคํ ปฺรถมํ ธฺยานมฺ ฯ ยทิ วิตรฺกวิจารวิเวกะ, ทฺวิตียธฺยานสฺย โก เภทะ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ปฺรถมํ ธฺยานํ สวิตรฺกํ สวิจารมฺ ฯ อนฺยตฺ ปฺรศฺรพฺธิสุขมฺ อนฺยา จ ปฺรีติริติ ฯ ยทิ ปฺรีติเรว สุขมฺ, ตทา สปฺตสมฺโพธฺยงฺเคษุ ปฺรสฺรพฺธิโพธฺยงฺคํ น ปฤถคุกฺตํ สฺยาตฺ ฯ (อุ) ปฺรถมํ ธฺยานํ น สฺยาตฺปญฺจางฺคมิติ ภวทฺวจนมยุกฺตมฺ ฯ น หฺยุจฺยเต ปญฺจางฺคานิ ปฺรถมธฺยานสฺวภาวา อิติ ฯ ปฺรถมธฺยานสฺยาสนฺนภูมาวิเมา วิตรฺกวิจาเรา สฺต อิตฺยงฺคมิตฺยุจฺเยเต ฯ
(ปฤ) ยทฺยาสนฺนภูมิโก ธรฺมคโณ ‘งฺคมิติ ฯ ปฺรถมํ ธฺยานมปิ ปญฺจกาม[คุณา]นํา ปฺรตฺยาสนฺนมิติ [เต] องฺคานิ วกฺตวฺยานิ สฺยุะ ฯ (อุ) ปญฺจกาม[คุณา]น ปฺรตฺยาสนฺนา ภวนฺติ ฯ โยคาวจรจิตฺตํ หิ [ต]ทฺวิวิกฺตเมว ฯ ปฺรถมธฺยานานนฺตรญฺจ น กามจิตฺตมุเทติ ฯ ปญฺจกามคุณาศฺจ น ปฺรถมธฺยานสฺยางฺคานิ วรฺตนฺเต ฯ องฺคํ นาม การณมฺ ฯ ภาค เอว การณมฺ ฯ ยถารฺยมารฺคางฺคานิ สญฺจิตานิ การณานิตฺยาทิ ฯ ตถา วิตรฺกวิจาราวปิ ปฺรถมธฺยานสฺย การณมฺ ฯ ยตฺ โยคาวจร อาลมฺพเน สมาหิตะ, [ตโต] วฺยาวรฺตเน ปุนสฺสมาธินิมิตฺตมุปาทาย ตตฺราลมฺพเน จิตฺตํ สมาธาย เมาลิกํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรติ ฯ อิเมา วิตรฺกวิจาเรา ฯ อโต ชฺญายเต วิตรฺกวิจาเรา ปฺรถมธฺยานสฺย การณมิติ ฯ ทฺวิตียธฺยาเน จิตฺตสมาธานํ สฺถิตเมว ฯ อโต น เตา การณมฺ ฯ ธฺยานทฺวยสมนนฺตรญฺจ น วิตรฺกวิจาเรา ภวตะ ฯ
ยทาห ภวานฺ ปฺรถมํ ธฺยานํ วิตรฺกวิจารสหคตมิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ปฺรถมธฺยาน อุตฺปนฺเน ‘ถ วิตรฺกวิจาเรา ภวตะ ฯ ตโยะ ปฺรตฺยาสนฺนตฺวาตฺ ตตฺสหคตมิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา ศิษฺเยณ สห คจฺฉตีติ กิญฺจิทฺวิปฺรรฺเษ ‘ปิ สเหตฺยุจฺยเต ฯ อมฺยา ภูเมรฺชนนเหตุกตยา วิตรฺกวิจาเรา สฺตะ ฯ ยถา ภูตปีฑิตะ ปุรุโษ [ภูต] อนุทฺคฺรเม ‘ปิ ปีฑิต อิตฺยุจฺยเต ฯ ปุรุษสฺยาสฺย ภูตทูษิตสฺย ปุนรุทฺภวปฺรตฺยโย ‘สฺตีติ [กฤตฺวา] ปีฑิต อิตฺยุจฺยเต ฯ สุขเวทไนว ปฺรีติะ ฯ กินฺตุ วิภชฺโยจฺยเต ฯ ปฺรศฺรพฺธิโต ‘ปิ สุขํ ปฤถคุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปฺรศฺรพฺธกายะ สุขํ เวทยต อิติ ฯ
(ปฤ) ตถา เจตฺ กถํ ปฺรถมํ ธฺยานํ ปญฺจางฺคมิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) กาลตะ ปญฺโจจฺยนฺเต ฯ ยถา สปฺตโพธฺยงฺคานิ กาลาภิสนฺธิํ ลพฺธฺวา จตุรฺทศ ภวนฺติ ฯ ตโตฺรจฺยเต อสฺติ กายปฺรศฺรพฺธิะ อสฺติ จิตฺตปฺรศฺรพฺธิริติ ฯ น ตุ วสฺตุโต ‘สฺติ กายปฺรศฺรพฺธิะ ฯ จิตฺตเมว สุขิตมิติ [ตตฺ] กาโย ‘ปิ เวทยเต ฯ เอวํ ปฺรีติรปิ ปฺรถมตะ กายคตา ปฺรีติสุขมิตฺยุจฺยเต ฯ ปฺรีติะ ปฺรถมลพฺธลกฺษณา สุขํ ภวติ ฯ ปศฺจาตฺปรํ ปฺรีติริตฺยายเต ฯ กาลเภทาตฺ ฯ น หฺยสฺติ ปฤถกฺ ปฺรศฺรพฺธิธรฺมะ ฯ ปฺรีเตา ชาตมาตฺรายํา กายจิตฺเต อทุษฺฐุเล สุกุมาเร ทานฺเต จ ภวต อิตฺยตะ ปฺรศฺรพฺธิริตฺยุจฺยเต ฯ ยถา โรคิณศฺจตุรฺมหาภูตานํา นิโรธะ, อโรคิณศฺจตุรฺมหาภูตานามุทยะ ตทา อยํ ปุรุษะ สุขีติ นาม ฯ เอวํ ปฺรศฺรพฺธิรปิ ฯ ปฺรศมเน ‘ปิ ปฺรศฺรพฺธิริตฺยุกฺตมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สํสฺการาณามนุปูรฺวนิโรธะ- ตถาหิ- ปฺรถมํ ธฺยานํ สมาปนฺนสฺย วากฺ นิรุทฺธา ภวติ ฯ ยาวนฺนิโรธสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺย สํชฺญา เวทนา จ นิรุทฺธา ภวติ ฯ อิติ ฯ อโต นาสฺติ ปฤถกฺ ปฺรศฺรพฺธิธรฺมะ ฯ
ยทิ มตํ ปฺรถมํ ธฺยานํ วิตรฺกวิจารสมฺปฺรยุกฺตมิติ ตทปิ น ยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- ยทิ โยคาวจระ ปฺรถมํ ธฺยานํ สมาปทฺยเต ฯ ตทา วากฺ นิรุทฺธา ภวติ อิติ วิตรฺกวิจาเรา จ วาโจ เหตุะ ฯ กถํ วาโจ เหตุรสฺติ, วากฺ จ นิรุทฺธา ภวติ ฯ ยทิ มตํ วิตรฺกวิจาเรา ยทฺยปิ วรฺเตเต ฯ วฺยวหารมาตฺรํ นิรุทฺธํ ภวตีติ ฯ ตทา กสฺยจิตฺ กามธาตุกจิตฺตคตสฺย อวฺยวหารกาเล ‘ปิ [วิอตรฺกวิจาร]โรโธ ภเวตฺ ฯ
(ปฤ) ปฺรถมธฺยาเน วิตรฺกวิจาเรา น สฺตะ ฯ อารฺยสฺตฤษฺณีํภาวะ สฺยาตฺ ฯ ภวําสฺตุ ทฺวิตียธฺยานมารฺยตูษฺณีํภาวมาห ฯ น ปฺรถมธฺยานมฺ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรถมธฺยาเน วิตรฺกวิจาเรา สฺยาตามฺ อิติ ฯ (อุ) วิตรฺกวิจารปฺรตฺยาสนฺนตฺวานฺนาห อารฺยตูษฺณีํภาว อิติ ฯ น ตุ วิตรฺกวิจารสมฺปฺรยุกฺตตฺวาตฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ปฺรถมธฺยานสฺย ศพฺทะ กณฺฏก อิติ ฯ อโต นาห ตูษฺณีภาว อิติ ฯ (ปฤ) ปฺรถมธฺยานสฺย กสฺมาตฺ ศพฺทะ กณฺฏโก ภวติ ฯ (อุ) ปฺรถมธฺยาเน สมาธิคตํ จิตฺตํ กุสุเม สลิลวตฺ เปศลมฺ ฯ ทฺวิตียธฺยานาเทา สมาธิคตํ จิตฺตํ สรฺชรสฺรสตรุวตฺ สุทฤฒนฺ ฯ สฺปรฺศาทโย ‘ปิ ปฺรถมธฺยานสฺย กณฺฏกาะ ฯ สฺปรฺศสฺย ปฺรถมธฺยานสฺโยตฺถาปกตฺวาตฺ ฯ น ตถา ทฺวิตียธฺยานาเทะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรถมธฺยาเน ปญฺจวิชฺญานานามวฺยุปศภาตฺ ฯ ทฺวิตียธฺยานาเทา จ เตษํา วฺยุปศมาตฺ ๚
นวานุปูรฺว [วิหาเร]ษุ ปฺรถมธฺยานวรฺคะ ปญฺจษษฺฏฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๖๖ ทฺวิตียธฺยานวรฺคะ
[ปุนศฺจ โยคาวจระ] วิตรฺกวิจาราณํา วฺยุปศมาตฺ อธฺยาตฺมํ สมฺปฺรสาทนํ เจตส เอโกติภาวมวิตรฺกมวิจารํ สมาธิชํ ปฺรีติสุขํ ทฺวิตียธฺยานมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ (ปฤ) ยทิ วิตรฺกวิจาราณํา วฺยุปศมาตฺ ทฺวิตียธฺยานมฺ, ตรฺหิ ปฺรถมธฺยานํ สวิตรฺกํ สวิจารเมษฺฏวฺยมฺ ฯ ยถา ทฺวิตียธฺยาเน ปฺรีติรสฺตีติ วฺยุปศานฺตปฺรีติ ตฤตียธฺยานมิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) ยถา ปฺรถมธฺยาเน ทุะเขนฺทฺริเย ‘สตฺยปิ ทฺวิตียธฺยาเน ทุะเขนฺทฺริยวฺยุปศม อุจฺยเต ฯ ตเถทมปิ ฯ (ปฤ) ปฺรถมธฺยาเน ทุะเขนฺทฺริเย ‘สตฺยปิ [ปญฺจ] วิชฺญานานิ สนฺติ ฯ วิชฺญานานิ จ ทุะเขนฺทฺริยสฺยาศฺรยาะ ฯ อต อุจฺยเต ปฺรถมธฺยาเน ทุะเขนฺทฺริยสฺยาวฺยุปศมะ ฯ (อุ) ปฺรถมธฺยาเน สนฺตฺยปิ วิชฺญานานิ น ทุะเขนฺทฺริยสฺยาศฺรยา ภวนฺติ ฯ (ปฤ)ปญฺจวิชฺญานสฺวภาโว ทุะเขนฺทฺริยสฺยาศฺรย[ตา] ฯ สฺวาภาวฺยาตฺปฺรถมํ ธฺยานํ สทุะขมุจฺยเต ฯ (อุ) ตถา เจ ทฺเทารฺมนสฺเยนฺทฺริยํ มโนวิชฺญานสฺวภาวชมิติ สรฺวตฺร ภเวตฺ ฯ (ปฤ) อธุนา กสฺมาทุจฺยเต ปฺรถมธฺยาเน ทุะเขนฺทฺริยวฺยุปศมะ ฯ (อุ) ปฺรถมธฺยานสมาธิจิตฺตปฺรตฺยาสนฺนมฺ ฯ อสมาหิตจิตฺตะ กามธาตุกปฺรตีสํยุกฺตานิ วิชฺญานานฺยุตฺปาทยติ ฯ ตตฺร ทุะเขนฺทฺริยํ ภวติ ฯ อโต โนจฺยเต ปฺรถมธฺยาเน ทุะเข[นฺทฺริย]วฺยุปศมะ ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ ปฺรถมธฺยานมปิ เทารฺมนสฺเยนฺทฺริยปฺรตฺยาสนฺนมฺ ฯ ตตฺ เทารฺมนสฺเยนฺทฺริยมปิ วกฺตวฺยํ ยทิ ทฺวิตียตฤตียธฺยานโยรฺนิรุทฺธมฺ ฯ (อุ) กามาศฺรยํ เทารฺมนสฺเยนฺทฺริยํ กามศฺรยปฺรีติชนนมฺ ฯ สุวิศุทฺธปฺรีติลาภิโน ‘วิศุทฺธปฺรีติรฺนิรุธฺยเต ฯ อตะ ปฺรถมธฺยาเน นาสฺติ เทารฺมนสฺเยนฺทฺริยมฺ ฯ อสมาธิํ นิศฺริตฺย ทุะเขนฺทฺริยมุตฺปทฺยเต ฯ ปฺรถมธฺยานสฺย วิกฺษิปฺตจิตฺตปฺรตฺยาสนฺนตฺวาตฺ น [ตสฺย] วฺยุปศม อุจฺยเต ฯ ยถา ตฤตียธฺยาเน ทุะขํ นาสฺติ ฯ อุจฺยเต จ ทุะขสฺย สุขสฺย จ ปฺรหาณาตฺ จตุรฺถธฺยานมุปสมฺปทฺย วิหรตีติ ฯ ตเถทมปิ ฯ
โยคาวจระ ปฺรถมธฺยาเน ‘ปริปูรฺณสมาธิะ สทา วิตรฺกวิจาราภฺยํา วิกฺษิปฺยต อิตฺยต อุจฺยเต ทฺวิตีธฺยาเน วิตรฺกวิจาราณํา วฺยุปศม อิติ ฯ อธฺยาตฺมํ สมฺปฺรสาทนมิติ ฯ ทฺวิตียธฺยาเน นิภฤตศฺจิตฺตสมาธานาทฺวิเกฺษปะ สทา นาวกาศํ ลภเต ฯ อธฺยาตฺมมวิกฺษิปฺตจิตฺตตฺวาทธฺยาตฺมํ สมฺปฺรสาทนมิตฺยาขฺยา ฯ อิทํ ทฺวิตียธฺยานสฺย รูปมฺ ฯ เจตส เอโกติภาวมวิตรฺกมวิจารมิติ ฯ เจตส เอโกติภาวศฺเจตส เอกสฺมินฺ มารฺเค วิหรณํ ธฺยานมิตฺยุจฺยเต ฯ อิทเมวาธฺยาตฺมํ สมฺปฺรสาทนมฺ ฯ เอตตฺสมาธิลาภาตฺ วิตรฺกวิจาเรา น ภวตะ ฯ น ยถา ปฺรถมธฺยาเน ไจตฺตา วิตรฺกวิจารสฺถาะ ฯ อุต อุจฺยเต อวิตรฺกมวิจารมิติ ฯ
สมาธิชํ ปฺรีติสุขมิติ ฯ ปฺรถมธฺยาเน วิเวกาตฺปฺรีติํ ลภเต ฯ อตฺร ตุ สมาธิปรินิษฺปตฺตฺยา ปฺรีติํ ลภเต ฯ อต อาห สมาธิชมิติ ฯ (ปฤ) ปฺรถมธฺยานคตปฺรีเตะ ทฺวิตียธฺยานคตปฺรีเตศฺจ โก เภทะ ฯ (อุ) ปฺรถมธฺยาเน เทารฺมนสฺยวฺยุปศมาตฺ ปฺรีติะ ฯ ทฺวีตียธฺยาเน ทุะขวฺยุปศมาตฺ ปฺรีติะ ฯ ปฺรถมธฺยาเน ปฺรีติรวิศุทฺธปฺรีติวิโรธิตยา ลภฺยเต ฯ ยทฺยุเภ อปิ ปฺรีติ ตฤษฺณาปฺรตฺยเย ฯ ตถาปิ ปฺรถมธฺยาเน สาติเปศลา ฯ
(ปฤ) เอตาทฤโศ ‘รฺถะ กิํ สาสฺรวะ กิมนาสฺรวะ ฯ (อุ) สรฺวํ สาสฺรวมฺ ฯ อาตฺมสํชฺญายํา สตฺยามสฺติ ปฺรีติะ ฯ ยสฺยานาสฺรวํ จิตฺตมฺ ฯ ตสฺย นาสฺตฺยาตฺม[สํชฺญา] ฯ อาตฺมโน ‘สตฺตฺวานฺนาสฺติ ปฺรีติะ ฯ
(ปฤ) อสตฺยาสฺรเว นาสฺติ ปฺรีติริตีทมปฺยยุกฺตมฺ ฯ ภควานฺ สปฺตสมฺโพธฺยงฺเคษุ ปฺรีติสมฺโพธฺยงฺคมาห ฯ ปฺรีติสมฺโพธฺยงฺคนฺตุ อนาสฺรวมฺ ฯ อโต ชฺญาอุยเต ‘สฺตฺยนาสฺรวา ปฺรีติริติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ปฺรีติมนสฺกสฺย กายะ ปฺรศฺรภฺยติ ฯ ปฺรศฺรพฺธกายะ สุขํ เวทยเต อิติ ฯ ยทิ นาสฺตฺยนาสฺรวา ปฺรีติะ ฯ นาสฺตฺยนาสฺรวา ปฺรศฺรพฺธิะ นาสฺตนาสฺรวํ สุขมิตฺยปิ ภเวตฺ ฯ ปรมกุศลธรฺมจาริณะ ปริษทฺคณานฺ ปศฺยโต ภควตะ ปฺรีติรฺภวติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘สฺตฺยนาสฺรวา ปฺรีติริติ ฯ (อุ) สปฺตภิะ สมฺโพธฺยงฺไครนาสฺรวํา ปฺรีติมธิคจฺฉตีติ ตว[มต]มิทมยุกฺตมฺ ฯ สมฺโพธฺยงฺคํ ทฺวิวิธํ สาสฺรวมนาสฺรวญฺเจติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยสฺมินฺ สมเย โยคาวจโร ธรฺมํ ศฤโณติ ฯ อสฺย ปญฺจ นีวรณานิ ตสฺมินฺ สมเย น ภวนฺติ, สปฺตโพธฺยงฺคานิ จ ตสฺมินฺ สมเย ภาวนาปริปูริํ คจฺฉนฺติ ฯ สมฺโพธิศฺจ อสํมฺโพธิชฺญานสฺยาขฺยา ฯ ยทิ สมฺโพธาย ภวนฺติ ฯ อวิศุทฺธาทิธรฺมาณามาจรณํ สมฺโพธฺยงฺคมุจฺเยต ฯ ภวานาห- นาสฺตฺยนาสฺรวา ปฺรีติริตฺยปิ สฺยาทิติ ฯ ปูรฺวํ ปฺรีเตา สมุตฺปนฺนายํา ปศฺจาทนาสฺรวํ ยทฺยถาภูตทรฺศนํ ปฺรติลภเต ฯ น จ สรฺวาะ ปฺรศฺรพฺธยะ ปฺรีติํ ปฺรตีตฺย ภวนฺติ ฯ ยถา ทฺวิตียธฺยาเน ปฺรีติรฺนาสฺติ, อสฺติ จ ปฺรศฺรพฺธิะ ฯ น วยํ พฺรูโม ชฺญานวินิรฺมุกฺโต ‘สฺติ ปฤถคฺเวทนาธรฺม อิติ ฯ อิทมนาสฺรวํ ปฺรถมตศฺจิตฺตคตํ สุขมิตฺยุจฺยเต ฯ อโต ‘สฺตฺยนาสฺรวํ สุขมฺ ฯ น ตุ ปฺรีติํ ปฺรตีตฺย ภวติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- กายจิตฺตโยรฺเทาษฺฐลฺยาปนยนํ ปฺรศฺรพฺธิะ ฯ อนาสฺรว[ชฺญาน]ปฺรติลมฺภกาเล กายจิตฺตโยรฺทานฺตตฺวาตฺ อสฺตฺยนาสฺรวา ปฺรศฺรพฺธิะ ฯ ภควานฺ สโทเปกฺษาจิตฺเต วิหรตีตฺยต อาห- อสฺติ ภควตะ ปฺรีติริติ ฯ อิทํ วสฺตุ ปฺรกาศยิตวฺยมฺ ฯ
ยสฺย นาสฺตฺยาตฺมา ฯ น ตสฺยาสฺติ ปฺรีติะ ฯ ยทฺยรฺหโต ‘สฺติ ปฺรีติะ ฯ เทารฺมนสฺยมปิ ภเวตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ นาสฺติ เทารฺมนสฺยมฺ ฯ อโต ชฺญายเต นาสฺติ ปฺรีติริติ ฯ (ปฤ) ยถา ทฺวิตียธฺยาเย ‘สฺติ ปฺรีติะ นาสฺติ ตุ เทารฺมนสฺยมฺ ฯ ตถา อรฺหโต ‘ปิ ปฺรีติรสฺติ น เทารฺมนสฺยมฺ ฯ โก โทษะ ฯ (อุ) สรฺเวษุ ธฺยานสมาธิษุ อสฺติ เทารฺมนสฺยํ ยถา อินฺทฺริยารฺเถษูจฺยเต ฯ เทารฺมนสฺยํ ปฺรีติศฺจ ยาวทฺภวาคฺรํ[ภวติ] ฯ สุขทุะเข จ ยาวจฺจตฺวาริ ธฺยานานิ กายมนุคจฺฉตะ ฯ กิญฺจ ตฤตียธฺยานคตะ ปฺรีเตรฺวิราคาทุเปกฺษโก วิหรตีตฺยุจฺยเต ฯ อโต นาสฺตฺยนาสฺรวา ปฺรีติริติ ฯ ยทฺยสฺติ, กถํ วิราคาทิติ วจนํ ภเวตฺ ฯ อนาสฺรเว จิตฺเต จ ปฺรีติ รฺน ภเวตฺ ฯ ปฺรีตยะ สรฺวาะ ปฺรชฺญปฺติสํชฺญาวิกลฺปํ นิศฺริตฺย ภวนฺติ ฯ
(ปฤ) ตถา เจตฺ ปฺรถมทฺวิตียธฺยานโยรฺนาสฺตฺยนาสฺรวา เวทนา ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- ปฺรถมทฺวิตียธฺยานโยะ เกวลํ ปฺรีติรสฺติ น ไจตสิกํ สุขมิติ ฯ อิทานีํ ปฺรีติรปิ นาสฺติ ฯ กิมสฺติ ปุนะ ฯ (อุ) อิยํ ปฺรีติะ ปฺรีเตรฺวิราคาทิตฺยาทิ นานาสฺรวํ ธฺยานมาห ฯ กิญฺจิตฺปุนะ สูตฺรมาห- อนาสฺรวํ ธฺยานมฺ, ยทฺโยคาวจโร ยทาการํ ยทาลมฺพนํ ปฺรถมธฺยานมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ น ตทาการํ ตทาลมฺพนํ สฺมรติ ฯ กินฺตุ ปศฺยติ ปฺรถมธฺยานคตานิ รูปเวทนาสํชฺญาสํสฺการวิชฺญานานิ โรคโต คณฺฑโต ยาวทนาตฺมตะ ฯ
(ปฤ) โรคโต คณฺฑตะ ศลฺยโต ‘ฆต อิตฺเยตานิ จตฺวาริ โลกจริตานิ นานาสฺรวาณิ ฯ อต อิทํ สูตฺรํ ปฺรมาณีกฤตฺย นานาสฺรวํ สาธยิตุํ ศกฺโนษิ ฯ (อุ) อิเม จตฺวาร อาการา ทุะขสฺย นามานฺตราณิ ฯ อโต ‘นาสฺรวาณิ ฯ (ปฤ)ไศกฺษสฺยาปิ กิํ นาสฺตฺยนาสฺรวา ปฺรีติะ ฯ (อุ) มารฺคจิตฺตคตสฺย นาสฺติ ปฺรีติะ ฯ วฺยวหารคตสฺย ตฺวสฺติ ฯ อไศกฺษสฺย สรฺวทา นาสฺติ ฯ (ปฤ) อุกฺตํ หิ สูเตฺร- ปฺรีติสุขจิตฺเตน จตฺวาริ สตฺยานิ ปฺรติลภต อิติ ฯ กถมาห- นาสฺตฺยนาสฺรวา ปฺรีติริติ ฯ (อุ) อนาตฺมจิตฺตเมว สุขมฺ ฯ โยคาวจระ ปฺรติลพฺธานาตฺมจิตฺโต วิปรฺยยํ วินาศยติ ฯ ปรมารฺถชฺญานาตฺตุ จิตฺตํ ปฺรโมทฺยเต ฯ น ปฤถคสฺติ ปฺรีติะ ฯ กิญฺจ ตตฺสูตฺรํ ปฺรกาศยติ น ปฺรีตฺยา ปรมารฺถชฺญานํ ปฺรติลภต อิติ ฯ อต เอวมุจฺยเต ๚
ทฺวิตียธฺยานวรฺคะ ษฏฺษษฺฏฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๖๗ ตฤตียธฺยานวรฺคะ
ปฺรีตฺยาศฺจ วิราคาทุเปกฺษโก วิหรติ สฺมฤตะ สมฺปฺรชานนฺ สุขญฺจ กาเยน ปฺรติสํเวทยเต ยทารฺยา อาจกฺษนฺเต อุเปกฺษกะ สฺมฤติมานฺ สุขวิหารีติ ตฤตียํ ธฺยานมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ
(ปฤ) กสฺมาตฺ ปฺรีตฺยาศฺจ วิราคาทิติ ฯ (อุ) โยคาวจระ ปฺรีเตา ปริภฺรเมทิติ วิราคะ ฯ ปฺรีติศฺเจยํ สํชฺญาวิกลฺปชา, จญฺจลา ปฺรวฤตฺติลกฺษณา ฯ ปฺรถมต อารภฺย ทุะขานุยายินี ฯ เหตุนาเนน วิราคะ ฯ โยคาวจระ ศานฺตํ ตฤตียธฺยานํ ลภมาโน ทฺวิตียธฺยานํ ปฺรชหาติ ฯ ปฺรีติชํ สุขญฺจ มนฺทมฺ ฯ ปฺรีติวิราคชํ สุขํ คภีรมฺ ฯ ยถา กศฺจิตฺ ปุตฺรภารฺยาทิภิะ สทา น ปฺรีโต ภวติ ฯ ปฺรีเตะ สํชฺญาวิกลฺปชตฺวาตฺ ฯ สุขํ น สํชฺญาวิกลฺปชมิติ สทา ภวติ ฯ ตถา โยคาวจโร ‘ปิ ปฺรีติํ ปฺรถมต อาคตํา ตุ สุขํ มนฺยเต ฯ ปศฺจาตฺตุ [ตโต] นิรฺวิทฺยเต ฯ
(ปฤ) ยทิ กศฺจิทฺธรฺมปีฑิตะ, ส ตุ ศีตํ สุขํ มนฺยเต ฯ โยคาวจระ เกน ทุะเขน ปีฑิตะ ตฤตียํ ธฺยานํ สุขํ มนฺยเต ฯ (อุ) ทฺวิตียธฺยาเน ปฺรีติศฺจญฺจลสํชฺโญทิตา กณฺฏกาหติวตฺ, โยคาวจโร ‘นยา ปฺรีตฺยา ปีฑิต อิติ อปฺรีติสมาเธา สุขสํชฺญํา กโรติ ฯ (ปฤ) ธรฺมทุะขาสฺติตฺววศาตฺ ศีตํ สุขํ ภวติ ฯ ยทิ ธรฺมวิวิกฺโต ภวติ ฯ น ตทา ศีตํ สุขํ ภวติ ฯ โยคาวจระ ปฺรีติวิวิกฺตะ กสฺมาตฺปุนสฺตฤตียธฺยาเน สุขสํชฺญํา กโรติ ฯ (อุ) สุขชนนํ ทฺวิตียธฺยานํ กทาจิตฺ ทุะขวรฺตนาตฺสมฺภวติ ฯ ยถา ธรฺมทุะขินะ ศีตํ สุขํ ภวติ ฯ กทาจิตฺ ทุะขวิเวกาตฺ สมฺภวติ ฯ ยถา วิปฺริยวิเวกะ ฯ ยถา ภควานฺ เกาศามฺพิภิกฺษุวิวิกฺต อาห- อหํ สุขีติ ฯ ตเถทมปิ จลสํชฺญาวิวิกฺตะ ตฤตียธฺยาเน สุขสํชฺญา กโรติ ฯ ยถา ปญฺจกามคุณวิเวกาตฺปฺรถมํ ธฺยานํ สุขํ ภวติ ฯ
อุเปกฺษก อิติ ฯ ปฺรีเตรฺวิราคาทิติ ศานฺตํ ภวติ ฯ โยคาวจระ ปูรฺวํ ปฺรีติสํสกฺตมนา พหุธา วิกฺษิปฺตะ ฯ อิทานีํ ตโต วิราคาจฺจิตฺตํ ศามฺยติ ฯ อต อุเปกฺษก อิตฺยุจฺยเต ฯ สฺมฤตะ สมฺปฺรชานนฺ อิติ ฯ ปฺรีตฺยาทีนวาเทตทุภยํ สโทปนียเต ฯ น เตน ปฺรีติราคตา ปฺรภินฺนา ภวติ ฯ กิญฺจ สฺมฤต อิติ ปฺรีเตราทีนวํ สฺมรติ ฯ สมฺปฺรชานานฺ ปฺรีตาวาทีนวํ ปศฺยติ ฯ สุขญฺจ กาเยน ปฺรติสํเวทยต อิติ ฯ ปฺรีติวิรกฺตสฺโยเปกฺษกสฺโยเปไกฺษว สุขมฺ ฯ อนิญฺชนานีษตฺวาตฺ ฯ เนทํ สุขํ สํชฺญาวิกลฺปชมฺ ฯ อตะ สุขญฺจ กาเยน ปฺรติสํเวทยต อิติ นาม ฯ ยตฺตทารฺยา อาจกฺษนฺต อุเปกฺษก อิติ ฯ อาจกฺษณํ นาม เลากิกานนุสฤตฺย สุขมิติ กถนมฺ ฯ ยถาจกฺษนฺเต ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนมิติ ฯ อนาสกฺตจิตฺตตฺวาตฺ อุเปกฺษก อิติ ฯ สฺมฤติมานฺ สุขวิหารีติ ฯ ปุรุโษ ‘ยํ ปฺรชฺญาโยเปกฺษเต ยตฺ ปฺรีตาวาทีนวํ ทฤษฺฏฺวา นิรฺวิทฺยต อิตฺยตะ สูเปกฺษํา ลภเต ฯ กลฺยาณสฺมรณํ ยตฺ ปฺรีตาวาทีนวสฺมรณมฺ ฯ ตตฺราปิ วกฺตวฺยํ สมฺปฺรชานนฺ อิติ ฯ สฺมฤตฺยา สาหจรฺยาตฺ โนจฺยเต ฯ สุขมิติ ปรมสุขมฺ ฯ อต อารฺยา อาจกฺษนฺต อุเปกฺษก อิติ ฯ
(ปฤ) ตฤตียธฺยาเน ‘สฺติ สุขปฺรติสํเวทนมฺ ฯ กสฺมาทาห- อุเปกฺษาสุขมิติ ฯ (อุ) นาหมสฺมินฺ ศาสฺเตฺร วทามิ เวทนาวฺยติริกฺตํ ปฤถคสฺติ อุเปกฺษาสุขมิติ ฯ สุขปฺรีติสํเวทนเมโวเปกฺษาสุขมฺ ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ จตุรฺถธฺยาเน สุขปฺรติสํเวทนํ วกฺตวฺยมฺ ฯ อุเปกฺษายาะ สตฺตฺวาตฺ ฯ (อุ) จตุรฺถธฺยาเน ‘ปิ สุขปฺรติสํเวทนมสฺตีติ วทามิ ฯ กินฺตุ ตฤตียธฺยานสุขสฺย ปฺรหาณาเทวมุจฺยเต ฯ (ปฤ) ยทิ สุขปฺรติสํเวทนสมนฺวิตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรถมทฺวิตียธฺยานโยะ ปฺรีติริตฺยาขฺยา ฯ ตฤตียธฺยาเน สุขมิติ ฯ (อุ) สํชฺญาวิกลฺปสฺย สตฺตฺวาตฺ ปฺรีติะ ฯ ตสฺยาภาวาตฺ สุขมฺ ฯ โยคาวจรสฺย ตฤตียธฺยาเน สมาหิตจิตฺตวฤตฺติตฺเวน สํชฺญาวิกลฺปสฺยาภาวาตฺ สุขมิตฺยุจฺยเต ฯ ตฤตียธฺยานปฺรวฤตฺตฺยุปศมสฺย ลาภาจฺจ สุขมิตฺยุจฺยเต ฯ ยตา อิญฺชนมีษณจิตฺตมารฺยา ทุะขมิติ วทนฺติ ฯ อิญฺชนํ นาม วิกลฺปสฺยาภิธานมฺ ฯ ตเทว สุขมฺ ๚
ตฤตียธฺยานวรฺคะ สปฺตษษฺฏฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๖๘ จตุรฺถธฺยานวรฺคะ
สุขสฺย จ ทุะขสฺย จ ปฺรหาณาตฺปูรฺวเมว เสามนสฺยเทารฺมนสฺยานามสฺตงฺคมาททุะขมสุขมุเปกฺษาสฺมฤติปริศุทฺธํ จตุรฺถํ ธฺยานมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ (ปฤ) ยทิ ปูรฺวเมว ทุะขสฺย ปฺรหาณมฺ ฯ กสฺมาทโตฺรจฺยเต ฯ ยทฺยวศฺยํ วกฺตุมิษฺฏมฺ, วกฺตวฺยํ ปูรฺวเมว ปฺรหาณาทิติ ฯ ยถา ปูรฺวเมว เสามนสฺยเทารฺมนสฺยานามสฺตงฺคมาทิติ ฯ (อุ) จตุรฺถธฺยานมนิญฺชนมฺ ฯ ตทานิญฺชนลกฺษณสาธนาโยจฺยเต นาสฺติ จตุรฺถี เวทเนติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อิญฺชนํ นาม กมฺปนารมฺภะ ฯ โยคาวจรสฺย สุขสุขาภิทฺรุตสฺย จิตฺตมิญฺชเต ฯ จิตฺต อิญฺชิเต ราคทฺเวเษา ภวตะ ฯ สุขสฺย ทุะขสฺย จ ปฺรหาณาตฺ จิตฺตํ เนญฺชเต ฯ
(ปฤ) ยทิ จตุรฺถธฺยานํ หิตตมํ เวทฺยเต ฯ กสฺมาตฺสุขมิติ โนจฺยเต ฯ (อุ) เวทนายา อสฺตงฺคมาททุะขมสุขมิตฺยุจฺยเต ฯ ยเตฺรทํ สุขมิติ จิตฺตํ สฺมรติ ปฺรชานาติ ฯ ตตฺ สุขมิตฺยุจฺยเต ฯ ตฤตียธฺยานกสุขวิวิกฺตสฺย จตุรฺถธฺยานสฺย ลาภานฺน สุขมิติ คณฺยเต ฯ
อุเปกฺษาสฺมฤติปริศุทฺธมิติ ฯ อโตฺรเปกฺษา ปริศุทฺธา ฯ อนีษณตฺวาตฺ ฯ ตฺริษุ ธฺยาเนษฺวสฺติ อีษณํ ยทิทํ สุขมิติ ฯ อสฺมิํศฺจ ธฺยาเน สฺมฤติรปิ ปริศุทฺธา ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตฤตียธฺยาเน สุขาสงฺคิตฺวาตฺ สฺมฤติรฺวฺยากุลา ฯ จตุรฺถธฺยานํ ปฺราปฺย สุขราคสฺย ปฺรหาณาตฺ สฺมฤติะ ปริศุทฺธา ฯ
(ปฤ) กสฺมาจฺจตุรฺถธฺยาเน น สมฺปฺรชนฺยมุกฺตมฺ ฯ (อุ) ยทฺยุกฺตํ สฺมฤติปริศุทฺธมิติ ฯ สมฺปฺรชนฺยมุกฺตเมเวติ เวทิตวฺยมฺ ฯ อนโยรฺทฺวโยรฺธรฺมโยรฺมิโถ ‘วฺยภิจาราตฺ ฯ กิญฺจายํ ธฺยานสมาธิมารฺคะ น สมฺปฺรชนฺยมารฺคะ ฯ สมฺปฺรชนฺยสฺย ปฺรชฺญา[รูป]ตฺวานฺโนจฺยเต ฯ ตฤตียธฺยานสฺย จรมภาเค ‘ปิ โนจฺยเต สมฺปฺรชนฺยมฺ ฯ อุเปกฺษกะ สฺมฤติมานฺ สุขวิหารีติ เกวลมุจฺยเต ฯ โนจฺยเต อุเปกฺษกะ สฺมฤติสมฺปฺรชนฺยวานฺ สุขวิหารีติ ฯ สฺมฤติริยํ ธฺยานสมาธิํ สาธยติ ฯ ยทิ กสฺยจิตฺ สมาธิรสิทฺธา, [ตสฺย] สํชฺญามาทาย สฺมฤติะ สาธยติ ฯ เตน เกวลมุจฺยเต ฯ อุตฺตมคุณมุเปกฺษํา ปฺราปฺตสฺย นาธมคุโณ มนสฺกาโร ‘เปกฺษฺยเต ฯ อตะ สมฺปฺรชนฺยํ โนจฺยเต ฯ
(ปฤ) อทุะขาสุขา เวทนา อวิทฺยางฺคมฺ ฯ จตุรฺถธฺยาเน ภูยสา สมฺปฺรชนฺยวิรุทฺธมฺ ฯ อโต โนจฺยเต สมฺปฺรชนฺยมฺ ฯ (อุ) ตถา เจตฺ อทุะขาสุขา เวทนา นานาสฺรวา สฺยาตฺ ฯ สุขเวทนายาะ กามางฺคตฺวาตฺ ฯ น จ [สา]นาสฺรวา ฯ (ปฤ) ตฤตียธฺยาเน สฺวภูมิโทษวิโรธาโยจฺยเต สมฺปฺรชนฺยมฺ ฯ ปรภูมิโทษวิโรธาย โจจฺยเต สฺมฤติะ ฯ จตุรฺถธฺยาเน สฺวภูมิรฺไนวํ ทุษฺเฏตฺยตฺยโต โนจฺยเต สมฺปฺรชนฺยมฺ ฯ (อุ) จตุรฺถธฺยาเน ‘ปิ อสฺติ กามาทิโทษะ ฯ อโต วกฺตวฺยํ สมฺปฺรชนฺยมฺ ฯ อตฺร กามโทโษ ‘ติสูกฺษฺมะ ทุรวโพธะ อโต ‘วศฺยํ วกฺตวฺยํ สฺยาตฺ ฯ อนฺยภูเมา วกฺตวฺยมปิ โนจฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต ยถาสฺมตฺปฺรติวจนํ สฺยาทิติ ฯ
(ปฤ) กสฺมาจฺจตุรฺถธฺยาน อาศฺวาสปฺรศฺวาสนิโรธะ ฯ (อุ) ปฺรศฺวาสะ กายํ จิตฺตญฺจาศฺรยเต ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ยทา จิตฺตํ สูกฺษฺมํ, ตทา ศฺวาโส ‘ปิ สูกฺษฺมะ ฯ จตุรฺถธฺยาเน จิตฺตมจลมิตฺยต อาศฺวาสปฺรศฺวาเสา นิรุทฺเธา ฯ ยถา กศฺจิตฺ ปรมกฺลานฺโต ภารํ วหติ ฯ ปรฺวตํ วา อาโรหติ ตทาศฺวาสะ สฺถูโล ภวติ ฯ ศฺวสนกาเล [ปุนะ] สูกฺษฺมะ ฯ ตถา จตุรฺถธฺยาเน ‘ปฺเยวมจลสํชฺญยา จิตฺตมุปศานฺตมิตฺยต อาศฺวาสปฺรศฺวาเสา นิรุทฺเธา ฯ เกจิทฺวทนฺติ โยคินศฺจตุรฺถธฺยานกจตุรฺมหาภูตลาภิตยา กายคตโรมกูปาะ สํวฤตาะ ฯ อตะ ศฺวาโส นิรุทฺธ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อนฺนปานรสปฺรวาหะ กายมภิวฺยาปฺโนติ ฯ ยทิ โรมกูปาะ สํวฤตาะ, น สมุทาจเรตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ น สมฺภวติ ฯ อโต ชฺญายเต จตุรฺถธฺยานจิตฺตพลเมว ศฺวาสนิโรธกมิติ ฯ
(ปฤ) จตุรฺถธฺยาเน นาสฺติ สุขา เวทนา ฯ ตตฺร กถมสฺติ ตฤษฺณานุศยะ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- สุขเวทนายํา ตฤษฺณานุศย อิติ ฯ (อุ) ตตฺราสฺติ สูกฺษฺมา สุขา เวทนา ฯ เอาทาริกสุขปฺรหาณาตฺปรมุจฺยเต อทุะขมสุขมิติ ฯ ยถา สมีรณปฺรกมฺปิตปฺรทีปะ ฯ ยทิ นิคูฒคฤเห นิกฺษิปฺยเต ฯ ตทา น กมฺปเต ฯ ตตฺราวศฺยมสฺติ ขลุ สูกฺษฺโม วาตะ ฯ เอาทาริกวาตาภาวาตฺตุ น กมฺปเต ฯ ตถา จตุรฺถธฺยาเน ‘ปฺยสฺติ สูกฺษฺมํ สุขมฺ ฯ เอาทาริกสุขทุะขปฺรหาณาททุะขมสุขมิตฺยาขฺยายเต ๚
จตุรฺถธฺยานวรฺโค ‘ษฺฏษษฺฐฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๖๙ อากาศานนฺตฺยายตนวรฺคะ
สรฺวโศ รูปสํชฺญานํา สมติกฺรมาตฺ ปฺรติฆสํชฺญานามสฺตงฺคมาตฺ นานาตฺวสํชฺญานามมนสฺการา ทนนฺตมฺ อากาศมฺ อิตฺยากาศานนฺตฺยายตนมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ รูปสํชฺญา นาม รูปรสคนฺธสฺปรฺศสํชฺญาะ ฯ โยคาวจระ กสฺมาตฺ[ตาะ] สมติกฺรามติ ฯ ยเทษุ รูเปษุ ปฺรติฆะ อนฺตรายะ ฯ นานาตฺวสํชฺญา ยตฺ ฆณฺฏาเภรฺยาทยะ ฯ เอตาะ สํชฺญา วิวิธเกฺลศานํา วิวิธกรฺมณํา วิวิธทุะขานํา เหตวะ ฯ อโต เหโตะ สมติกฺรามติ ฯ สรฺวโศ รูปสํชฺญานํา สมติกฺรานฺตสฺย ปฺรติฆสํชฺญา นิรุธฺยเต ฯ ปฺรติฆสํชฺญานิโรเธ นานาตฺวสํชฺญา น ภวติ ฯ ตตฺร สํเกฺษปานฺโนกฺตมฺ อสฺย สมติกฺรมาทสฺย นิโรธ อิติ ฯ
เกจิทาหุะ- สรฺวโศ รูปสํชฺเญติ จกฺษุรฺวิชฺญานาศฺริตา สํชฺญา อิติ ฯ ปฺรติฆสํชฺเญติ โศฺรตฺรฆฺราณชิหฺวากายวิชฺญานาศฺริตา สํชฺญา ฯ นานาตฺวสํชฺเญติ มโนวิชฺญานาศฺริตา สํชฺญา ฯ อิติ ฯ อิทมยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรติฆสํชฺญา นิรุธฺยต อิติ วทโต รูปํ สงฺคฺรหีตเมว ฯ กสฺมาตฺ ปฤถคุจฺยเต ฯ รูปสํชฺญํา ปฺรติฆสํชฺญาญฺจ วินา นาสฺติ ปฤถงฺมโนวิชฺญานาศฺริตํ รูปมฺ ฯ อโต น วกฺตวฺยํ ปฤถงฺ นานาตฺวสํชฺเญติ ฯ อิติ ยถาปูรฺวํ วกฺตวฺยมฺ ฯ
อากาศานนฺตฺยายตนมุปสมฺปทฺย วิหรตีติ ฯ โยคาวจระ รูปสํชฺญาภิภวปริศฺรานฺตตฺวาทากาศานนฺตฺยายตนํ ภาวยติ ฯ อนฺตศฺจกฺษุรฺฆฺราณคฺรีวาทฺยากาศสํชฺญํา คฤหฺณาติ ฯ พหิะ กูปคุหาทฺวารานฺตรฺวฤกฺษวาฏิกาทฺยากาศสํชฺญํา คฤหฺณาติ ฯ กิญฺจายํ กาโย มรณวิปนฺนะ สฺมศานาคฺนินา ทคฺธะ ปฺรณศฺยติ ฯ อโต ชฺญายเต กาโย ‘ยํ ปูรฺวํ สากาศ อิติ ฯ
(ปฤ) อยมากาศสมาธิะ กิมาลมฺพเนน ภวติ ฯ (อุ) อาทิต อากาศาลมฺพนะ สฺวียสฺกนฺธาลมฺพนะ ปรกียสฺกนฺธาลมฺพนศฺจ สิทฺโธ ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กรุณาศีรฺษก เอวํ จินฺตยติ- สตฺตฺวา ทยนียา รูปสํชฺญาปีฑิตา อิติ ฯ (ปฤ) สมาธิรยํ กํ สตฺตฺวมวลมฺพเต ฯ (อุ) สรฺวสตฺตฺวานวลมฺพเต ฯ (ปฤ) โยคาวจโร ‘ยํ รูปสํชฺญาวิวิกฺตะ ฯ กถํ รูปสตฺตฺวานวลมฺพเต ฯ (อุ) อยํ รูปมวลมฺพเต ฯ รูเป ตุ จิตฺตํ น สุปฺรพุทฺธํ นาภิรกฺตํ นาภฺยาสกฺตมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อารฺยะ ปญฺจกามคุณานฺ ทฤษฺฏฺวา สํสฺมรนฺ น ตตฺราภินนฺทติ น ปฺรโพธยติ นาธฺยวสาย ติษฺฐติ ฯ ตโต ภีโต นิวรฺตเต ฯ ยถา ตาปาตฺ จรฺมจฺเฉทะ ฯ นิรฺวาณมนุสฺมรตศฺจิตฺตํ ตตฺร สุปฺรพุทฺธํ ภวติ อิติ ฯ เอวมยมปิ รูปมวลมฺพมาโน น [ตตฺรา]ภินนฺทฺยาธฺยวสาย ติษฺฐติ ฯ ยถา จ โยคาวจโร รูปสํชฺญาวิวิกฺโต ‘ปิ อากาศานฺเตน จตุรฺถธฺยานมวลมฺพเต ฯ ยถา อรูปสมาธิรนาสฺรวํ รูปมพลมฺพเต ฯ น ตตฺร โทโษ ‘สฺติ ฯ อเกฺลศายตนตฺวาตฺ ฯ ตถานฺยทปิ สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) อากาศํ รูปายตนสฺวภาวมฺ ฯ กถมิทมาลมฺพฺย รูปสํชฺญาะ สมติกฺรามติ ฯ (อุ) สมาธิรยมสํสฺกฤตากาศาวลมฺพิตฺวาตฺ รูปาณิ สมติกฺรามติ ฯ (ปฤ) สมาธิรยํ นาสํสฺกฤตมากาศมวลมฺพเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ อสฺมินฺ สมาธฺยุปาเย จกฺษุราทิมธฺย[คต]มากาศมุกฺตมฺ ฯ อโต ชฺญายเต สํสฺกฤตมากาศมวลมฺพต อิติ ฯ น โจกฺตํ สูเตฺร อสํสฺกฤตากาศสฺย ลกฺษณมฺ ฯ สํสฺกฤตากาศลกฺษณมตฺรมุกฺตํ ยตฺร รูปํ นาสฺติ ตทากาศมิติ ฯ อโต นาสํสฺกฤตมากาศมฺ ฯ (อุ) น รูปสฺวภาวามากาศมุจฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร อากาศมรูปมทฤศฺยมปฺรติฆมิติ ฯ (ปฤ) อสฺติ ปุนะ สูตฺรวจนมฺ- อาโลกํ ปฺรตีตฺยากาศํ ชานีม อิติ ฯ น รูปํ วิหายาสฺตฺยนฺโย ธรฺม อาโลกํ ปฺรตีตฺย ชฺญาปฺยะ ฯ (อุ) รูปาภาว อากาศ อิตฺยุจฺยเต ฯ รูปาณฺยาโลเกน ชฺญาปฺยานิ ฯ อต อาโลกํ ปฺรตีตฺย รูปาภาโว ชฺญายเต ฯ นตฺวากาศมสฺติ ฯ
ตมสฺยปิ อากาศํ ชฺญายเต ฯ อนฺโธ หสฺเตนาปิ อากาศํ ชานาติ ฯ ทณฺเฑนาปิ อากาศมิทมิติ ชานาติ ฯ อโต ชฺญายเต อากาศํ น รูปสฺวภาวมิติ ฯ น รูปเมภิะ ปฺรตฺยไยรฺชฺญาปฺยเต ฯ รูปมิทญฺจ สปฺรติฆมฺ ฯ อากาศมปฺรติฆมฺ ฯ อานฺยาทิะ รูปาณฺยตฺยนฺตํ กฺษปยติ ฯ นตฺวากาศมฺ ฯ ยทฺยากาศํ กฺษียเต, กิมาตฺมกํ ภเวตฺ ฯ (ปฤ) รูปสฺโยตฺปาเทสตฺยากาศมสฺตเมติ ฯ ยถา ภิตฺตาวุทฺภูตายํา น ปุนรากาศมสฺติ ฯ (อุ) ตตฺร รูปมุตฺปนฺนมฺ ฯ นาเนน รูเปณ ยตฺกิญฺจิตฺ กฺษียเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูปาภาโว หฺยากาศมฺ ฯ นหฺยภาวะ ปุนรภาวะ กรฺตุํ ศกฺยะ ฯ อโต น รูปากาศํ กฺษปยติ ฯ ภวานาห- อากาศํ รูปมิติ ฯ น ตตฺราสฺติการณํ เยเนทํ รูปํ ภเวตฺ ฯ (ปฤ) ปศฺยามะ ขลุ ทฺวาราทาวากาศมฺ ฯ ปฺรตฺยกฺษทฤษฺเฏ น การณาเปกฺษา ฯ (อุ) อากาศํ น ปฺรตฺยกฺษทฤศฺยมิติ ปูรฺวเมว ทูษิตตฺวาตฺ- ยตฺ ตมสฺยปิ ชฺญาปฺยมิตฺยาทิ ฯ
(ปฤ) ยทฺยากาศํ น รูปมฺ ฯ โก ธรฺม อิทํ ภวติ ฯ (อุ) อภาวธรฺม อากาศมฺ ฯ ยตฺร[รูปํ] นาสฺตีติ วจนมฺ ตตฺรากาศํ ภวติ ฯ (ปฤ) อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ษฑฺ ธาตุรยํ ปุรุษกาย อิติ ฯ กิญฺจาห- อากาศมทฤศฺยมรูปมปฺรติฆมิติ ฯ ยทฺยภาวธรฺมะ, ไนว วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ น หิ ศศศฤงฺคทฤศฺยมรูปมปฺรติฆมิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) โย วสฺตุสนฺ ธรฺมะ ส สรฺวะ ปฺรติษฺฐิโต ภวติ ฯ ยถา นาม รูปาศฺริตมฺ, รูปญฺจ นามาศฺริตมฺ ฯ อากาศนฺตฺวนาศฺริตมโต ‘ภาวธรฺม อิติ ชฺญายเต ฯ ยทฺภภวานาห- อากาศํ ธาตุริติ ฯ ตทปิ น ยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูเป รูปํ ปฺรติหนฺยเต รูปมสติ วิรุทฺธรูเป วิวรฺธเต ฯ อเนนารฺเถนาห ภควานฺ- ษฑฺธาตุโก ‘ยํ ปุรุษกาย อิติ ฯ [ยตฺ] ภวานาห- น หิ ศศศฤงฺค มทฤศฺยมรูปมปฺรติฆมิตฺยุจฺยต อิติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺวถา อากาศวศาลฺลภฺยเต ฯ อสฺติ กฤตกมตีตานาคตวสฺตฺวาทิ ฯ เนทฤศมสฺติ ศศศฤงฺคาเทา ฯ (ปฤ) จิตฺตมปฺเยวมรูปมมูรฺตมปฺรติฆมฺ ฯ นาสฺตีติ วกฺตวฺยมฺ ฯ (อุ) จิตฺตนฺตุ กรฺม กโรติ ยทาลมฺพนมุปาทตฺเต ฯ อากาศมกรฺมกมฺ ฯ อภาวมาเตฺรณ กฤตกาสฺติตาลาภาทภาวธรฺม อิติ ชฺญายเต อโต ‘ยํ สมาธิรทิต อากาศมวลมฺพเต ฯ
(ปฤ) สมาธิรยํ กตมํา ภูมิมวลมฺพเต ฯ (อุ) สรฺวา ภูมิะ นิโรธมารฺคญฺจาวลมฺพเต ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ- อรูปสมาปตฺตโย นิโรธาลมฺพนา อปิ อยํ อนุมานชฺญานภาคียํ นิโรธมาตฺรมาลมฺพเต ฯ น ทฤษฺฏชฺญานภาคียํ นิโรธมฺ ฯ อิติ ฯ ตตฺกถมฺ ฯ (อุ) สรฺวํ นิโรธมวลมฺพเต ฯ ทฤษฺฏธรฺมชฺญาเนน ปฺรตฺยุตฺปนฺนสฺวภูมิ[คต]นิโรธมวลมฺยเต ฯ อนุมานชฺญาเนนานฺยนิโรธมวลมฺพเต ฯ เอวํ มารฺโค ‘ปิ ฯ สรฺวปฺรติปกฺษาวลมฺพิตฺวาตฺ ฯ
(ปฤ) อารูปฺยธาตุคตาะ สตฺตฺวา อนฺยภูมิกจิตฺตมุตฺปาทยนฺติ น วา ฯ (อุ) อนฺยภูมิกจิตฺตมนาสฺรวจิตฺตญฺโจตฺปาทยนฺติ ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ กถํ น จฺยุติรฺภวติ ฯ (อุ) กรฺมวิปาเก วรฺตมานตฺตฺวานฺน จฺยวเต ฯ ยถา กามธาเตา รูปธาเตา จาภิชฺญาพลาทนฺยสฺมินฺ รูเป อนฺยสฺมินฺ จิตฺเต สฺถิโต ‘ปิ น จฺยวเต ฯ ตถา ตตฺราปิ ฯ (ปฤ) อากาศานนฺตฺยายตนสมาเธรากาศายตนสฺย กฤตฺสฺนายตนสฺย จ โก เภทะ ฯ (อุ) อากาศานนฺตฺยายตนํ สมาปิตฺโสรุปายมารฺคะ กฤตฺสฺนมิตฺยาขฺยายเต ฯ สมาธิสมาปตฺติะ สมฺปนฺนา อากาศสมาธิสมาปตฺติะ ? ฯ ตตฺร สมาเธรฺเหตุผล[ภาโว] ภูมิะ สรฺวา สาสฺรวา [วา]อนาสฺรวา ฯ ยทิ สมาธิะ, สมาธิํ วินา ยทิ สํเกฺลศะ ยทิ วา วฺววทานมฺ สรฺวมากาศานนฺตฺยายตนมิตฺยาขฺยายเต ? ๚
อากาศานนฺตฺยายตนวรฺค เอโกนสปฺตตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๗๐ อารูปฺยสมาธิตฺริตยวรฺคะ
สรฺวศ อากาศานนฺตฺยายตนํ สมติกฺรมฺย [อนนฺตํ วิชฺญานมิติ] วิชฺญานานนฺตฺยายตนมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ โยคาวจโร รูปาตฺปรมนิรฺวิณฺโณ รูปปฺรติปกฺษธรฺมมปฺยุเปกฺษเต ฯ ยถา นทีํ ตีรฺตฺวา อุฑุปํ ตฺยชติ ฯ ยถา วา โจรํ นิษฺกาสฺย นิวรฺตยิตุมิจฺฉติ ฯ ตถา โยคาวจโร ‘ปิ อากาศํ ปฺรตีตฺย รูปํ ปริเภทยนฺ [อากาศ]มปิ ปริชิหีรฺษติ ฯ
วิชฺญานานนฺตฺยายตนมิติ โยคาวจโร วิชฺญาเนนานนฺตมากาศมิตฺยวลมฺพมานะ ตทา อนนฺตํ วิชฺญาน[มปิ อาลมฺพเต] ฯ อต อากาศมุเปกฺษฺย วิชฺญานมวลมฺพเต ฯ ยถา รูปปริศฺรานฺต อากาศมาลมฺพเต ฯ ตถา อากาศปริศฺรานฺต อุปศเมจฺฉยา วิชฺญานมาตฺรมาลมฺพเต ฯ ปุทฺคโล ‘ยํ วิชฺญาเนนากาศมาลมฺพต อิตฺยโต วิชฺญานปฺรธาน อิตฺยุจฺยเต ฯ อโต วิชฺญานมาตฺรมาลมฺพเต ฯ
โยคาวจโร วิชฺญาเนนาลมฺพนมนุวรฺตยนฺ กาลมนุวรฺตต อิตฺยโต ‘นนฺตมสฺติ ฯ ตตฺปริศฺรมนิรฺวิณฺโณ วิชฺญานํ ปริภิทฺย ตตฺปริชิหีรฺษยา อากิญฺจนฺยายตนมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ [ตทา] เอวํ จินฺตยติ วิชฺญานมสฺติ ตตฺร ทุะขมฺ ฯ มม ยทฺยสฺติ อนนฺตํ วิชฺญานมฺ, ตทา อวศฺยมนฺเต ทุะเขน ภาวฺยมฺ อิติ ฯ อโต วิชฺญานาลมฺพนจิตฺตํ ปฺรคฤหฺณาติ ฯ จิตฺตสฺย [ปรม]สูกฺษฺมตฺวาตฺ อากิญฺจนฺยมิตฺยุจฺยเต ฯ
ปุนเรวํ จินฺตยติ- อกิญฺจนฺยมิตียํ สํชฺญา ฯ สํชฺญา จ ทุะโขปายายาสาย ภวติ โรคโต คณฺฑตะ ฯ ยสฺย สํชฺญา นาสฺติ ส ปุนรฺมูโฒ ภวติ ฯ ยทากิญฺจนฺยํ ปศฺยามิ ตเทว กิญฺจิทฺภวติ ฯ อตะ สํชฺญาภฺโย น วิโมกฺษลพฺธะ ฯ โยคาวจระ สํชฺญํา วิปทํ อาสชฺญิกํ สมฺโมหํ ปศฺยติ ฯ อิติ ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ ศานฺตํ ปฺรณีตญฺจ ยตฺ ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนมิตฺยุจฺยเต ฯ ปฤถคฺชนาะ สโทตฺรสฺตา อสํชฺญํา สมฺโมหํ มนฺยนฺเต ฯ อโต นาตฺยนฺตํ จิตฺตํ นิโรทฺธุมลํ ภวนฺติ ฯ
เกจิทาหุะ- อสํชฺญิสตฺตฺวา อปิ จิตฺตํ นิโรทฺธุมลมิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทิ รูปธาเตา จิตฺตํ นิโรทฺธุมลํ ภวนฺติ กสฺมาทารูปฺยธาเตา นาลมฺ ฯ (ปฤ) รูปธาตุะ รูปวานิตฺยตศฺจิตฺตํ นิโรธยนฺติ ฯ อารูปฺยธาเตา ปฺราเคว รูปํ นิรุทฺธมฺ, อิทานีํ ปุนศฺจิตฺตํ นิรุธฺยเต รูปจิตฺตโยรฺยุคปนฺนิโรธํ ปศฺยต อุตฺราสสมฺโมหะ สฺยาตฺ ฯ (อุ) ยตฺ ตตฺร วรฺตมานํ น [ตตฺ] นิโรธกมฺ ฯ ตทนฺตราชายมานนฺตุ นิโรธกํ สฺยาตฺ ฯ ยถา นิโรธสมาปตฺเตา ฯ (ปฤ) จิตฺตนิโรธสฺย ผลมาสํชฺญิกมฺ ฯ อโต รูปจิตฺตนิโรเธ ‘ตฺยนฺตโทษาย ภวติ ฯ (อุ) นิโรธสมาปตฺเตรปิ สจิตฺตกตา ผลมฺ ฯ ตเถทมปิ ฯ ยทิ ผลมสมุจฺฉินฺนมฺ, [ตทา] ผลสฺถ อิติ นาม ฯ ยถา นิรฺมิตคตํ รูปมฺ นิรฺมิตจิตฺเต ปุนะ ผลมุตฺปาทยติ ฯ อโต นาตฺยนฺตํ นิรุธฺยเต ฯ อโต รูปธาเตา น จิตฺตนิโรโธ วกฺตวฺยะ ฯ ยทฺยุจฺยเต ฯ อรูปธาตาวปิ วกฺตวฺยะ สฺยาตฺ ฯ
อสํชฺญิ สมาปตฺเตา จ น จิตฺตํ นิรุธฺเยต ฯ กสฺมาตฺ ฯ โยคาวจโร ‘วศฺยํ จิตฺตนิรฺเวทาตฺ จิตฺตวิราคาตฺ จิตฺตํ นิโรธยติ ฯ ยทิ จิตฺตนิรฺวิณฺณ เอวารูปธาเตา โนตฺปทฺเยต ฯ กิํ ปุนะ รูปธาตาวุตฺปทฺเยต อิติ ฯ ปฤถคฺชนาศฺจิตฺเต คภีรมาตฺมสํชฺญามุตฺปาทยนฺติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ทีรฺฆราตฺรํ [หฺเยตตฺ ภิกฺษวะ] อศฺรุตวตะ] ปฤถคฺชนสฺย อธฺยวสิตํ มมายิตํ ปรามฤษฺฏมฺ เอตนฺมม เอโษ ‘หมสฺมิ เอษ ม อาตฺเมติ ฯ อโต น นิศฺเศษํ นิรฺวิทฺยเต วิรชฺยเต ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ตีรฺถิกาะ ตฺรยาณามุปาทานานํา สมุจฺเฉทํ นิโรธมุปทิศนฺติ นาตฺมวาโทปาทานสฺย อิติ ฯ อโต น จิตฺตํ นิโรทฺธุมลมฺ ฯ ยถา มรฺกโฏปมสูตฺรมฺ [อศฺรุตวานฺ] ปฤถคฺชนะ กายํ วิรชฺเยต น จิตฺตมฺ ฯ วรํ [ภิกฺษวะ อศฺรุตวานฺ] ปฤถคฺชน อิมํ จาตุรฺมหาเภาติกํ กาย[มาตฺมต] อุปคจฺเฉตฺ น ตฺเวว จิตฺตมฺ ฯ ตตฺกสฺย เหโตะ ฯ ทฤศฺยเต ‘ยํ [ภิกฺษว ศฺจาตุรฺมหาเภาติกะ] กาย [เอกมปิ วรฺษํ] ติษฺฐนฺ…..ทศ วรฺษาณิ [ติษฺฐนฺ] ยาวจฺฉตวรฺษาณฺยปิ ติษฺฐนฺ ฯ ยจฺจ ขลุ [เอตทฺภิกฺษว] อุจฺยเต จิตฺตมิตฺยปิ มน อิตฺยปิ วิชฺญานมิตฺยปิ ตตฺ ราตฺยาศฺจ ทิวสสฺย จาตฺยเยน อนฺยเทโวตฺปทฺยเต อนฺยนฺนิรุธฺยเต ฯ ตทฺยถา [ภิกฺษวะ] มรฺกฏ [อรณฺย อุปวเน จรนฺ] ศาขํา คฤหฺณาติ ฯ ตํา มุกฺตฺวา อนฺยํา คฤหฺณาติ ฯ เอกเมว ภิกฺษโว ยทิทมุจฺยเต จิตฺตมิตฺยปิ มน อิตฺยปิ วิชฺญานมิตฺยปิ ฯ ตตฺ ราตฺยาศฺจ ทิวสสฺย จาตฺยาเยน อนฺยเทโวตฺปทฺยเต อนฺยนฺนิรุธฺยเต ฯ] ตตฺร ศฺรุตวานฺ [ภิกฺษวะ] อารฺยศฺราวกะ ปฺรตีตฺย สมุตฺปาทเมว สาธุกํ โยนิโศ มนสิกโรติ ฯ อโต ‘นิตฺยมิตฺเยว ปฺรชานาติ อิติ ฯ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺยาชฺญาตา เวทนาวิเศษาทิชฺญานํ วิกลฺปยติ ฯ สรฺเว ตีรฺถิกา อวิกลฺปปฺรตฺยยชฺญานตฺวาตฺ น จิตฺตํ นิโรธยิตุมลมฺ ฯ ปฤถคฺชนาศฺจ รูปวิราคิโณ [‘ปิ] จิตฺตาวิราคิตฺวานฺนาลํ วิโมกฺตุมฺ ฯ เย ยุคปจฺจิตฺตํ นิโรทฺธุมลมฺ ฯ เต กสฺมานฺนาลํ วิโมกฺตุมฺ ฯ
กิญฺจ ปฤถคฺชนาะ [จิตฺต]นิโรธภีรุตยา นิรฺวาเณ นาลํ ศานฺตศิวสํชฺญามุตฺปาทยิตุมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ไนโษ ‘หมสฺมิ, ไนตนฺมเมติ ปฤถคฺชนานามุตฺราสปทมฺ ศานฺตศิวสํชฺญํา โนตฺปาทยติ ฯ กถํ จิตฺตํ นิโรทฺธุมลํ ภเวตฺ ฯ ปฤถคฺชนานาญฺจ ธรฺโม [ยตฺ] อุตฺตมํา ภูมิํ ปฺรตีตฺยาวรํา ภูมิํ วิชหาติ ฯ อโต นาสฺติ จิตฺตนิโรธปฺรตฺยยะ ฯ กินฺตุ สมาธิพเลน สูกฺษฺมสํชฺญามภิมุขีกฤตฺย จิตฺตสฺย ปฺรโพธาตฺ วทติ นาสฺติ สํชฺเญติ ฯ เอาทาริกสํชฺญามุตฺปาทยนฺ ตไทว [ตตะ] จฺยุตะ ปตติ ฯ [ส จาสํชฺญีตฺยุจฺยเต ฯ] ยถา อลฺปชฺโญ ‘ชฺญ อิติ ฯ ยถา วา อลฺปทศโน ‘ทศน อิติ ฯ ยถา วา สมฺมูรฺฉาภฺรษฺฏเจตนาะ สุษุปฺตาะ กฺริมยะ ศีติภูตมกราะ ฯ ยถา วา ไนวสํชฺญานสํชฺญายตนมิตฺยุจฺยเต ฯ ตถา ตตฺราปิ วสฺตุตะ สํชฺญายํา สตฺยามปิ สํวฤติโต ‘สํชฺญีตฺยุจฺยเต ฯ
อารูปฺยสมาธิตฺรยวรฺคะ สปฺตตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๗๑ นิโรธสมาปตฺติวรฺคะ
สรฺวโศไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนํ สมติกฺรมฺย สํชฺญาเวทยิตนิโรธํ กาเยน สฺปฤษฺฏฺวา วิหรติ ฯ (ปฤ) ธฺยาเนษุ กสฺมานฺโนจฺยเต สรฺวศะ สมติกฺรมฺเยติ ฯ อรูปสมาปตฺติษุ จ โนกฺโต ‘สฺตงฺคมะ ฯ (อุ) อุกฺตํ ขลฺวสฺมาภิะ ธฺยานสมาธิษุ สนฺติ วิตรฺกวิจารปฺรีติสุขาทโย ธรฺมา อิติ อโต โนจฺยเต สรฺวศะ สมติกฺรมฺเยติ ฯ (ปฤ) อากาศานนฺตฺยายตเน รูปจิตฺตมสฺตีติ ปฺรติปาทิตเมว ฯ อโต ‘รูเปษฺวปิ น วกฺตวฺยํ สรฺวศะ สมติกฺรมฺเยติ (อุ) อากาศานนฺตฺยายตนสมาปตฺติํ สมาปนฺโน รูปจิตฺตาทฺวิมุจฺยเต, น วิตรฺกวิจาราทิภฺโย ธรฺเมภฺยะ ฯ เกจิทาหุะ- สมติกฺรโม วฺยุปศโม ‘สฺตงฺคมะ สรฺวเมการฺถกมฺ, วฺยญฺชนเมว นานา อิติ ฯ อารูปฺยสมาปตฺติษุ จ จิตฺตํ สุสฺถิรมฺ ฯ อวรภูเมา จิตฺตํ วิเกฺษปกมฺปฺยมฺ ฯ อโต โนจฺยเต สรฺวศะ สมติกฺรมฺเยติ ฯ (ปฤ) ยตฺ สไหโวกฺตํ อสฺติ กณฺฏโก ยทุต รูปสํชฺญา อิตฺยาทิ ฯ ตตฺ กสฺมาทุจฺยเต จิตฺตํ สุสฺถิรมิติ ฯ (อุ) ยทฺยปิ สไหโวกฺต มสฺติ กณฺฏก อิติ ฯ ตถาปิ จตุรฺถธฺยานมจลมิตฺยาขฺยายเต ฯ เอวมรูปสมาปตฺติษุ สมาปตฺติพลมหิมฺนา สุสฺถิรมิตฺยาขฺยา ลภฺยเต ฯ
(ปฤ) ไศโกฺษ น นิโรธสมาปตฺติํ ลเภต ฯ ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนสฺย สรฺวโศ ‘นติกฺรมาตฺ ฯ (อุ) ไศโกฺษ ไนวสํชฺญานาสํชฺญายตเน สรฺวสํสฺการาณํา วฺยุปศมํ ปศฺยติ ฯ กินฺตุ น ปศฺยติ เตษามนุตฺปาทมฺ ฯ อต อุกฺตโทโษ ลภฺยเต ฯ ยตฺ ภวตา ปูรฺวมุกฺตํ นวานุปูรฺวิเกษุ จิตฺตไจตฺตานํา นิโรธ อิติ ตตฺ วิรุธฺยเต ฯ (อุ) นิโรธสมาปตฺติรฺทฺวิวิธา- เกฺลศานํา กฺษยรูปา เกฺลศานามกฺษยรูปา อิติ ฯ เกฺลศานํา กฺษยรูปา วิโมเกฺษษุ วรฺตเต เกฺลศานามกฺษยรูปา อนุปูรฺวํ [วิหาเร]ษุ วรฺตเต ฯ (๑) เกฺลศานํา นิโรธานฺนิโรธสมาปตฺติะ, (๒) จิตฺตไจตฺตานํา นิโรธานฺนิโรธสมาปตฺติะ ฯ เกฺลศานํา นิโรโธ ‘ษฺฏมวิโมกฺษะ ฯ เตเทวารฺหตฺผลมฺ ฯ อรฺหตฺผลญฺจ สรฺวสํชฺญานํา ปุนรนุตฺปาทโก วฺยุปศม เอว ฯ อตฺร สํชฺญานํา วฺยุปศเม ‘ปิ อนฺยสํโยชนานํา สตฺตฺวาตฺ ปุนรนุตฺปาทิกา น ภวติ ฯ
(ปฤ) ยทิ โยควจโร นวานุปูรฺววิหาไรศฺจิตฺตํ นิโรธยติ ฯ โสฺรตอาปนฺนาทยะ กถํ จิตฺตนิโรธธรฺมํ สากฺษาตฺกุรฺวนฺติ ฯ (อุ) อนุปูรฺววิหาเรษุ นิโรโธ มหานิโรธะ ฯ ยทิ กศฺจิตฺ ธฺยานสมาปตฺตีะ สาธุ ภาวยติ, มารฺคจิตฺตพลทารฺฒฺยาทิมํ นิโรธํ ลภเต ฯ ยทิ นาสฺติ ตทฺพลมฺ, ตทา นิโรธสมาปตฺติรฺเนทฤศํ มหาพลํ วินฺทเต ฯ อโต ‘นุปูรฺววิหารา อุกฺตาะ ฯ อนฺยตฺราปฺยสฺติ นิโรธจิตฺตมฺ ฯ ยถา จตุรฺถธฺยาเน จิตฺตไจตฺตานฺ นิรุนฺธฺย อาสํชฺญิเก ปฺรวิศติ ฯ ปฺรถมธฺยานาเทา กสฺมานฺน นิโรธะ ฯ อนฺยตฺราปิ จ นิโรธจิตฺตารฺโถ ภเวตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร โสฺรตอาปนฺนาทโย นิโรธํ สากฺษาตฺกุรฺวนฺติ ฯ นิรุทฺธจิตฺตเมว นิโรธ อิตฺยุจฺยเต น ปุนรนฺโย ‘สฺติ ธรฺโม นิโรธ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต อิมา นวภูมีรฺวิหายาปฺยสฺติ จิตฺตนิโรธ อิติ ฯ
(ปฤ) ยทิ นิโรธสมาปตฺเตา สรฺวจิตฺตไจตฺตานฺ นิโรธยติ ฯ กสฺมาตฺสํชฺญาเวทยิตนิโรธมาตฺรมุจฺยเต ฯ (อุ) สรฺวาณิ จิตฺตานิ เวทิตานีตฺยุจฺยนฺเต ฯ เวทิตญฺเจทํ ทฺวิวิธํ- สํชฺญาเวทิตํ ปฺรชฺญาเวทิตมิติ ฯ สํชฺญาเวทิตํ สํสฺกฤตาลมฺพนํ จิตฺตมฺ ฯ สํชฺญาการาณํา ปฺรชฺญปฺติคตตฺวาตฺ ปฺรชฺญปฺติศฺจ ทฺวิวิธา- เหตุสํฆาตปฺรชฺญปฺติะ ธรฺมปฺรชฺญปฺติศฺเจติ ฯ อตะ สรฺวสํสฺกฤตาลมฺพนํ จิตฺตํ สํชฺญา ภวติ ฯ ปฺรชฺญาเวทิตํ อสํสฺกฤตาลมฺพนํ จิตฺตมฺ ฯ อตะ สํชฺญาเวทิตนิโรธ อิตฺยุกฺเตา สรฺวนิโรธ อุกฺโต ภวติ ฯ
(ปฤ) สรฺเวษุ จิตฺตไจตฺเตษุ ปฺราธานฺยาตฺ สํชฺญาเวทิตํ เกวลมุจฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ เกฺลศานามสฺติ ภาคทฺวยมฺ- ตฤษฺณาภาโค ทฤษฺฏิภาค อิติ ฯ เวทิตาทุตฺปทฺยเต ตฤษฺณาภาคะ ฯ สํชฺญาโต ทฤษฺฏิภาคะ ฯ กามธาเตา รูปธาเตา จ เวทิตํ ปฺรธานมฺ ฯ อรูปฺยธาเตา ตุ สํชฺญา ปฺรธานา ฯ อโต ทฺวิวิธเมโวกฺตมฺ ฯ วิชฺญานสฺถิติษุ จ สํชฺญาเวทิตมาตฺรมุกฺตมฺ ฯ วิชฺญานสฺถิตีนํา จิตฺตาทุตฺถิตตฺวาเทว สํสฺการ อิตฺยาขฺยา ฯ สํชฺญาเวทิตนิโรธ อิตฺยุกฺเตา จ สรฺวจิตฺตไจตฺตานํา นิโรธ อุกฺโต ภวติ ฯ จิตฺตไจตฺตานํา ตโต ‘วฺยภิจาราตฺ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ ภวานาห- ปฺราธานฺยาตฺ [สํชฺญาเวทิตํ] เกวลมุจฺยต อิติ ฯ [ตทา] จิตฺตมาตฺรํ วกฺตวฺยมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ ตตฺร ตตฺร (?) สูเตฺร- จิตฺตํ ขลฺวธิปตฺติะ ทฺวิวิธานํา เกฺลศานามาศฺรยะ ฯ จิตฺตสฺไยว วิกลฺปาตฺ สํชฺญาเวทิตมิตฺยุจฺยเต ฯ อิติ ฯ อโต วกฺตวฺยํ จิตฺตเมว ฯ จิตฺเต โจกฺเต สุคมมฺ ฯ อโต ภวทุกฺติรฺน [สํภวติ] ฯ
(ปฤ) สมาปตฺติริยํ กสฺมาทุจฺยเต กาเยน สฺปฤษฺฏฺวา วิหรตีติ ฯ (อุ) อษฺฏวิโมกฺษาะ สรฺเว กาเยน สฺปฤษฺฏฺวา วิหรนฺตีติ วกฺตวฺยาะ ฯ อยํ นิโรธธรฺมะ อนภิลาปเวทฺยตฺวาตฺ กาเยน สากฺษาตฺกโรตีตฺยาห ฯ ตทฺยถา อปํา สฺปฺรษฺฏา ตจฺไฉตฺยํ ปฺรชานาติ ฯ น ตุ โศฺรตา ปฺรชานาติ ฯ ตเถทมปิ ฯ อจิตฺตธรฺมตฺวาตฺ อิยํ กาเยน สากฺษาตฺกโรตีติ สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) ยทฺภวานาห- นิโรธสมาปตฺติรจิตฺตธรฺม อิติ ฯ น ตตฺ ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ สมาปตฺติมิมํา สมาปนฺนะ สตฺตฺว [เอว] ภวติ ฯ โลเก จ นาสฺติ โก ‘ปิ สตฺตฺโว ‘จิตฺตก อิตฺยโต ‘ยุกฺตมฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- อายุรูสฺม วิชฺญานมิเม ตฺรโย ธรฺมาะ สทาวฺยภิจาริณ อิติ ฯ อโต นาสฺติ นิรุทฺธจิตฺตะ [สตฺตฺวะ] ฯ สรฺเว จ สตฺตฺวาศฺจตุรฺภิราหาไรรฺชีวนฺติ ฯ นิโรธสมาปตฺติมุปสมฺปนฺนสฺย น สนฺตฺยาหาราะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นหฺยยํ กพลีการมาหารํ ภุนกฺติ ฯ สฺปรฺศาทโย ‘ปิ นิรุทฺธาะ ฯ อโต นาสฺตฺยาหาระ ฯ จิตฺตญฺจ จิตฺตาทุตฺปทฺยเต ฯ จิตฺเต ‘สฺมินฺ นิรุทฺเธ นานฺยจฺจิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ สมนนฺตรปฺรตฺยยาภาวาตฺ กถมูรฺธฺวภาวิ จิตฺตมุตฺปทฺเยต ฯ กิญฺจานุปธิเศษนิรฺวาณปฺรวิษฺฏมาตฺรํ จิตฺตํ สมุจฺฉินฺนสนฺตติ สตฺ นิรุธฺยเต ฯ นานฺยตฺร[คตํ] นิรุธฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- รูเปณ กามานฺ สมติกฺรามติ ฯ อรูเปณ รูปํ สมติกฺรามติ ฯ นิโรเธน สรฺวเจตนามนสฺการานฺ สมติกฺรามติ อิติ ฯ จิตฺตเมว เจตนา มนสฺกาโร ภวตีตฺยวศฺยํ นิโรเธน ตํ สมติกฺรามติ ฯ โสปธิเศษนิรฺวาณลาภินะ กฺลิษฺฏํ จิตฺตํ นิรุธฺยเต ฯ นิรูปธิเศษนิรฺวาณลาภิโน ‘กฺลิษฺฏํ จิตฺตํ นิรุธฺยเต ฯ อิตฺยยเมว ตถาคตศาสเน สมฺยครฺถะ ฯ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปนฺนศฺจ น มฤต อิตฺยุจฺยเต ฯ จิตฺตนิโรโธ หิ มรณมฺ ฯ ยทิ นิรุทฺธํ จิตฺตํ ปุนรฺชายเต ฯ มฤตศฺจ ปุนรฺชาเยต ฯ นิรฺวาณํ ปฺรวิษฺโฏ ‘ปิ ปุนรฺชาเยต ฯ ตทา ตุ ไนว วิโมกฺษะ ฯ วสฺตุตสฺตุ น ตถา ฯ อตศฺจิตฺตํ น นิรุธฺยเต ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ ยทฺภวานาห- นาสฺตฺยจิตฺตกะ สตฺตฺว อิติ อจิตฺต[ตา] สามฺเย ‘ปิ มรเณ ‘สฺติ เภทะ ฯ ยถา สูเตฺร ปริปฤจฺฉติ- โย ‘ยํ [ภนฺเต] มฤตะ [กาลกฤตะ] ยศฺจายํ สํชฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนะ ฯ อนโยะ กิํ นานากรณมฺ ฯ ปฺรตฺยาห- โย ‘ยํ [คฤหปเต] มฤตะ [กาลกฤตะ] ฯ ตสฺย อายุรูษฺม วิชฺญานมิตีมานิ ตฺรีณฺเยกานฺตนิรุทฺธานิ ฯ ยศฺจายํ [คฤหปเต] สํชฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนะ ฯ ตสฺย จิตฺตมาตฺรํ นิรุทฺธมฺ, อายุรูษฺม ตุ กายาทฺ วิภกฺตํ วรฺตเต อิติ ฯ อโต ‘จิตฺตกะ สตฺตฺโว ภเวทิติ ฯ ปุรุษสฺยาสฺย จิตฺตํ ส ตตสฺถิติลาภิ ภวติ ฯ [สฺถิติ]ลาภพลาตฺ สจิตฺต อิตฺยาขฺยา ฯ น ตุ ส ตรุปาษาณสมะ ฯ ยทฺภวานโวจตฺ- ตฺรีณิ วสฺตูนฺยวฺยภิจารีณีติ ฯ ตตฺ กามรูปธาตุกสตฺตฺวารฺถตโยกฺตมฺ ฯ อรูปธาตาวสฺตฺยายุะ, อสฺติ วิชฺญานมฺ, นตฺวสฺติ อูษฺม ฯ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺย จาสฺตฺยายุะ อสฺตฺยูษฺม, นตฺวสฺติ วิชฺญานมฺ ฯ อสฺมินฺ สูเตฺร ‘ปฺยุกฺตมฺ วิชฺญานํ กายาทฺวิภกฺตมิติ ฯ อตสฺตฺรีณฺยวิภกฺตานีติ ยตฺ วจนํ, ตตฺ ยตฺร สนฺติ ตโตฺรกฺตมฺ ฯ
ยทโวจทฺภวานฺ- อาหารํ วินา กถํ ชีเวทิติ ฯ กาโย ‘ยํ ปูรฺวตนีนมนะ สญฺเจตนาหาราตฺ ปฺรตฺยุตฺปนฺเน วรฺตเต ฯ ศีตาทิสฺปรฺศาตฺ กายํ สนฺธตฺเต ฯ ยทุกฺตํ ภวตา จิตฺตํ ปฺรตีตฺย จิตฺตมุตฺปทฺยต ฯ [ตตฺร] จิตฺตํ จิตฺตานฺตรสฺย การกเหตุะ ฯ การกเหเตา นิรุทฺเธ จิตฺตานฺตรมุตฺปาทยติ ฯ (ปฤ) กถํ นิรุทฺธํ จิตฺตํ จิตฺตานฺตรมุตฺปาทยติ ฯ ยถา จกฺษู นิรุทฺธํ สตฺ น ตทฺวิชฺญานํ ชนยติ ฯ (อุ) ยถา นิรุทฺธํ กรฺม วิปากมุตฺปาทยติ ฯ ตเถทมปิ ฯ ยนฺมนะ ยจฺจ มโนวิชฺญานมฺ อิเม ทฺเว มิถะ ปฺรติสมฺพนฺธินี ฯ น ตถา จกฺษุศฺจกฺษุรฺวิชฺญานมฺ ฯ อโต ‘เหตุะ ฯ ยทโวจะ สนฺตานสมุจฺเฉท เอว จิตฺตํ นิรุธฺยต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ตฺริวิโธ หิ นิโรธะ- รูปนิโรธะ จิตฺตนิโรธะ กทาจิทฺรูปจิตฺโตภยนิโรธะ, กทาจิทฺรูปสฺย นิโรโธ น ตุ จิตฺตสฺย ยถา นิโรธสมาปตฺติสมาปนฺเน ฯ กทาจิทฺรูปจิตฺโตภยนิโรธะ ยถา สนฺตานสมุจฺเฉเท ฯ
ยทโวจะ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปนฺโน น มฤต อิตฺยุจฺยต อิติ ฯ ปุรุษสฺยาสฺย นายุรูษฺม นิรุทฺธมฺ ฯ มฤตสฺย ตฺรีณฺยปิ นิรุทฺธานีติ ฯ อยํ เภทะ ฯ ปุรุษสฺยาสฺย จ อายุรูษฺม ปฺรตีตฺย จิตฺตํ ปุนรุตฺปทฺยเต ฯ น ตถา มฤตสฺย ฯ ยทุกฺตํ ภวตา- ยทิ นิรุทฺธํ จิตฺตํ ปุนรฺชายเต, ตทา น วิโมกฺษ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นิรฺวาณํ ปฺรวิษฺฏสฺย ปูรฺวกรฺมเวทฺยานิ อายุรูษฺมวิชฺญานานิ นิรุทฺธานิ ฯ น ปุนรุตฺปทฺยนฺเต ฯ อสฺย ตุ อายุรูษฺมโณรนิโรเธ ปูรฺวกาลีนํ จิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา นิโรธสมาปตฺติวรฺค อุกฺตมฺ- นิโรธสมาปตฺติํ สมาปนฺนะ ษฑายตนานิ กายชีวิตญฺจ ปฺรตีตฺย ปุนรฺวฺยุตฺติษฺฐต อิติ ฯ อตศฺจิตฺตํ ปุนรุตฺปทฺยเต ฯ นิรฺวาณํ ปฺรวิษฺฏสฺย จิตฺตํ ปรํ น ปุนรุตฺปทฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต สมาปตฺติริยมจิตฺตเกติ ฯ
(ปฤ) กสฺมาเทตตฺสมาปตฺเตรฺวฺยุตฺถิตสฺย ทตฺตํ ทฤษฺฏธรฺเม วิปากํ ปฺราปยติ ฯ (อุ) เอตตฺสมาปตฺเตรฺวฺยุตฺถิตสฺย จิตฺตํ ปรมศานฺตมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- นิโรธสมาปตฺเตรฺวฺยุตฺถิตสฺย จิตฺตํ นิรฺวาณภาคียมฺ อิติ ฯ อสฺย จ ธฺยานสมาปตฺติพลํ สุทฤฒมฺ ฯ ตทาศฺริตฺย ปฺรชฺญาปิ มหตี ฯ ปฺรชฺญามหิมฺนา ทายโก วิศิษฺฏํ วิปากํ วินฺทเต ฯ ยถา ศตสหสฺรศฺราวกาณํา สตฺการโก ไนกพุทฺธสฺย [สตฺการ]สมาโน ภวติ ฯ อตฺร ปฺรชฺญไยว วิเศโษ น สํโยชนสมุจฺเฉเท ฯ ตเถทมปิ ฯ อิมํา สมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺย พหุลสทฺธรฺมวาสิตจิตฺตตฺวาตฺ มหาผลมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา สุกฤษฺเฏ เกฺษเตฺร สสฺยมวศฺยํ พหุลํ ภวติ ฯ โลกานฺนิรฺวิณฺณสฺย ทานํ มหาวิปากํ ปฺราปยติ ฯ นิโรธสมาปตฺเตรฺวฺยุตฺถิโต โลกาตฺปรมนิรฺวิณฺณ อิตฺยตสฺตตฺสตฺกาโร วิศิษฺฏะ ฯ วิศุทฺธจิตฺตสฺย ทานํ มหาวิปากปฺราปกมฺ ฯ นาวิศุทฺธจิตฺตสฺย ปุรุโษ ‘ยํ ปฺรชฺญปฺตฺยาปิ น กฺลิษฺฏจิตฺตะ ฯ อต[สฺต]ตฺสตฺกาโร มหาวิปากปฺราปกะ ฯ กิญฺจายํ สทา ปรมารฺถสตฺเย ติษฺฐติ ฯ อนฺเย สํวฤติสตฺเย วรฺตนฺเต ฯ ปุรุโษ ‘ยํ สทา สรณธรฺเม วรฺตเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ สํสฺกฤตาลมฺพนํ จิตฺตํ สรณํ ภวติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร-
ตฤณโทษาณิ เกฺษตฺราณิ ราคโทษา อิยํ ปฺรชา ฯ
ตสฺมาทฺธิ วีตราเคษุ ทตฺตมสฺติ มหาผลมฺ ๚ อิติ ฯ
ราคปฺรตฺยยา ปฺรชฺญปฺติสํชฺญา ฯ อสฺยาะ สมาปตฺเตรฺวฺยุตฺถิโต นิรฺวาณาลมฺพน อิตฺยตะ ปฺรชฺญปฺติสํชฺญยา วิวิกฺตะ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- ยสฺย ทานปเตะ สตฺการํ ภุงฺกฺตฺวา อปฺรมาณสมาธิมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ อยํ ทานปตฺติะ ตตฺปฺรตฺยยมปฺรมาณปุณฺยํ ลภเต อิติ ฯ นิโรธสมาปตฺเตรฺวฺยุตฺถิตสฺย [ยตฺ] นิรฺวาณาลมฺพนํ จิตฺตมฺ ฯ อิทมุจฺยเต ‘ปฺรมาณมฺ ฯ อโต ทฤษฺฏ เอว วิปากํ ลภเต ฯ กิญฺจ อษฺฏภิรฺคุไณ รลงฺกฤตมิทํ ปุณฺยเกฺษตฺรมฺ- สมฺยกฺ ทฤษฺฏิะ, นิรฺวาณาลมฺพนํ จิตฺตํ อนฺยานิ จางฺคานิ ไตะ สมนฺวาคตํ ภวติ ฯ อต[สฺตตฺร ทตฺตํ] ทฤษฺฏวิปากํ ชนยติ ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- นิโรธสมาปตฺติศฺจิตฺตวิปฺรยุกฺตสํสฺกาโร เลากิกธรฺมศฺเจติ ฯ ตตฺกถมฺ ฯ (อุ) ยโถกฺตวตฺ เอตตฺสมาปตฺเตรฺวฺยุตฺถิตสฺย ปรมศานฺตฺยาทโย คุณา ภวนฺติ ฯ เนเม คุณา เลากิกาะ สฺยุะ ฯ (ปฤ) นิโรธสมาปตฺติรฺธรฺมาณํา ปฺรติโรธารฺถา ฯ เตน ธรฺเมณ หิ จิตฺตํ โนตฺปาทยติ ฯ อตศฺจิตฺตวิปฺรยุกฺตสํสฺการะ สฺยาตฺ ฯ ยถา ตปฺเต ‘ยสฺมิ การฺษฺณฺยํ น ภวติ ฯ ตาปาปคเม ปุนรฺภวติ ฯ ตเถทมปิ สฺยาตฺ ฯ (อุ) ตถา เจตฺ นิรฺวาณมปิ จิตฺตวิปฺรยุกฺตสํสฺการะ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นิรฺวาณํ ปฺรตีตฺย หิ นานฺเย สฺกนฺธาะ สมุตฺปทฺยนฺเต ฯ ยทิ นิรฺวาณํ น จิตฺตวิปฺรยุกฺตสํสฺการ อิติ ฯ อิยํ สมาปตฺติรปิ น จิตฺตวิปฺรยุกฺตสํสฺการะ สฺยาตฺ ฯ โยคาวจราณามีทฤโศ ธรฺมะ สฺยาตฺ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปนฺเน ปฺรณิหิตานุคมนาจฺจิตฺตํ น ปฺรวรฺตเต ฯ อโต น วกฺตวฺโย วิปฺรยุกฺตสํสฺการ อิติ ฯ
(ปฤ) อิมํา สมาปตฺติเมวานุปูรฺวํ สมาปทฺยต อิติ กิมนุปูรฺวเมว วฺยุตฺติษฺเฐต ฯ (อุ) อนุปูรฺวเมว วฺยุตฺติษฺฐเต ฯ กฺรเมณ เจาทาริกํ จิตฺตํ สมาปทฺยเต ฯ (ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺนิโรธสมาปตฺเตรฺวฺยุตฺถิตํ จิตฺตํ ปฺรถมํ ตฺรยะ สฺปรฺศาะ สฺปฤศนฺติ- อนิญฺชฺยะ [สฺปรฺศะ] อนิมิตฺตะ [สฺปรฺศะ] อปฺรณิหิตะ [สฺปรฺศ] อิติ ฯ กสฺมาเทวมฺ ฯ (อุ) อสํสฺกฤตาลมฺพเน จิตฺเต วิทฺยมานะ สฺปรฺศะ อนิญฺชฺยะ อนิมิตฺตะ อปฺรณิหิต อิติ นาม ฯ ศูนฺยต เอวานิญฺชฺยะ ฯ สํสฺกฤตาลมฺพนสฺย จิตฺตสฺย ลฆุตฺวาทสฺตีญฺชนํ ยทฺรูปเวทนาทีนํา คฺรหณมฺ ฯ ศูนฺเย[สติ] อนิมิตฺตมฺ ฯ อนิมิตฺเต [สติ] ราคาทิ กิมปิ นาสฺติ ฯ อจิตฺตโก ‘ยํ ปฺรถมํ นิรฺวาณมาลมฺพฺย ตตะ สํสฺกฤตมาลมฺพเต ฯ อต อุจฺยเต วฺยุตฺถาเน ตฺรยะ สฺปรฺศาะ สฺปฤศนฺตีติ ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- นิโรธสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺย จิตฺตํ สาสฺรวมฺ ฯ สมาปตฺติวฺยุตฺถิตสฺย จิตฺตํ สาสฺรวํ กทาจิทนาสฺรวํ กทาจิทิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) น สาสฺรวมฺ ฯ โยคาวจร เอตตฺสมาปตฺติสมีปฺสยา ปฺรถมต เอว สรฺวานฺ สํสฺการานฺ ปริเภทยติ ฯ ปริเภทาตฺสมาปทฺยเต ฯ วฺยุตฺถิตสฺย นิรฺวาณาลมฺพนํ จิตฺตเมวาภิมุขี ภวติ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวถา อนาสฺรวมิติ ฯ
สูตฺร อุกฺตมฺ- [สํชฺญาเวทยิต]นิโรธสมาปตฺติํ สมาปทฺยมานสฺย ภิโกฺษรฺไนวํ ภวติ] อหํ [สํชฺญาเวทยิต]นิโรธํ สมาปทฺเย อิติ ฯ วฺยุตฺถิตสฺย อปิ ไนวํ ภวติ [อหํ วฺยุตฺติษฺฐามีติ ฯ ตถา เจนฺ กถํ สมาปทฺยเต ฯ (อุ) นิตฺยํ ภาวิตตฺวาตฺ สมาปตฺติพลํ สุทฤฒํ ภวติ ฯ ตถา จินฺตนาสตฺตฺเว ‘ปิ สมาปทฺยเต ฯ โยคาวจโร ‘ยํ สํสฺกฤตา[ลมฺพน]สมุจฺเฉทาตฺ ตถาภูตํ นิโรธํ สมาปทฺยเต ฯ ยทิ จิตฺตมคฤหฺย สํสฺกฤตมาลมฺพเต ฯ ตทา น สมาปนฺโน นาม ฯ อตะ สูตฺรมาห [อถ ขลฺวสฺย] ปูรฺวเมว ตถาจิตฺตํ ภาวิตํ ภาวติ [ยตฺ ตตฺ ตถาตฺวาย] อุปนยติ อิติ ฯ
(ปฤ) ยทิ นาสฺติ ศูนฺยาทนฺยทุปลภฺยมฺ ฯ ตทา อสํสฺกฤตาลมฺพนํ จิตฺตํ ภาวยิตฺวา กมุปการํ ลภเต ฯ (อุ) ทีรฺฆกาลํ ภาวิตตฺวาตฺ สมาปตฺติทารฺฒฺเย ชฺญานทรฺศนํ สุนิศฺจิตํ ภวติ ฯ ยถา สํสฺกฤตาลมฺพนํ จิตฺตํ ปศฺยโต ‘ปิ นาสฺติ กฺษณิกาทนฺยตฺ ฯ ทีรฺฆกาล ภาวิตํ จิตฺตมาตฺรนฺตุ สุทฤฒํ ภวติ ฯ ตเถทมปิ สฺยาตฺ ๚
นิโรธสมาปตฺติวรฺค เอกสปฺตตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๗๒ ทศกฤตฺสฺนายตนวรฺคะ
ปูรฺวาลมฺพนมกมฺปยิตฺวา จิตฺตพลวศิตา กฤตฺสฺนายตนมิตฺยุจฺยเต ฯ โยคาวจระ ปรีตฺตนิมิตฺตํ คฤหีตวานฺ อธิมุกฺติพเลน ตตฺ วิปุลยติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สมาหิตจิตฺตพลาตฺ ตตฺตฺเว ‘วตรตะ สรฺวํ ศูนฺยํ ภวติ ฯ อธิมุกฺตาววตรตะ ปูรฺวคฤหีตํ นิมิตฺตมนุวรฺตเต ฯ (ปฤ) โก ‘ยมธิมุกฺติสฺวภาวะ ฯ (อุ) นีลาทีนิ รูปาณฺยปฺรมาณานิ ฯ ตนฺมูลานิ สํกฺษิปฺย จตฺวาริ, ปฤถิวฺยาทีนิ จตฺวาริ มหาภูตานิ, จตฺวาริ จ รูปาณํา มูลานิ เอตทษฺฏกปริจฺฉินฺนมิทมากาศมฺ ฯ วิชฺญานมนนฺตมากาศํ ปฺรชานาตีติ อนนฺตมปิ ฯ ยสฺมาตฺ สานฺตธรฺโม นานนฺตํ คฤหฺณาติ ฯ อิมานิ ทศ ภวนฺติ ฯ
(ปฤ) ปฤถิวฺยามสฺติ ตุ ทฺรวฺยโต ‘พาทิ ฯ โยคี กถํ ปฤถิวีมาตฺรํ ภาวยติ ฯ (อุ) ทีรฺฆกาลํ ตตฺ ภาวยนฺ สทา ปฤถิวีนิมิตฺตํ คฤหฺณาติ ฯ ตตะ ปฤถิวีมาตฺรํ ปศฺยติ นานฺยทฺวสฺตุ ฯ (ปฤ) โยคินา ทฤษฺฏํ ปฤถิวีนิมิตฺตํ ทฺรวฺยตะ ปฤถิวี น วา ฯ (อุ) อธิมุกฺติพลาตฺ ทรฺศเน ปฤถิวี ภวติ น ทฺรวฺยโต ภวติ ปฤถิวี ฯ (ปฤ) นิรฺมาณพลาตฺ ภูยมานํ นิรฺมิตมปิ กิํ น ทฺรวฺยมฺ ฯ (อุ) นิรฺมิตํ สมาธิพลาตฺสิทฺธมิตฺยตะ กฤตกํ วสฺตุ ยทุต ปฺรภา อปฺเตชาทิ จ ฯ
(ปฤ) เกจิทาภิธรฺมิกา อาหุะ- อษฺฏกฤตฺสฺนายตนานิ จตุรฺถธฺยานมาเตฺร วรฺตนฺต อิติ ฯ ตตฺ กถมฺ ฯ (อุ) ยทิ วรฺตนฺต กามธาเตา ตฺริษุ ธฺยาเนษุ จ โก โทษะ ฯ อนฺติเม ทฺเว กฤตฺสฺนายตเน ปฺรตฺเยกํ สฺวภูเมา ภเวตามฺ ฯ ตานิ จ ทศ สาสฺรวาณิ ฯ อาลมฺพนากมฺปิตฺวาตฺ ฯ (ปฤ) อากาศํ กิํ รูปปฺรติฆลกฺษณมฺ ฯ (อุ) โยคี อธิมุกฺตฺยา จ จกฺษุะโศฺรตฺราทฺยากาศลกฺษณํ ศูนฺยํ คฤหฺณาติ ฯ น สากฺษาทฺรวฺยสทฺรูปํ ปริเภทยติ ฯ อโต ‘ปิ อาธิมุกฺติกมิตฺยาขฺยา [ตสฺย] ฯ
(ปฤ) อุกฺตญฺจ สูเตฺร- สรฺวปฤถิวีสมาธิํ สมาปนฺนสฺไยวํ ภวติ- อหเมว ปฤถิวี, ปฤถิวฺเยวาหมิติ ฯ กสฺมาเทวํ ภวติ ฯ (อุ) [สฺว]จิตฺตํ สรฺววฺยาปิ ปศฺยติ ฯ อตศฺจินฺตยติ สรฺวมหมิติ ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ- อยํ สมาธิะ กามธาตฺวาปฺตปฤถิวฺยาทิมาตฺรมาลมฺพต อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ยทิ กามธาตฺวาปฺตปฤถิวฺยาทิ สรฺวมาลมฺพเต โก โทษะ ฯ ปฺรชฺญปฺตฺยาจายํ สมาธิรนฺยานฺ ธรฺมานวลมฺพเต ฯ ตตฺร กะ ปุนรฺโทโษ ‘สฺติ ฯ กิญฺจายํ สมาธิรธิมุกฺติโต ‘ภูตมาลมฺพนํ ภาวยติ ฯ นาสฺติ ตุ กิญฺจิทภูตํ ปฤถิวฺยาทิ ฯ (ปฤ) ภควตะ ศฺราวกา อปิ ภูมฺยาทิ ภาวยนฺติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ยทิ ไศกฺษชนา ภาวยนฺติ ฯ สรฺวํ ตตฺ ปริเภทารฺถมฺ ฯ (ปฤ) วสฺตุโต นาสฺติ ขลุ สรฺวํ ปฤถิวี อิตฺยาทีนิ ฯ กถมยํ สมาธิรฺวิปรฺยสฺโต น ภวติ ฯ (อุ) ภาวนายามสฺยามสฺติ โมหภาคะ ฯ ตตฺราตฺมทฤษฺเฏะ สมุทฺภวาตฺ ฯ อศุภาทิภาวนา ยทฺยปิ น ปรมารฺถสตฺยมฺ ฯ ตถาปิ ไวราคฺยานุกูลา ภวติ ฯ น ตถา ภาวเนยมฺ ฯ อโต ‘สฺติ โมหภาคะ ฯ
(ปฤ) กสฺมานฺน ภาวยติ อนนฺตํ เวทนาทิ ฯ วิชฺญานมาตฺรนฺตุ ภาวยติ ฯ (อุ) คฺราหฺยํ ปฤถิวฺยาทิ ฯ วิชฺญานํ คฺราหกมฺ ฯ อโต วิชฺญานํ ภาวยติ น เวทนาทิ ฯ เวทนาทิ จ จิตฺตสฺย ปฺรเภท อิติ ปฺรติปาทิตเมว ปูรฺวมฺ ฯ กิญฺจ โยคี น ปศฺยติ เวทนาทิ สรฺวตฺร วฺยาปิ ฯ สรฺวตฺร สุะขทุะขเวทนโยรภาวาตฺ ฯ ภควตะ ศฺราวกา เย ‘สฺมินฺ สมาเธา วิหรนฺติ ฯ เตษามวินาศารฺถาลมฺพนตฺวาตฺ ฯ ยตสฺตทาลมฺพนํ โยคิโน ‘ภินิเวศายตนํ ภวติ ฯ ยทิ ตทฺวินศฺยติ ตทา ปฤถคฺชนสมะ สฺยาตฺ ๚
ทศกฤตฺสฺนายตนวรฺโค ทฺวิสปฺตตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๗๓ ทศสํชฺญาสุ อนิตฺยสํชฺญาวรฺคะ
อนิตฺยสํชฺญา, ทุะขสํชฺญา, อนาตฺมสํชฺญา, อาหาเร ปฺรติกูลสํชฺญา, สรฺวโลเก ‘นภิรติสํชฺญา, อศุภสํชฺญา, มรณสํชฺญา, ปฺรหาณสํชฺญา, วิราคสํชฺญา, นิโรธสํชฺญา [เจติทศ สํชฺญาะ] ฯ อนิตฺยสํชฺญา ยทนิตฺเย อนิตฺยมิติ สมาหิตะ ปฺรชานาติ ฯ (ปฤ) กสฺมาตฺสรฺวมนิตฺยมฺ ฯ (อุ) สรฺเว หิ ธรฺมาะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนาะ ฯ เหตุปฺรตฺยยวินาศาตฺสรฺเว ‘นิตฺยตํา ยานฺติ ฯ
(ปฤ) น ยุกฺตมิทมฺ ฯ เกจิทฺธรฺมาะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนา อปิ นานิตฺยาะ ฯ ยถา ตีรฺถิกานํา สูตฺรมาห- ตฺริณาจิเกตสฺย กรฺตา ศาศฺวเต ปเท ชายเต อิติ ฯ พฺรหฺมกาอุยิกาศฺจ ศาศฺวตาะ ฯ (อุ) ภวตํา ศาสเน ‘ปฺยุกฺตมฺ ศโกฺร เทวานามินฺทฺระ กฺรตุศตํ กฤตฺวา ปุนะ ปตตีติ ฯ อุกฺตญฺจ คาถายามฺ- ศกฺราทยะ ศตสหสฺราธิกานํา กฺรตูนามนุษฺฐาตาโร ‘นิตฺยาะ กฺษียนฺต อิตฺริ ฯ กฺรตูนํา ศตสหสฺรมปิ น วรฺตเต ฯ อโต ชฺญายเต ตฺริณาจิเกโต ‘นิตฺย อิติ ฯ ศโกฺร เทวานามินฺโทฺร เทเวนฺทฺราทิกายภาคศฺจ กฺษียเต ฯ อตะปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนา ธรฺมา อนิตฺยาะ ฯ กิญฺจ ภวตํา เวทะ ปูชฺโย ‘ภิมตะ ฯ เวเท ปุนรุกฺตมฺ- วิทฺยยา อมฤตมศฺนุต อิติ ฯ ยถาห- อาทิตฺยวรฺโณ มหาปุรุโษ โลกสฺวภาวมตีตะ ฯ ตตฺปุรุษานุคตมนสฺโก ‘มฤตมศฺนุเต ฯ น ปุนรนฺโย มารฺโค ‘สฺตีติ ฯ “อโณะ ปุรุษสฺยาณุราตฺมา, มหโต มหานาตฺมา สทา กาเย เศเต ฯ ย อิมมาตฺมานํ น เวท ฯ ตสฺย เวทาทาวธียานสฺยาปิ น กศฺจโนปการ อิติ ฯ
พฺรหฺมกายิกาศฺจ สรฺเว ‘นิตฺยาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภวตํา ศาสเน หฺยุกฺตมฺ- พฺรหฺมา สหําปติรปิ คุณานํา [ปฺรกรฺษาย] สทา กฺรตุํ ยชมาโน วฺรตํ ธตฺเต อิติ ฯ ยทิ กาโย นิตฺย อิติ ปฺรชานาติ ฯ กสฺมาตฺ ปุณฺยํ กโรติ ฯ ศฺรูยเต จ ภวตํา คฺรนฺเถ วจนมฺ- อสฺติ พฺรหฺมณะ [สหํา] ปเตรฺไมถุนราคะ ฯ สติ จ ตสฺมินฺ ทฺเวษาทยะ สรฺเว เกฺลศา อวศฺยํ ภวนฺติ ฯ สตฺสุ เกฺลเศษุ อวศฺยมสฺติ ปาปกรฺม ฯ เอวํ ปาปี กถํ นิตฺยํ วิโมกฺษํ ปฺรติลเภต ฯ น จ สรฺว ฤษโย เทวานฺ ยชนฺเต ฯ นาปิ สรฺเว พฺรหฺมยานํ จรนฺติ ฯ ยทีทํ นิตฺยํ, ตทา สรฺวถา ตทาจเรยุะ ฯ สรฺเว จ ปทารฺถา อนิตฺยาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยานิ ปฤถิวฺยปฺเตโชวายโว ภูตานิ ฯ ตานิ กลฺปาวสาเน กฺษียมาณานิ น กิญฺจิทวศิษฺยนฺเต ฯ กาลศฺจ จกฺรวตฺปฺรวรฺตเต ฯ อโต ชฺญายเต ‘นิตฺยานีติ ฯ ศีลสมาธิปฺรชฺญาทฺยปฺรมาณคุณสมฺปนฺนา มหานฺโต ทีปงฺกรพุทฺธาทยะ ปฺรตฺเยกพุทฺธา มหาสมฺมตาทยะ กลฺปาทฺยา ราชานะ สรฺเว ‘ปฺยนิตฺยาะ ฯ กะ ปทารฺโถ นิตฺโย ภเวตฺ ฯ อปิ จ ภควานาห- ยตฺกิญฺจิตฺสมุทยธรฺม, สรฺวํ ตตฺ วฺยยธรฺม อิติ ฯ ยโถกฺตํ โคมยปิณฺฑิสูเตฺร- อถ ขลุ ภควานฺ ปรีตฺตํ โคมยปิณฺฑํ ปาณินา คฤหีตฺวา ตํ ภิกฺษุเมตทโวจตฺ- นาสฺติ กิญฺจิทีทฤศํ รูปํ [ยตฺ รูปํ] นิตฺยํ ธฺรุวํ [ศาศฺวตํ] อวิปริณามธรฺม [ศาศฺวตสํชฺญมฺ] อิติ ฯ อสฺมินฺเนว สูเตฺร ปุนรฺวิสฺตรศ อุกฺตมฺ- ศกฺรพฺรหฺมจกฺรวรฺติราชานํา [เย] ผลวิปากาะ [เต สรฺเว] ‘ปิ อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา อิติ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวมนิตฺยมิติ ฯ
ไตฺรธาตุกสฺย สรฺวสฺยายุะ ปริมิตมฺ ฯ อวีจินรกสฺย ปรมายุเรกะ กลฺปะ ฯ สงฺฆาตนรกสฺย กลฺปารฺธมฺ ฯ อนฺเยษํา กิญฺจิทูนํ วา อธิกํ วา ฯ นาคาทีนามายุรธิกตรเมกะ กลฺปะ ฯ เปฺรตานามธิกตรมายุะ สปฺตวรฺษสหสฺราณิ ฯ [ปูรฺว]วิเทหานามายุะ ปญฺจาศทุตฺตรวรฺษศตทฺวยมฺ ฯ [อวร]โคทานียานามายุะ ปญฺจวรฺษสหสฺราณิ ฯ อุตฺตรกุรูณํา นิยตามายุรฺวรฺษสหสฺรมฺ ฯ ชมฺพูทฺวีปินามายุรปฺรมาณกลฺปา วา ทศวรฺษาณิ วายุะ ฯ จาตุรฺมหาราชิกานํา เทวานามายุะ ปญฺจวรฺษสหสฺราณิ ฯ ยาวทฺภวาคฺราณามายุรษฺฏวรฺษสหสฺราณิ ฯ อโต ชฺญายเต ไตฺรธาตุกํ สรฺวมนิตฺยมิติ ฯ
ตฺริภิะ ศฺรทฺธาภิศฺจ ศฺรทฺธียเต ‘นิตฺยมิติ ฯ ทฤษฺเฏ นาสฺติ กศฺจิทฺธรฺโม นิตฺยะ ฯ อาปฺตวจเน ‘ปิ น กศฺจิทฺธรฺโม นิตฺยะ ฯ อนุมิติชฺญาเน ‘ปิ นาสฺติ กศฺจินฺนิตฺยะ ฯ ทฤษฺฏปูรฺวกตฺวาทนุมานสฺย ฯ ยทฺยสฺติ กิญฺจินฺนิตฺยํ สฺถานมฺ ฯ โก วิทฺวานฺ สรฺวธรฺมนิโรธ[ปูรฺวํ] วิมุกฺติมภิลเษตฺ ฯ โก วา เนษฺยาตฺ ฯ สุขเวทินํา สทา สํวาสํ ปฺริยํ วา วสฺตุตสฺตุ วิทฺวานฺ สรฺวถา วิมุกฺติเมว ปฺรารฺถยเต ฯ อโต ชฺญายเต สมุทยธรฺม น นิตฺยํ ภวตีติ ฯ อถ ปุนรฺวกฺตวฺยํ สมุทยธรฺม สรฺวํ กฺษณิกํ มุหูรฺตมปิ น ติษฺฐติ ฯ กะ ปุนรฺวาโท นิตฺยํ ภวตีติ ฯ
(ปฤ) อนิตฺยสํชฺญาศฺรทฺธา กิํ กโรติ ฯ (อุ) เกฺลศานฺ วินาศยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อนิตฺยสํชฺญา ภาวิตา [พหุลีกฤตา] สรฺวํ กามราคํ ปรฺยาทาติ ฯ สรฺวํ รูปราคํ [ปรฺยาทาติ ฯ สรฺวํ] ภวราคํ [ปรฺยาทาติ] ฯ สรฺวมสฺมิมานํ [ปรฺยาทาติ สรฺวา]มวิทฺยํา ปรฺยาทาติ อิติ ฯ (ปฤ)
(ปฤ) ไมวมฺ ฯ อนิตฺยสํชฺเญยํ กามราคมปิ วรฺธยติ ฯ ยถา กศฺจิตฺ สุภิกฺษกาโล น ทีรฺฆ อิติ พุธฺยนฺ ไมถุนราค อาสชฺยเต ฯ กุสุมํ นาติจิรํ นวํ ภวตีติ ชานนฺ สุขายาศุ ตทุปภุงฺกฺเต ฯ ปรสฺย [ทยิตาชนสฺย] สุรูปํ น นิตฺยํ ภวตีติ ชานนฺ ไมถุนราคํ ทฺรุตตรํ วรฺธยติ ฯ เอวมนิตฺยชฺญานวศาตฺกามราค อุตฺปทฺยเต ฯ อโต นานิตฺยสํชฺญา กามราคํ วินาศยติ ฯ เกจิทนิตฺยมิติ ชานนฺโต วธาทิกมปิ กุรฺวนฺติ ฯ ยาวตฺติรฺยญฺจะ อนิตฺยมิติ ชานนฺโต ‘ปิ น เกฺลศานฺ ภินฺทนฺติ ฯ อโต ‘นิตฺยสํชฺญํา ภาวยโต น กศฺจิทุปกาโร ภวติ ฯ (อุ) อนิตฺยตฺวาทฺวิโยคทุะขมุตฺเปฺรกฺษมาณะ สุภิกฺษกาลสุขชีวิตธนมานานิ ตฺยชนฺติ ฯ วิทุโษ นาเนน ปฺรีติจิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ ปฺรีติจิตฺตาภาเว น กามจิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ เวทนํา ปฺรตีตฺย หิ ตฤษฺณา ภวติ ฯ เวทนานิโรเธ ตฤษฺณา นิรุธฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต อนิตฺยสํชฺญา กามราคํ สมุจฺเฉทยตฺเยว ฯ ยศฺจ ธรฺโม ‘นิตฺยะ, โส ‘นาตฺมา อิตฺยนิตฺยมนาตฺม จ ภาวยโต โยคิโน นาตฺมพุทฺธิรฺภวติ ฯ อาตฺมพุทฺธฺยภาเว อาตฺมียพุทฺธิรฺน ภวติ ฯ อาตฺมียพุทฺธฺยภาวาตฺ กุตฺร กามราคะ สฺยาตฺ ฯ อนิตฺยสํชฺญํา ภาวยนฺ สฺวปรกายํ กฺษณิกํ มรณ[ธรฺม] จ ปศฺยติ ฯ กถํ ราคมุตฺปาทเยตฺ ฯ โยคี ปฺรารฺถิตํ สรฺวมนิตฺยํ วิปฺรโลปนมิติ อนุยาติ ฯ ตทา ตุจฺฉํ ภวติ ฯ ตุจฺฉตฺวาตฺ น กามราคมุตฺปาทยติ ฯ ยถา กศฺจิทฺวาลกะ ศูนฺเย หสฺตะ ตุจฺฉ อิติ ชฺญาตฺไวว น [ตตฺร]สงฺคํ ชนยติ ฯ กิญฺจ สตฺตฺวา นาธฺรุววสฺตุษุ ปฺรียนฺเต ฯ ยถา กศฺจิตฺ ภงฺคุรตฺวาตฺ ภาชเน น ปฺรมุทฺยเต ฯ ยถาปิ จ กาจินฺนารี อมุกสฺย ปุรุษสฺยายุรฺน สปฺตทินานฺเยษฺยตีติ ศฺรุตฺวา [วทติ] สตฺสฺวปิ สุภิกฺษกาลารฺชวพหุมานธนปฺรภาวพเลษุ โก วา ปฺรีเยต อิติ ฯ ชโน ‘ยํ สมฺยคนิตฺยสํชฺญา- [ภาวน]ยา น กามราคมุตฺปาทยติ ฯ วิทฺวานฺ หิ ปุนราวฤตฺติปตนาทิทุะขมนุสฺมรนฺ ยาวทฺทิวฺยกาเมษฺวปิ นาสชฺยเต ฯ เกวลมุกฺติเมว ปฺรารฺถยเต ฯ อนิตฺยสํชฺญา กามราคํ วรฺธยตีติ ยทฺภวานโวจตฺ ตทยุกฺตมฺ ฯ
ยทิ กศฺจิทปฺรหีณาสฺมิมาโน ภวติ ฯ ตทา ส พาหฺยํ วสฺตฺวนิตฺยํ ปศฺยนฺ โศจฺยเต ฯ ปฺริยพโลวิปริหาณฺยา จ กามปฺรารฺถตํา กโรติ ฯ ปฤถคฺชโน ‘ยํ ปฺรหีณกามสุโข [‘ปิ] น วิโยคทุะขํ ปฺรชานาติ ฯ ตทฺยถา กศฺจิทฺพาลโก มาตฺรา ตาฑิตะ ปุนรฺมาตรเมวายาติ ฯ วิทฺวําสฺตุ ทุะขเหเตา สฺถิต เอว น ทุะขํ นิโรธฺยมิติ ชฺญาตฺวา ตฺยชติ ทุะขเหตุํ ยทุต ปญฺจสฺกนฺธานฺ ฯ อยํ โยคี อาภฺยนฺตรสฺกนฺธานฺ ปริเภตฺตุํ อนาตฺมสํชฺญํา ปฺรติลภเต ฯ พาหฺยวสฺตุวินาเศ ‘ปิ น โศเกน ปีฑฺยเต ฯ อนาตฺมปฺรติลาภี กิํ ปุนะ ปฺรารฺถยีต อนิตฺยสชฺญฺยปิ น กิญฺจิตฺปฺรารฺถยเต ฯ
อนิตฺยสํชฺญา เจยํ ยทิ ทุะเข ‘นาตฺมสํชฺญํา โนตฺปาทยติ ฯ ตทา สา เกฺลศวินาศนสมฺปนฺนา น ภวติ ฯ อต อุกฺตํ สูเตฺร- เอกาเคฺรณ จิตฺเตน ปญฺจสฺกนฺธานนิตฺยานฺ ภาวเยตฺ ฯ ย อาธฺยาตฺมิกานฺ สฺกนฺธานฺ อปริภิทฺย พหิรฺธา วสฺตุ อนิตฺยํ ปศฺยติ ฯ ตสฺย สาตฺมสํชฺญตฺวาตฺ โศก อุตฺปทฺยเต ฯ ตเทยมสมฺยคฺภาวนา ภวติ ฯ อิติ ฯ อนิตฺยมิติ ปศฺยตามปิ น นิรฺเวทวิราค อุตฺปทฺยเต ฯ ยถา เอารภฺริกวฺยาธาทีนามฺ ฯ เอษํา สตฺยปิ อนิตฺยชฺญาเน น สาธุภาวนา ภวติ ฯ กศฺจิตฺสมฺยคฺภาวยนฺนปิ นานวรตํ ภาวนํา วฺยวสฺยติ ฯ ตสฺย กามจิตฺตมนฺเต วิปรฺยสฺยติ ฯ อต อุจฺยเต- เอกคฺรจิตฺเตเตติ ฯ กิญฺจ กศฺจิตฺ อนิตฺย[สํชฺญา]มลฺปกาลํ ภาวยติ ฯ เกฺลศาสฺตุ พหวะ ฯ น [ตานฺ] ปริเภตฺตุมลํ ภวติ ฯ ยถา อลฺปเมาษธํ พหฺวี รฺวฺยาธีรฺน วินาศยติ ฯ ตเถทมปิ ฯ อต อุจฺยเต- เอกาคฺรจิตฺเตน อนิตฺยมิติ สมฺยมฺภาวนา เกฺลศานฺ วินาศยติ ฯ อิติ ฯ
ธรฺมา อนิตฺยา อิติ ชฺญานเมว ตตฺตฺวชฺญานมฺ ฯ สติ ตตฺตฺวชฺญาเน น ภวนฺติ กามาทยะ เกฺลศาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อวิทฺยาปฺรตฺยยตฺวาตฺ กามาทีนามฺ ฯ อิติ อนิตฺย[สํชฺญา] น กามราคสํวรฺธนีติ เวทิตวฺยมฺ ฯ กิญฺจานิตฺยสํชฺญา สรฺวานฺ เกฺลศานุปศมยติ ฯ โยคี ยทิ ปฺรชานาติ วสฺตฺวิทมนิตฺยมิติ ฯ น ตทา [ตตฺร]สกาโม ภวติ ฯ ปุรุโษ ‘ยมวศฺยํ มริษฺยตีติ ปฺรชานนฺ กสฺไม ทฺวิษฺยาตฺ ฯ กะ สเจตโน มฺริยมาณํ ทฺวิษฺยาตฺ ฯ ยทิ ธรฺมา อนิตฺยาะ, กถํ ตต อุทฺธตสํชฺญามุตฺปาทเยตฺ ฯ ธรฺมา อนิตฺยา อิติ ชฺญานานฺน โมห อุตฺยทฺยเต ฯ โมหานุทยานฺนวิจิกิตฺสาทโย ภวนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต อนิตฺย[สํชฺญา] เกฺลศานํา วิโรธินีติ ๚
อนิตฺยสํชฺญาวรฺคสฺตฺริสปฺตตฺตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๗๔ ทุะขสํชฺญาวรฺคะ
โย ธรฺโม พาธาตฺมกะ ตทฺ ทุะขมิตฺยุจฺยเต ฯ ตตฺริวิธมฺ- ทุะขทุะขํ วิปริณามทุะขํ สํสฺการทุะขมิติ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺเน วสฺตุโต ทุะขํ ยทสิศสฺตฺราทิ ตทฺ ทุะขทุะขมฺ ฯ ปฺริยาณํา ปุนรฺภารฺยาทีนํา วิโยคกาเล ยทฺภวติ ทุะขมฺ, อิทํ วิปริณามทุะขมฺ ฯ ศูนฺยานาตฺมชฺญานลาภิโน ยจฺจิตฺตํ ภวติ สํสฺกฤตธรฺมาะ สรฺเว วิเหฐนา อิติ ฯ ตตฺสํสฺการทุะขมฺ ฯ ตทฺทุะขานุยายิ จิตฺตํ ทุะขสํชฺญา ฯ
(ปฤ) ทุะขสํชฺญํา ภาวยตา กิํ หิตํ ลภฺยเต ฯ (อุ) ทุะขสํชฺญายํา ผลานฺนิรฺเวโท ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ ทุะขสํชฺญํา ภาวยิตา กามปฺรีติํ เสวเต ฯ ตตฺปฺรีตฺยภาวานฺน ตฤษฺณา ภวติ ฯ โยคี ยทิ ธรฺมา ทุะขมิติ ปฺรชานาติ ฯ ตทา น สํสฺการานนุภวติ ฯ ธรฺมา อนิตฺยา อนาตฺมกา อปิ น ทุะขชนกาะ ตทา ไนว ตฺยาชฺยาะ ฯ ทุะขตฺวาตฺตุ ตฺยาชฺยาะ ฯ ทุะขตฺยาคาทฺวิมุจฺยเต ฯ สรฺเว สตฺตฺวา อติตรํา ภีตา ภวนฺติ ยทิทํ ทุะขมิติ ฯ ยทิ ตรุโณ วฤทฺโธ วา ปามระ ปณฺฑิโต วา อาฒฺโย ทริโทฺร วา ชานาติ อิทํ ทุะขลกฺษณมิติ ฯ [ตทา] สรฺเว เต นิรฺวิณฺณา ภวนฺติ ฯ สรฺเว โยคจาริณะ ปุรุษา นิรฺวาเณ ศานฺโตปศมสํชฺโญตฺปาทกา ภวนฺติ ฯ สรฺเวษํา สํสาเร ทุะขสํชฺโญตฺปาทนาตฺ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ เย สตฺตฺวาะ กามธาตฺวาปฺตทุะโขปทฺรุตา ภวนฺติ ฯ เต ปฺรถมธฺยาเน ศานฺตสํชฺญามุตฺปาทยนฺติ ฯ เอวํ ภวาคฺรทุะโขปทฺรุตา นิรฺวาเณ ศานฺตสํชฺญามุตฺปาทยนฺติ ฯ
สํสาเร ‘สฺตฺยวทฺยํ ยทุต ทุะขมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยตฺ รูปณมนิตฺยํ ทุะขํ วิปริณามธรฺม, อยํ รูปสฺยาทีนว อิติ ฯ อวิทฺยยาภินิวิษฺฏมิทํ ทุะขมฺ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ สตฺตฺวานํา ปรมารฺถโต ทุะเข สุขสํชฺโญตฺปาทาตฺ ฯ ปรมทุะขสํชฺโญตฺปาทนาตฺตุ นิรฺวิทฺยนฺเต ฯ อโต ภควานาห- เย ทุะขํ พุธฺยนฺติ เตษามหํ ทุะขมารฺยสตฺยํ วฺยากโรมิ อิติ ฯ ตตฺร ภควานฺ โลกสตฺยมุปาทาย อิมมรฺถํ ปฺรกาศยติ ฯ สรฺวเทวมนุษฺยาณํา ยตฺร สุขสํชฺญา ภวติ ฯ ตตฺร มม ศฺราวกา ทุะขสํชฺญามุตฺปาทยนฺติ ฯ อุตฺปนฺนทุะขสํชฺญา นิรฺวิทฺยนฺต อิติ ฯ ปรมโมหปทํ ยทฺ ทุะเข สุขสํชฺโญตฺปาทนมฺ ฯ อนยา สํชฺญยา จ สรฺวสตฺตฺวานํา สํสาเร ยาตายาตานํา มานสํ กฺลิศฺยติ ฯ ทุะขสํชฺญาปฺรติลาภินสฺตุ มุจฺยนฺเต ฯ
จตุรฺภิราหาไรศฺโจรฺธฺวเทหํ สมาปทฺยเต ฯ ตตฺร ทุะขสํชฺญยา อาหารานฺ ปฺรชหาติ ฯ ยถา ปุตฺรมําสขาทนมฺ, ยถา วา นิศฺจรฺมโคภกฺษณมฺ, ยถา องฺคารกรฺษุภกฺษณมฺ ฯ ยถา ศกฺติศตธาราวเลปนมฺ ฯ ตถาภูเต ‘ษฺวาหาเรษุ สรฺวํ ทุะขารฺถกมฺ ฯ ตถา ทุะขสํชฺญยา อาหารานฺ ปฺรชหาติ ฯ ทุะขสํชฺญํา ภาวยโต มโน น จตสฤษุ วิชฺญานสฺถิติษุ สุขํ วิหรติ สรฺวตฺร ทุะขทรฺศิตฺวาตฺ ฯ ยถา มุคฺธาะ ศลภาะ สุขสํชฺญยา ปฺรทีเป ปตนฺติ ฯ วิทฺวานฺ อคฺนิรฺทหตีติ ชฺญาตฺวา [ตํ] ปรีหรติ ฯ ปฺรากฤตา อปิ ตถา อวิทฺยาโมหาทูรฺธฺวเทหาคฺเนา ปตนฺติ ฯ วิทฺวําสฺตุ ทุะขสํชฺญยา วิมุจฺยเต ฯ สรฺวญฺจ ไตฺรธาตุกํ ทุะขํ ทุะขสมุทยะ ฯ ทุะขา เวทนา ทุะขมฺ ฯ ทุะขชนกํ ทุะขสมุทยะ ฯ [อิทานี]มทุะขมปิ อวศฺยํ จิราทฺทุะขํ ชนยติ ฯ อโต โลเก สรฺวํ ทุะขมิติ ภาวเยตฺ ฯ นิรฺวิณฺณจิตฺตา ธรฺมานฺ เวทยนฺโต วิมุจฺยนฺเต ๚
ทุะขสํชฺญาวรฺคศฺจตุสฺสปฺตตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๗๕ อนาตฺมสํชฺญาวรฺคะ
โยคี สรฺเว ธรฺม ภงฺควิปริณามลกฺษณา อิติ ปศฺยติ ฯ ยสฺมินฺ รูเป อาตฺตฺมตยาภินิวิศเต อิทํ รูปํ วิปริณามธรฺม ฯ ตทฺวิปริณามธรฺมชฺญานาทาตฺมจิตฺตํ ปริหรติ ฯ ตถา เวทนาทีนปิ ฯ ยถา กศฺจิตฺ คิรินิรฺฌรานุวาหิโต ยตฺกิญฺจิทวลมฺพฺย ตทฺวิหาย มุจฺยเต ฯ ตถา โยคฺยมฺปิ ตทาตฺมตยา กลฺปยติ ฯ ตทฺวิปริณามธรฺม ทฤษฺฏฺวา อนาตฺมกํ ปฺรชานาติ ฯ อโต ‘นาตฺมเก ‘นาตฺมสํชฺญํา ภาวยติ ฯ
(ปฤ) อนาตฺมสํชฺญํา ภาวยนฺ กิํ หิตํ ลภเต ฯ (อุ) อนาตฺมสํชฺญาภาวยิตา ทุะขสํชฺญํา ปริปูรยติ ฯ ปฤถคฺชนา อาตฺมสํชฺญยา ปรมารฺถโต ทุะเข น ทุะขํ ปศฺยนฺติ ฯ อนาตฺมสํชฺญยา ตุ อตฺยลฺเป ‘ปิ ทุะเข ตทุปฆาตํ พุธฺยเต ฯ อนาตฺมสํชฺญยา โจเปกฺษาจิตฺตํ สมุทาจรติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อาตฺมสํชฺญยา หิ อาตฺมา นศฺเยทิติ พิภฺยนฺติ ฯ ยทิ ปรมารฺถํ ชานาติ ตทา หายปติ ทุะขมนาตฺมกํ วินาศฺยมิติ ฯ ตทา สมุทาจรตฺยุเปกฺษา ฯ อนาตฺมสํชฺญยา จ นิตฺยสุขํ ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺวมนิตฺยมฺ ฯ ตตฺร ยทิ อาตฺมาตฺมียจิตฺตมุตฺปาทยติ ฯ ตทา อาตฺมา น ภเวตฺ, อาตฺมียมปิ น ภเวตฺ, สทา ทุะขเมวาสฺติ อิติ วเทตฺ ฯ นาสฺตฺยาตฺมาตฺมียมิติ จินฺตยโต ธรฺเมษุ วินษฺเฐษุ น ทุะขมุตฺปทฺยเต ฯ
อนาตฺมสํชฺญยา จ โยคินศฺจิตฺตํ วิศุธฺยติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺเว หิ เกฺลศา อาตฺมทฤษฺฏิสมฺภูตาะ ฯ อิทํ วสฺตุ อาตฺมโน หิตมิตฺยตะ กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ อิทํ วสฺตุ อาตฺมโน ‘หิตมิตฺยโต ทฺเวษปฺรติถ อุตฺปทฺยเต ฯ อเนนาตฺไมวาภิมานชนกะ ฯ อหมายุโษ ‘นฺเต กริษฺยามิ น กริษฺยามิติ ทฤษฺฏิวิจิกิตฺสา ภวติ ฯ เอวมาตฺมไนว สรฺเว เกฺลศาะ สมุทฺภวนฺติ ฯ อนาตฺมสํชฺญยา ตุ สรฺเว เกฺลศาะ สมุจฺฉิทฺยนฺเต ฯ เกฺลศานํา สมุจฺเฉทาตฺ จิตฺตํ วิศุธฺยติ ฯ จิตฺตวิศุทฺธฺยา จ กาญฺจนํ โลษฺฏํ จนฺทนมสิธารํา ปฺรศํสํา นินฺทาญฺจ สมํ มนฺยเต ฯ ปฺริยวิปฺริไยรฺวิวิกฺตํ จิตฺตํ สุนิวฤตฺตํ ศานฺตํ ภวติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘นาตฺมสํชฺญกสฺย จิตฺตํ วิศุธฺยตีติ ฯ อนาตฺมสํชฺญํา วิหาย นาสฺตฺยนฺโย มารฺโค วิมุกฺติปฺราปกะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทฺยาตฺมวาที ปฺรชานาติ นาสฺตฺยาตฺมา นาสฺตาตฺมียมิติ ฯ เอวํ วฺยวสิตํ จิตฺตมุตฺปาทยนฺเนว วิมุจฺยเต ฯ
(ปฤ) ไมวมฺ ฯ กทาจิทนาตฺสํชฺญยา ปุนะกามจิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา สฺตฺรีรูเป ราคะ ฯ ตตฺสรฺวมนาตฺมสฺเนหาตฺ ฯ ไนราตฺมฺยมนุสรนฺเนว ปุณฺยปาปํ สญฺจิโนติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สฺวกายสฺโยปกาเร ‘ปกาเร วา น ปุณฺยปาปมฺ ฯ (อุ) สาตฺมกจิตฺตะ กามราคมุตฺปาทยติ ฯ สฺวกาเย ปุรุษสํชฺญํา ปรกาเย จ สฺตฺรีสํชฺญามุตฺปาทฺย [ตตฺร] อภินิวิศเต ฯ ตทภินิเวโศตฺปาทศฺจ ปฺรชฺญปฺตฺยา ภวติ ฯ ตลฺลกฺษไณว ปฺรชฺญปฺติะ ฯ อโต น ไนราตฺมฺยํ กามจิตฺตชนกมฺ ฯ อนาตฺมจิตฺตศฺจ น กรฺมาณิ สญฺจิโนติ ฯ ยถา อรฺหโต ‘นาตฺมสํชฺญยา น กรฺมาณิ สญฺจียนฺเต ฯ อนาตฺมสํชฺเญยํ สรฺเวษํา เกฺลศานํา กรฺมณาญฺจ สมุจฺเฉทินี ฯ อต[สฺตํา] ภาวเยตฺ ๚
อนาตฺมสํชฺญาวรฺคะ ปญฺจสปฺตตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๗๖ อาหาเร ปฺรติกูลสํชฺญาวรฺคะ
สรฺวํ ทุะขชนนมาหารกามาทฺภวติ ฯ อาหาราจฺจ ไมถุนราคะ สโหตฺปทฺยเต ฯ กามธาเตา ยานิ สนฺติ ทุะขานิ สรฺวาณิ ตานิ อนฺนปาน ไมถุนราคํ ปฺรตีตฺย ภวนฺติ ฯ อาหารกามสมุจฺเฉทาย ปฺรติกูลสํชฺญํา ภาวเยตฺ ฯ
ยถา กลฺปาเทา สตฺตฺวาะ สฺวรฺคาทาคตฺย โลเก ‘สฺมินฺ อุปปาทุกา อภูวนฺ ฯ [เต] ปฺรภาสฺวรกายาะ เขจราะ สฺวตนฺตฺรา ภูตฺวา ปฤถิวีรสมาทาวศฺนุวนฺ ฯ ตทศนพหุลาะ ปฺรณษฺฏปฺรมาติศยา อภูวนฺ ฯ เอวํ กฺรเมณ ชราวฺยาธิมรณศาลินะ ยาวทฺวตฺสรศตํ ภูยสา ทุะไขะ ปีฑิตาะ ฯ อาหาราภินิเวศวศาตฺ สรฺเว เต ตาทฤเศมฺยะ ผเลมฺยะ ปฺรณษฺฏาะ ฯ อต อาหารํ โยนิโศ ภาวเยตฺ ฯ อนฺนปานาภินิเวศานฺไมถุนราค อุตฺปทฺยเต ฯ ตโต ‘นฺเย เกฺลศา ภวนฺติ ฯ เตภฺโย ‘กุศลํ กรฺม กุรฺวนฺติ อกุศลกรฺมตะ ตฺรีนฺ โทษานฺ วรฺธยิตฺวา เทวมนุษฺยาณามปกุรฺวนฺติ ฯ ตสฺมาตฺ สรฺวาะ เกฺลศวิปตฺตย อาหารกามาตฺ ภวนฺติ ชราวฺยาธิมรณลกฺษณานิ อนฺนปานาธีนานิ ฯ
อาหาโร ‘ยํ สฺถาเน ปรมมภินิเวศยติ ฯ กามราโค คุรุรปิ น ปุรุษํ เกฺลศยติ ฯ ยถา อาหารกรฺตา ฯ ยทิ วา พาโล วฤทฺโธ คฤหสฺถะ ปฺรวฺรชิโต วา อนาหารปีฑิโต ภวติ ฯ อาหารมิมํ ภุงฺกฺตฺวา อนาสกฺตมนา ภเวตฺ ฯ อวิราคี อติตรํา ขิทฺยเต ฯ ยถา อสิธาราวเลปนี, ยถา วา วิษ[สิกฺเตา]ษธเสวกะ ฯ ยถา วา วิษสรฺปโปษกะ ฯ อโต ภควานาห- ภาวิตจิตฺต อิทมาหารเยตฺ ฯ นาหารกามาย ตทฺทุะขปีฑิตะ สฺยาตฺ อิติ ฯ เกจิตฺตีรฺถิกา [อปิ] นิรศนวฺรตมาจรนฺติ ฯ อโต ภควานาห- นาสฺยาหารสฺโยปจฺเฉทาตฺ วิมุจฺยเต ฯ กินฺตุ โยนิโศ มนสิ กฤตฺวา อาหารเยทิติ ฯ เย สมุจฺฉินฺนาหาราะ เตษํา เกฺลศา น กฺษียนฺเต ฯ อหิตํ ตีวฺรมรณเมว ภวติ ฯ อโต ภควานาห- อาหาเร ‘สฺมินฺ ปฺรติกูลสํชฺญํา ชนเยตฺ, นาสฺติ ตโต ‘วทฺยมิติ ฯ
(ปฤ) กถมาหาเร ปฺรติกูลสํชฺญา กุรฺยาตฺ ฯ (อุ) อยํ กายสฺวภาโว ‘กุศละ ฯ อตฺยุตฺตรมสมาหารผลํ สรฺวมศุจิ ฯ อตสฺตโต นิรฺวินฺทฺยาตฺ ฯ สุรภิคนฺธมธุรปานโภชนานิ ศุจิกาล เอว กายสฺย หิตกราณิ ฯ ทนฺเตน จรฺวิตํ ลาลยา สิกฺตํ ลิงฺคํ วานฺตวทามาศยปติตํ กายสฺย หิตกรมฺ ฯ อโต ชฺญายเต ‘ศุจีติ ฯ อิทมนฺนปานมชฺญานาตฺสุขมฺ ฯ ยทิ กศฺจินฺมธุรมาหารํ ลภมาโน ‘ปิ ปุนรฺวานฺตํ น ภุนกฺติ ฯ อิติ ชฺญาตวฺยมชฺญานพลาตฺตนฺมธุรํ มนฺยต อิติ ฯ
อาหารปฺรตฺยยํ กฤษิกรฺม เสวารฺชนํ สํรกฺษณมิตฺเยวญฺชาตียทุะขานฺยนุภวติ ฯ ตตฺปฺรตฺยยมปฺรมาณานิ ปาปานิ กุรฺวนฺติ ฯ ยทศุจิ สรฺวํ ตทาหาราธีนมฺ ฯ อสตฺยาหาเร เกน ภวนฺติ ตฺวคสฺถิรกฺตมําโสจฺจาราทีนฺยศุจีนิ วสฺตูนิ ฯ ยา ทุรฺคตโยรฺวรฺจะกุฏีกฺริมฺยาทยะ เต สรฺเว คนฺธรสาภินิเวศาทโตฺรตฺปทฺยนฺเต ฯ ยโถกฺตํ กรฺมวรฺเค- ยสฺตรฺษิโต มฺริยเต ส ชลกฺริมิภาเวโนตฺปทฺยเต ฯ นิพิฑสฺถาเน มฤตะ ปกฺษิษูตฺปทฺยเต ฯ ไมถุนราเคณ มฤโต โยนาวุตฺปทฺยเต ฯ อิตฺเยวมาทิ ฯ ย เอตทาหารวิวิกฺต ส มหาสุขํ ปฺรติลภเต ฯ ยถา รูปธาเตา นิรฺวาเณ โจตฺปทฺยเต ฯ อาหารานุวรฺตนตะ กฤษฺณาทิทุะขํ ภวติ ฯ เอวมาหาโร ‘ศุจิรฺทุะข อิติ ทฤษฺฏฺวา ปฺรติกูลสํชฺญํา ภาวเยตฺ ๚
อาหาเร ปฺรติกูลสํชฺญาวรฺคะ ษฏฺสปฺตตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๗๗ สรฺวโลเก ‘นภิรติสํชฺญาวรฺคะ
โยคี ปศฺยติ โลเกษุ สรฺวํ ทุะขมฺ, จิตฺเต จ นาสฺติ กิญฺจิตฺสุขมิติ ฯ อยญฺจ โยคี ภาวยติ ปฺรีติวิวิกฺตํ สมาธิํ ตทฺยถา อนาตฺมสํชฺญํา ทุะขสํชฺญามาหาเร ปฺรติกูลสํชฺญํา มรณสํชฺญามฺ ฯ อิตฺยาทิ ฯ ตทา ตสฺย จิตฺตํ น สรฺวโลเก ‘ภิรมเต ฯ อปิ จายํ ปศฺยติ- ยตฺปฺริยํ ตตฺกามราควรฺธนมฺ, ยทฺวิปฺริยํ ตตฺ ทฺเวษปฺรติฆวรฺธนมิติ ฯ อต อุภยตฺร นาภิรมเต ฯ ธนิกสฺย ปาลนาทิทุะขมสฺตีติ ทฤศฺยเต ฯ ทริทฺรสฺยากิญฺจนฺยทุะขํ ทฤศฺยเต ฯ สุสฺถานิโก ทุะสฺถาเน ปติษฺยมาโณ ทฤศฺยเต ฯ ทุะสฺถานิโก ทฤษฺเฏ ทุะขานฺยนุภวนฺ ทฤศฺยเต ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺโน ธนิโก ‘วศฺยํ ปติษฺยามิ, อิทญฺจ กามาทีนํา วิหฤติสฺถานมิติ ปฺรชานาโน ทฤศฺยเต ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺโน ทริโทฺร น ปฺรตฺยโยปลภฺยนิรฺคม อิติ ปฺรชานานะ ฯ อโต น สวโลเก ‘ภิรมเต ฯ อลฺปตราศฺจ สตฺตฺวาะ สุสฺถาน อุตฺปนฺนาะ, พหุตรา ทุรฺคเตา ปตนฺติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อลฺปตราะ สุสฺถาน อุตฺปทฺยนฺเต พหุตรา ทุสฺถาน อุตฺปทฺยนฺเต ฯ ตทาทีนวํ ทฤษฺฏฺวา นิรฺวาณเมว ปฺรารฺถยนฺเต ฯ อิติ ฯ ปุรุโษ ‘ยํ ปศฺยติ กามาทโย โทษาะ เกฺลศาสฺสทา สนฺตานมนุวรฺตนฺต อิติ ฯ ยถา โกฺรธาเสวี ปุรุโษ ‘วกาเศ ลพฺเธ ปุนรฺพธฺยเต ฯ อสฺมินฺ วธเก กถมภิรเมต ฯ เกฺลศาทุตฺปนฺนมกุศลํ กรฺม สทานุวรฺตมานํ ทฤศฺยเต ฯ ไนวากุศลกรฺมผลานฺมุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร-
ส เจตฺตุ ปาปกํ กรฺม กริษฺยติ กโรษิ วา ฯ
น เต ทุะขาตฺปฺรโมโก ‘สฺติ, อุตฺปาตฺยาปิ ปลายตะ ๚ อิติ ฯ
อโต นาภิรมเต ฯ ชาตฺยาทีนฺยษฺฏ ทุะขานิ สทา สุกฤตินมนุวรฺตนฺเต ฯ กิํ ปุนะ ปาปินมฺ ฯ เอวํ กถํ โลเก อภิรเมต ฯ ตทฺยถา อาศีวิษกรณฺฑะ ปญฺโจกฺษิปฺตาสิกา วธกาะ ศูนฺเย คฺราเม โจระ ฯ ตาทฤศานฺยวรตีราณิ ทุะขานิ สทา สตฺตฺวานนุวรฺตนฺเต ฯ กถํ ตตฺราภิรเมต ฯ ตทฺยถา ลวณติกฺตตฤษฺณานทีวาหิตะ ปญฺจกามคุณวิษศลฺย [วิทฺธะ] อวิทฺยานฺธการางฺคารกรฺเษา [ปติตสฺตาทฤศานิ] ทุะขานิ สตฺตฺวานนุวรฺตนฺเต ฯ กถํ [ตตฺร] อภิรเมต ฯ โยคี อุปศมสุขมลฺปํ วิปตฺติเกฺลศทุะขานิ พหูนีติ ปฺรชานาติ ฯ กสฺมาตฺ, [ยสฺมาตฺ] ปฺรติทีนํ โลไกสฺตูยมานา วนษณฺฑปฺรสูตสฺผีตผลสมฤทฺธิศาลิโน [‘ปิ] ภูปา น ทีรฺฆกาลสุขลาภิโน ทฤศฺยนฺเต ฯ สุขสมฺปฺรหรฺษิโณ ‘ลฺปาะ ฯ ทุะขเวทินสฺตุ พหวะ ฯ อโต น สรฺวโลเก ‘ภิรมเต ฯ
(ปฤ) สํชฺญามิมํา ภาวยนฺ กานิ หิตานิ วินฺทเต ฯ (อุ) นานาวิธโลกลกฺษเณษุ น จิตฺตมภินิวิศเต ฯ ตํา สํชฺญํา ภาวยตา กฺษิปฺรํ โมโกฺษ ลภฺยเต ฯ สํสาเร จ ทีรฺฆกาลํ [น]ติษฺฐติ ฯ อยํ โยคี หิตํ ชฺญานํ วินฺทเต ฯ สทา สรฺวตฺราทีนวภาวิตฺวาตฺ ฯ อสฺย จ จิตฺเต น เกฺลศา อุทฺภวนฺติ ฯ
อุทฺภเว วาศุ นิรุธฺยนฺเต ฯ ยถา ตปฺตายะกปาเล ปติตํ ชลพินฺทุ ฯ โยคี โลเก นาภิรมต อิตฺยตะ ปรโมปศเม ‘ภิรมเต ฯ โย โลกานฺนิรฺวิณฺณะ ส อุปศเม ปรเม ‘ภิรมเต ฯ ตสฺมาตฺ สรฺวโลเก ‘นภิรติสํชฺญํา ภาวเยตฺ ๚
สรฺวโลเก ‘นภิรติสํชฺญาวรฺคะ สปฺตสปฺตตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๗๘ อศุภสํชฺญาวรฺคะ
(ปฤ) อศุภสํชฺญํา กถํ ภาวเยตฺ ฯ (อุ) โยคี ปศฺยติ กายสฺย พีชมศุภํ ยทุต มาตาปิโตรศุจิมารฺคชศุกฺรโศณิตสงฺฆาตะ ฯ กาโย ‘ยมศุจิภิะ สํสิทฺโธ ยทุต ชีรฺณาหารปฺรสฺเวทปฺรสฺนิคฺธะ ฯ อุปปตฺติสฺถานญฺจาศุจิ ยทุต มาตุะ กุเกฺษา ปริปูรฺณมศุจิ ภวติ ฯ วิณฺมูตฺราทฺยศุจิปทารฺถาะ สมฺภูย กายํ กุรฺวนฺติ ฯ นวสุ ทฺวาเรษุ สทาศุจีนิ สฺรวนฺติ ฯ กาโย ‘ยํ ยตฺร นิกฺษิปฺยเต ตเทว สฺถานมมงฺคลมศุจิ ฯ อนฺนํ ปานํ วสฺตฺรํ ปุรุษกายคตํ ปรีหิตํ สรฺวํมศุจิ ภวติ ฯ ปเรษํา ทูษณญฺจ ภวติ ฯ กายสฺยาสฺย ปทารฺถะ สรฺโว ‘ศุจิะ ฯ ยถา สฺนานชลํ ยทิ วา สฺนานปาตฺราทิ ฯ กาโยตฺถํ เกศนขศิงฺขาณเศฺลษฺมาทิ สรฺวมศุจิ ฯ ทฤศฺยเต จ มฤตกาโย ‘ศุจิตะ ฯ กาโย ‘ยํ มฺริยมาณะ กิมนฺโย ภวติ ฯ อาทิต อารภฺยายมศุจิริติ เวทิตวฺยมฺ ฯ ชายมานสฺตุ อาตฺมพุทฺธิวิปรฺยยาตฺ ศุจิริตฺยุจฺยเต ฯ มฤตสฺปฤษฺฏี อศุจิรฺภวติ ฯ เกศนขาทิ สทา มฤตวสฺตุ ฯ อปฺรมาณา มฤตกฺริมยศฺจ สทา กายํ สฺปฤศนฺติ ฯ อโต ชฺญาตวฺยํ กาโย ‘ยมาทิต อารภฺยาศุจิริติ ฯ อศุจิลูกฺษามกฺษิกามศกาทยะ สรฺวา อศุจิกฺริมยะ สรฺวทาคตฺย กายํ สฺปฤศนฺตีตฺยศฺจาศุจิะ ฯ กาโย ‘ยํ วรฺจะกุฏีวตฺ สทาศุจิปูรฺณะ ฯ ตตฺปฺรตีตฺย วรฺจะกุฏฺยํา สหสฺรธา กฺริมโย ภวนฺติ ฯ ตถายํ กาโย ‘ปิ ฯ
กาโย ‘ยํ ศฺมศานสมะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ มฤตกายสฺย หิ สฺถานํ ศฺมศานมิตฺยุจฺยเต ฯ อยํ กาโย ‘ปิ พหฺวโย มฤตกฺริมโย ‘ตฺร ติษฺฐนฺติ ฯ อยํ กาโย ‘ศุจิํ กโรติ ฯ ยานิ ศุจิสฺถานานิ สุรภิกุสุมวสฺตฺรมาลาทีนิ [ตานิ] สรฺวาณฺเยตตฺกายวศาทศุจีนิ ภวนฺติ ฯ พฺราหฺมณา มฤตคฤเห ปฺรสูติกาคฤเห จ นาหารมุปภุญฺชนฺติ ฯ อศุจิตฺวาตฺ ฯ อสฺมินฺ กาเย ตุ ศตสหสฺรธา กฺริมยะ สทา ชายนฺเต มฺริยนฺเต จ ฯ ตทา โนปโภชฺยานฺนปาโน ภเวตฺ ฯ อโต ชฺญายเต ‘ศุจิริติ ฯ โลเก จ นรกมศุจิ ฯ กาโย ‘ยํ กฺริมิศตสหสฺราณํา นรกมฺ ฯ อโต ‘ศุจิะ ฯ กาโย ‘ยํ สทา สฺนานมเปกฺษเต ฯ ยทิ ศุจิะ ฯ กิมรฺถํ สฺนานมเปกฺษเต ฯ สุรภิกุสุมคนฺธมาลาลงฺกฤโต ‘ยํ กายะ อิติ เวทิตวฺยํ กาโย ‘ยํ สฺวภาวโต ‘ศุจิริติ ฯ ปฺรชฺญปฺตฺยา ศุจิภิะ พาหฺไยรลงฺกฺริยเต ฯ อยํ มนุษฺยกายะ ปรมมศุจิะ ฯ ยถานฺเยษํา สตฺตฺวานํา จรฺมโรมนขทนฺตมชฺชาสฺถิมําสานิ กทาจิทุปยุชฺยนฺเต ฯ มนุษฺยกาเย ตุ ไนกมสฺติ คฺราหฺยมฺ ฯ ปรมาศุจิตฺวาตฺ ฯ ยโถตฺปลปทฺภปุณฺฑรีกปุษฺปาทีนิ อศุจิสภูตตฺวาทศุจีนิ ภวนฺติ ฯ น ตถา กาโย ‘ยมนฺยปทารฺไถรศุจีกฺริยเต ฯ ปฺรกฤติต เอวาศุจิะ ฯ กาโย ‘ยํ ยทิ ศุจิะ ฯ ตทา น วสฺเตฺรณาจฺฉาทเยตฺ ฯ ยถา ปุรุโษ วสฺตฺราจฺฉาทิตมลราศิะ ปรานฺ วญฺจยติ ฯ ตถา สฺตฺรี อาจฺฉาทนาภรณาจฺฉาทิตกายา ปุรุษํ โมหยติ ฯ ตถา ปุรุโษ ‘ปิ ฯ [อโต] ชฺญาตวฺยมศุจิริติ ฯ สมนฺตโต ‘ยํ กายะ สทา อศุจิ นิสฺสารยติ ยทุต นวรนฺธฺราณิ อศุจิทฺวาราณิ โรมกูเปษุ จ ไนกมสฺติ ศุจิ ฯ
(ปฤ) อศุภสํชฺญาภาวนา กสฺย หิตสฺย ลาภาย ภวติ ฯ (อุ) สฺตฺรีปุรุษโยะ ศุภสํชฺญยา กามราค อุตฺปทฺยเต ฯ ตสฺมาตฺกามราคาตฺปาปกานํา ทฺวารมปฺราวฺริยเต ฯ อศุภสํชฺญาภาวนายานฺตุ กามราคาณํา นิคฺรโห ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อยํ หิ กาโย ทุรฺคนฺธมไลรศุจิศฺจรฺมาวฤตตฺวาตฺปรํ น ชฺญายเต ฯ วสนาจฺฉาทิตาศุจิราศฺยาภาสวตฺ ศุจิปฺริยวสฺตุ ปริวรฺชเยตฺ ฯ โยคี จายํ วินีลกโลหิตกาทิสํชฺญยา สรฺวกายํ ปรฺยาทาติ ฯ กายปรฺยาทานาตฺ น กามราโค ภวติ ฯ ปฺรตฺยกฺษํ ทฤศฺยเต จ วินีลกโลหิตกาทิรูปมฺ ฯ (ปฤ) ยทฺวสฺตุโต ‘วินีลกมฺ, ตตฺ กสฺมาทฺวินีลกํ ปศฺยติ ฯ (อุ) อธิมุกฺติวลาทฺโยคี ตตฺ วินีลกํ คฤหฺณาติ ฯ สรฺวาณิ รูปาณิ จ วินีลกโลหิตกานิ ปศฺยติ ฯ
(ปฤ) ภาวเนยํ กสฺมานฺน วิปรฺยสฺตา ภวติ ฯ (อุ) กาโย ‘ยํ วินีลกโลหิตภาคียะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อสฺติ วฤเกฺษ วิศุทฺธตา อิติ ฯ วินีลกโลหิตกลกฺษณํ สทา ภาวยนฺ อนฺยานิ รูปาณฺยภิภวติ ฯ ยถา [อินฺทฺร]นีลมณิปฺรภา สฺผฏิกรูปํ ติรสฺกโรติ ฯ เอวํ วินีลกโลหิตกาทิลกฺษณํ ทีรฺฆกาลํ ภาวยโต ‘ศุภ[สํชฺญา] สมฺปูรฺณา ภวติ ฯ อศุภสํชฺญายํา น ไมถุ ราค อุตฺปทฺยเต ฯ อนุตฺปนฺเน ไมถุนราเค สําวฤตสรฺวาปตฺติวิมุโข นิรฺวาณเมยานุยาติ ฯ อศุภสํชฺญํา ภาวยต อิทฤศํ หิตํ ลภฺยเต ฯ
อศุภภาวนาวรฺโค ‘ษฺฏสปฺตตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๗๙ มรณสํชฺญาวรฺคะ
โยคีมรณสํชฺญยา ชีวิเต ‘ธฺรุวจิตฺโต ภวติ ฯ อิตฺยตะ [ตํา] ภาวเยตฺ ฯ อยํ สทา กุศลธรฺเมษุ ปรมมภิรโต ‘กุศลธรฺมานฺ ปฺรชหาติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สตฺตฺวา ภูยสา มรณวิสฺมรณาทกุศลํ กรฺม กุรฺวนฺติ ฯ ยทา ตุ มรณมนุสฺมรนฺติ ตทา ปฺรชหติ ฯ สตตมรณานุสฺมรณาจฺจ มาตาปิตฤภฺราตฤสฺวสฤชฺญาติสาโลหิตปริชนาทิษุ ราคตฤษฺณาลฺปียสี ภวติ ฯ มรณสํชฺญํา ภาวยตะ สฺวสฺย หิตํ ภวติ ยทุต จิตฺไตกาคฺรฺเยณ กุศลธรฺมาณามุปจยะ ฯ เลากิกาะ สตฺตฺวา ภูยสา ปริหิตาภิรตา สฺวหิตํ ตฺยชนฺตฺเยว ฯ กิญฺจายํ กฺษิปฺรเมว มุจฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ อาชวญฺชวมนุฆาวตํา หิ โลกานํา สทา มรณํ ภวติ ฯ อยนฺตุ มรณนิรฺเวทา ทฺวิมุกฺติเมว ปฺรารฺถยเต ฯ
(ปฤ) กถํ มรณสํชฺญํา ภาวเยตฺ ฯ (อุ) สรฺวมนิตฺยมิติ ปูรฺวํ สามานฺยต อุกฺตมฺ ฯ อิทานีนฺตุ กาโย ‘นิตฺย อิติ มาตฺรํ ภาวเยตฺ ฯ สฺกนฺธานํา สนฺตานสมุจฺเฉโท มรณ สํชฺเญตฺยุจฺยเต ฯ กาโย ‘ยํ พาหฺยวสฺตฺวเปกฺษยาปฺยนิตฺยตระ ฯ ตทฺยถา มฤณฺมเย ฆเฏ ‘ธฺรุวลกฺษณมฺ ฯ ตทปฺยติกฺรานฺโต ‘ยํ กาย อิติ โยคี ภาวยติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ มฤณฺมโย ‘ยํ ฆโฏ ยทิ [สมฺยกฺ] ปฺรโยคปาลิตะ กทาจิตฺ จิรํ ติษฺเฐตฺ ฯ อยํ กายสฺตุ จิรตมํ ติษฺฐมาโน น วตฺสรศตมติกฺรามติ ฯ อธฺรุวตฺวานฺมรณสํชฺญามนุสฺมเรตฺ ฯ กิญฺจายํ กายะ ปริปนฺถิธรฺไมะ สมฺพหุละ ยทุตาศิศสฺตฺรคทาวธกโจรปฺรปาตปานโภชนาปริปาจนาติศีตาติฆรฺมวาตวฺยาธยะ ฯ สํเกฺษปตะ สรฺเว สตฺตฺวา อสตฺตฺวาศฺจ กายสฺย ปริปนฺถิโน ธรฺมา ทฺรษฺฏวฺยาะ ฯ อโต ภาวเยนฺมรณสํชฺญามฺ ฯ
กิญฺจ โยคี ปศฺยติ กายะ กฺษณิกนิตฺโย วิปริณามลกฺษโณ ไนกํ กฺษณมปฺยารกฺษฺย อิติ ฯ อโต มรณสํชฺญํา ภาวยติ ฯ โยคี ทฤษฺฏธรฺเม จ ปศฺยติ พาลฺยเยาวนวารฺธกฺยานิ สวฺยาธีนิ นิรฺวฺยาธีนิ วา น มรณปริหารีณีติ ฯ เอวํ กาเยนาปิ ภวิตวฺยมิตฺยนุสฺมฤตฺย มรณสํชฺญํา ภาวยติ ฯ กิญฺจ โยคี ปศฺยติ อนิยตวิปากํ กรฺม ฯ น สรฺวกรฺมาณิ กฺษียนฺเต อายุรฺวรฺษศไตรปิ ฯ กรฺมโณ ‘นิยตตฺวานฺมรณมปฺยนิยตํ อิติ ฯ อโต มรณสํชฺญามนุสฺมเรตฺ ฯ อนาเทา จ สํสาเร ‘สฺติ กรฺมาปฺรมาณม ฯ อสฺติ กิญฺจิตฺกรฺม อนฺยกรฺมโณ วรณกมฺ ฯ มมาปิ ภเวทกาลิกมรณกรฺม ฯ อิติ กถมสฺมินฺนายุษิ[โยคี] ศฺรทฺทธีต ฯ กิญฺจ โยคี ปศฺยติ มรณมติปฺรภวิษฺณุ, น สานฺตฺววจเนโนลฺลาปนียํ ธเนนานุเนยํ วิคฺรเหณ วา โมจนียมฺ ฯ ยถา มหติ ไศเล จตุรฺภฺโย ทิคฺภฺย อาคเต นาสฺติ ปลายนสฺถานมฺ ฯ
(ปฤ) ยทิ กศฺจิทฺยมํ สนฺตปรฺยติ ฯ ตทา มรณานฺมุจฺยเต ฯ (อุ) อยํ พาโล มูฒ[เอวํ] วทติ ฯ ยมะ ปฺราณินามุตฺปาทเน วเธ จาสฺวตนฺตฺรพละ ฯ เกวลํ ปรามฤศติ กิํ กุศลจารี กิํ วากุศลจารีติ ฯ วิปากเวทนายํา กฺษียมาณายํา หิํสฺรกกายปฺรตฺยยํ มฺริยเต ฯ อโต โยคี กาโย ‘นิศฺรโย ‘ศรโณ มรณวรฺตฺมคต อิติ ปศฺยนฺ มรณสํชฺญามนุสฺมรติ ฯ กิญฺจ โยคี สทา ปศฺยติ กาโย ‘ยํ ชราวฺยาธิปริปีฑิโต ‘ธฺรุวสฺวภาวะ ปฺรติกฺษณมุตฺปนฺนวินาศี วิชฺญานสนฺตานวินษฺฏ อิตฺยโต มรณสํชฺญํา ภาวยติ ฯ กิญฺจายํ โยคี ปศฺยติ มรณํ นิยตํ ชีวิตมนิยตมฺ ฯ อนิยตานฺนิยตํ วิศิษฺยต อิตฺยโต มรณสํชฺญํา ภาวยติ ฯ
(ปฤ) กสฺมาตฺ ชราวฺยาธฺยาทิสํชฺญา อนุกฺตฺวา มรณสํชฺญามาตฺรมุจฺยเต ฯ (อุ) ชราวฺยาธฺยภิภูตะ ปุรุโษ น ปริกฺษียเต ฯ วฺยาธิรฺพลํ หรติ ชรา เยาวนํ หรติ ฯ ชฺญาติสาโลหิโต ธนมนฺยจฺจ[หรติ] ฯ กายสฺตุ ตถาปิ ติษฺฐติ ฯ มรณํ ปุนะ สรฺวมปหรติ ฯ ชราวฺยาธฺยาทิ จ มรณสฺย ปฺรตฺยยะ ฯ อโต น ปฤถคุจฺยเต ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- มรณํ นาม มหาตามสฺตฺรมฺ อรศฺมิกมรกฺษณมฺ อสหายกมนุปสฺถาปกํ ปรมภยสฺถานํ อิติ ฯ อโต มรณสํชฺญามนุสฺมเรตฺ ฯ กิญฺจ สตฺตฺวา มรณปฺรตฺยยํ ปรโลกาทฺวิภฺยติ ฯ ไตฺรธาตุเก สรฺวสฺยาสฺติ มรณํ น ตถา ชรา วฺยาธิศฺจ ฯ
(ปฤ) ยทิ สตฺตฺวานฺ วิหาย นาสฺติ มรณสํชฺญา ฯ สตฺตฺวา เอว ปฺรชฺญปฺติสนฺตะ ฯ โยคี กสฺมาทิมํา สํชฺญํา ภาวยติ ฯ (อุ) วินศฺวรสตฺตฺวลกฺษณ[ชฺญาน]วิหีโน มรณาทฺวิเภติ ฯ โย มรณสํชฺญํา ภาวยติ ฯ น ส พิเภติ ฯ อโต ภาวเยตฺ ฯ อนิตฺยสํชฺญาทโย มารฺคสฺย ปฺรตฺยาสนฺนาะ ฯ อศุภาหาเร ปฺรติกูลมรณสํชฺญาทโย มารฺควิปฺรกฤษฺฏาะ ฯ มารฺคปฺรติลาภี อีทฤศสํชฺญยา จิตฺตํ ปฺรคฤหฺณาติ ฯ
มรณสํชฺญาวรฺค เอโกนาศีตฺตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๘๐ อนฺติมสํชฺญาตฺริตยวรฺคะ
ปฺรหาณสํชฺเญติ ฯ ยถา จตุรฺษุ สมฺยกฺปฺรธาเนษูกฺตมฺ- อุตฺปนฺนานํา ปาปกานามกุศลานํา ธรฺมาณํา ปฺรหาณาย [ฉนฺทํ ชนยติ วฺยายมติ]วีรฺยมารภเต ฯ [จิตฺตํ ปฺรคฤหฺณาติ ปฺรทธาติ] อิติ ฯ อิเม จ ปาปกา อกุศลา ธรฺมา นรกาทิทุะขเกฺลศานํา ปฺรตฺยยาะ ฯ ปาปกีรฺติศพฺทานํา จิตฺตปริตาปาทิทุะขานาญฺจ มูลมฺ ฯ ตสฺมาตฺปฺรชหฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) กถํ ปฺรชหาติ ฯ (อุ) ธรฺมาณามกรณํ ปฺรติพฺธสฺตสฺมินฺ สมเย ปฺรชหาติ ฯ อโยนิโศ มนสฺการะ กามราคาทีนํา เกฺลศานํา ปฺรตฺยยะ ฯ ตนฺมนสฺการปฺรหาณาตฺ เต ธรฺมาะ ปฺรหียนฺเต ฯ (ปฤ) อิมํา ปฺรหาณสํชฺญํา ภาวยนฺ กิํ หิตํ วิทนฺเต ฯ (อุ) ตํา สํชฺญํา ภาวยนฺ สทา น ปาปกานฺ ธรฺมานนุวรฺตเต ฯ กรฺตวฺย[เมว] กโรติ ฯ อษฺฏาวกฺษณําศฺจ วรฺชยติ ฯ ปุรุษสฺยาตฺมหิตํ ยทุตเกฺลศานํา ปฺรหาณมฺ ฯ เกฺลศปฺรหาณาภิรติ ธรฺมจี วรสํวฤตลิงฺคสฺย ปฺรวฺรชิตสฺย หิตมฺ ตยา โนเจตฺ สฺวกายเมว มนฺเยต ฯ ยทิ โยคี ปฺรหาณสํชฺญาภาวนายามภิรตะ, ตทา พุทฺเธ ธรฺมปูชํา กโรติ ฯ
วิราคสํชฺญา นิโรธสํชฺญา อิติ ฯ ราเค จาตฺยนฺตานุตฺปนฺเน วิราโค ภวติ ฯ ตทฺวิราคานุสฺมรณเมว วิราคสํชฺญา ฯ (ปฤ) ปฺรหาณสํชฺไญว วิราคสํชฺเญติ มตมฺ ฯ กสฺมาตฺปุนรุจฺยเต ฯ (อุ) ปฺรหาณาลฺลภฺยเต วิราคมฺ ฯ ปฺรหาณํ นาม กามราคสฺยาปนยนมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- กามราคสฺย ปฺรหาณาตฺ ปญฺจสฺกนฺธาะ ปฺรหียนฺเต อิติ ฯ ปฺรหาณสํชฺญา จ วิราคสํชฺญา ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตสฺมินฺ สมเย นาสฺติ กามะ, ตสฺย ธรฺมสฺย ปฺรหาณํ ภวติ ฯ อโต วิราคสํชฺญาลาภิโน ทุะขเกฺลศาะ นิรุธฺยนฺเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- วีตราโค วิมุจฺยเต อิติ ฯ วิมุกฺติลาภ เอว ปฺรหาณมฺ ฯ อนุปธิเศษ[นิรฺวาณํ] ปฺรวิษฺฐสฺย นิโรโธ ภวติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ตฺรยะ สฺวภาวาะ ปฺรหาณสฺวภาโว วิราคสฺวภาโว นิโรธสฺวภาว อิติ ฯ ยทุจฺยเต ปฺรหาณสฺวภาโว วิราคสฺวภาว อิติ ตทรฺหต เอว ภวติ ฯ ส หิ ปฺรหีณสรฺวเกฺลศสฺไตฺรธาตุกวิรกฺตะ โสษธิเศษนิรฺวาเณ ติษฺฐติ ฯ ยทุจฺยเต นิโรธสฺวภาว อิติ ตทายุโษ ‘นฺเต ชีวิตวฺยปคเม ปฺรหีณสนฺตานสฺย ฯ นิรุปธิเศษนิรฺวาณํ สมาปนฺนสฺไยว ภวติ ฯ
อสฺติ จ ทฺวิธา วิมุกฺติะ ปฺรชฺญาวิมุกฺติศฺเจโตวิมุกฺติริติ ฯ ยทภิหิตํ ปฺรหาณมิติ ตตฺ อวิทฺยํา ปฺรชหาตีติ ปฺรชฺญา วิมุจฺยเต ฯ ยทฺวิราค อิติ ตตฺ ตฤษฺณํา วิวรฺชยตีติ เจโต วิมุจฺยเต ฯ ทฺวโยรฺวิมุกฺตโยะ ผลํ นิโรโธ ภวติ ฯ ยตฺปฺรหาณสํชฺเญตฺยภิธานํ ตเทวาวิทฺยาสฺรวปฺรหาณสฺยาภิธานํ ยนฺนิโรธสํชฺเญติ ตทนโยรฺทฺวโยะ ผลมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สรฺวสํสฺการาณํา ปฺรหาณาตฺ ปฺรหาณมฺ ฯ สรฺวสํสฺกาเรษุ วิราคาทฺวิราคะ ฯ สรฺวสํสฺการาณํา นิโรธาตฺ นิโรธ อิติ ฯ ตถา เจเม ตฺรย เอกสฺไยว นามานฺตรมฺ ฯ โย ‘นิตฺยสํชฺญํา ยาวนฺนิโรธสํชฺญํา ภาวยติ ส กฤตสรฺวกฤตฺโย นิรุทฺธสรฺวเกฺลศะ ปฺรหีณสฺกนฺธสํโยชนสนฺตติรฺนิรุปธิเศษนิรฺวาณํ สมาปทฺยเต ฯ
อนฺติมสํชฺญาตฺริตยวรฺโค ‘ศีตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๘๑ สมาธิปริษฺกาเรษุ อาทฺยปญฺจสมาธิปริษฺการวรฺคะ
(ปฤ) ปูรฺวมุกฺตํ ภวตา- มารฺคสตฺยํ [ทฺวิวิธํ] ยตฺ สมาธิะ ตตฺปริษฺการศฺเจติ ฯ ตตฺร สมาธิรุกฺตะ ฯ สมาธิปริษฺการ อิทานีํ วกฺตวฺยะ ฯ ยสฺมาตฺ สติ สมาธิปริษฺกาเร สมาธิะ สิธฺยติ น ตฺวสติ ฯ (อุ) สมาธิปริษฺการา ย เอกาทศธรฺมาะ- (๑) ปริศุทฺธศีลตา, (๒) อภิสมฺโพธิปฺรติลาภะ, (๓) อินฺทฺริเย คุปฺตทฺวารตา, (๔) โภชเน มาตฺรชฺญตา, (๕) ราตฺรฺยา อาทฺยานฺติมภาเค ชาครณตา, (๖) กุศลวิตรฺกสมฺปนฺนตา, (๗) กลฺยาณาธิมุกฺติสมฺปนฺนตา, (๘) ปฺรธานียางฺคสมฺปนฺนตา, (๙) วิมุกฺตฺยายตนสมฺปนฺนตา, (๑๐) อนาวรณตา, (๑๑) อนาสงฺคิตา อิติ ฯ
ปริศุทฺธศีลเตติ ฯ อกุศลกรฺมโณ วิรติะ ศีลมฺ ฯ อกุศลกรฺมาณิ ยานิ ปฺราณาติปาตาทตฺตาทานกามมิถฺยาจาราณิ ตฺรีณิ กายิกกรฺมาณิ ฯ มฤษาวาท ปิศุนวาจา ปรุษวาจา สมฺปฺรลาป อิตีเม จตฺวาริ วาจิกกรฺมาณิ ฯ เอภฺยะ ปาปเกภฺโย วิรติะ ศีลมฺ ฯ วนฺทนปฺรตฺยุทฺคมนานุวฺรชนปูชาทิสทฺธรฺมาจรณมปิ ศีลมิตฺยุจฺยเต ฯ ศีลํ สมาธิเหตุํ กโรตีติ สมาทียเต ฯ ตถา หิ ตทฺยถา สุวรฺณการะ ปูรฺวํ สฺถูลมลมปนยติ ฯ เอวํ ปฺรถมตะ ศีลสมาทาเนน สฺถูลานฺ ศีลโทษานปนยติ ฯ ปศฺจาตฺสมาธฺยาทินา อนฺยานฺ สูกฺษฺมโทษานปนยติ ฯ ยสฺมาทสติ ศีลสมาทาเน ธฺยานสมาธิรฺน ภวติ ฯ ศีลสมาทาน ปฺรตฺยยาตฺตุ ธฺยานสมาธิะ สุลโภ ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ศีเล มารฺคสฺย มูลํ โสปานญฺเจติ ฯ กิญฺจาห- ศีล ปฺรถมรถ[วินีต]มฺ อิติ ฯ ปฺรถมํ รถ[วินีต]มนภิรุหฺย ทฺวิตียํ รถ[วินีตํ]กถมภิโรหติ ฯ อปิ จาห- ศีลํ สมา ภูมิะ ฯ อิมํา สมํา ภูมิํ วฺยวสฺถาปฺย จตฺวาริ สตฺยานิ ปศฺยติ อิติ ฯ อาห จ- ทฺเว พเล ฯ [กตเม ทฺเว ฯ] ปฺรติสํขฺยาพลํ ภาวนาพลญฺเจติ ฯ ปฺรติสํขฺยาพลํ ศีลสมาทานเมว ฯ ภาวนาพลํ มารฺคะ ฯ ปูรฺว ศีลเภทาปตฺติํ ศีลสมาทานหิตญฺจ ปฺรติสํขฺยยา วิจารฺย ศีลํ สมาทตฺเต ฯ ปศฺจาตฺ ปฺรติลพฺธมารฺคะ ปาปกาตฺปฺรกฤตฺยา วิรมติ ฯ กิญฺจาห- ศีลํ โพธิวฤกฺษสฺย มูลมิติ ฯ อสติ มูเล นาสฺติ วฤกฺษะ ฯ อตะ ปริศุทฺธศีลาวศฺยกี ฯ
ธรฺม[ตา] จ ตไถว สฺยาตฺ ฯ อสติ ศีลสมาทาเน น ภวติ ธฺยานสมาธิะ ฯ ตทฺยถา วฺยาธิจิกิตฺสายา เอาษธมเปกฺษฺยเต ฯ ตถา เกฺลศวฺยาธิจิกิตฺสายา อสติ ศีเล น สมฺปทฺยต เอาษธมฺ ฯ อาห จ- ปริศุทฺธศีลสฺย จิตฺตํ นานุตปฺยติ ฯ ยาวทฺวิรกฺตจิตฺโต วิมุจฺยต อิติ ฯ อิเม สรฺเว คุณาะ ศีลสมาทานาธีนาะ ฯ อตะ สมาธิปริษฺการ อิตฺยุจฺยเต ฯ
อสฺติ จ กรฺมาวรณํ, เกฺลศาวรณํ, อนโยรฺทฺวโยะ ผลํ วิปากาวรณมฺ ฯ ปริศุทฺธศีลสฺเยมานิ ตฺรีณฺยาวรณานิ น ภวนฺติ ฯ อนาวฤตจิตฺตสฺย สมาธิะ สิธฺยติ ฯ ปริศุทฺธศีโล น วิกฺษิปตีตฺยโต นิยเมน นิรฺวาณมธิคจฺฉติ คงฺคาโสฺรตสิ ทารุสฺกนฺธวตฺ ฯ ปริศุทฺธศีลสมาทานาตฺ วฺยวสฺถํา กโรติ ฯ ศีลสมาทานํ กายิกํ วาจิกมกุศลํ กรฺม ปฺรติเษธยติ ฯ ธฺยานสมาปตฺติรฺมานสมกุศลํ กรฺม ปฺรติเษธยติ ฯ เอวํ เกฺลศานํา ปฺรติเษเธ ปฺรติลพฺธตตฺตฺวชฺญานสฺยาตฺยนฺติกปฺรหาณํ ภวติ ฯ
มารฺควรฺเค ‘สกฤทฺทรฺศิตํ ศีลํ สฺตมฺภภูตมิติ ฯ ธฺยานสมาธิจิตฺตนครสฺย ศีลํ ปริฆา ภวติ ฯ สํสาเราฆตรณสฺย ศีลํ เสตุะ ฯ สชฺชนปริษทิ ปฺรเวศสฺย ศีลํ มุทฺรา ฯ อษฺฏางฺคิการฺยเกฺษตฺรสฺย ศีลํ ปารภูตมฺ ฯ ยถา ปารรหิเต เกฺษเตฺร ชลํ น ติษฺฐติ ฯ เอวํ ปริศุทฺธศีเล ‘สติ สมาธิชลํ น ติษฺฐติ ฯ (ปฤ) กะ ปริศุทฺธศีละ ฯ (อุ) โย โคคี ปาปกฺริยานภิรตาธฺยาศยะ ปรโลกปริวาทาทิภฺโย พิภฺยติ ฯ [ส] ปริศุทฺธศีล อิตฺยุจฺยเต ฯ กิญฺจ โยคี จิตฺตวิศุทฺธเย ปริศุทฺธศีโล ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สปฺตไมถุนราคสูเตฺร- กาเย ‘นาปตฺติเก ‘ปิ จิตฺตมปริศุทฺธมิตฺยตะ ศีลมปฺยปริศุทฺธมิติ ฯ ศีลเภทปฺรตฺยยาะ สรฺเว เกฺลศาะ ฯ เตษํา ปฺรคฺรเห ปริศุทฺธศีโล ภวติ ฯ ศฺราวกาณํา ศีลํ นิรฺวาณารฺถเมว ฯ ตถาคตมารฺคารฺถี มหากรุณาจิตฺเตน สรฺวสตฺตฺวานํา กฤเต น ศีลลกฺษณํ สมาทตฺเต ฯ ศีลมิทํ [ตถา] กโรติ ยถา โพธิสฺวภาโว ภวติ ฯ อีทฤศํ ศีลํ ปริศุทฺธมิตฺยุจฺยเต ฯ
อภิสมฺโพธิริติ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- ทฺเวา ขลฺวายุษฺมนฺ ปฺรตฺยเยา สมฺยกฺทฤษฺเฏรุตฺปาทาย ปรโต โฆโษ โยนิโศ มนสฺการ อิติ ฯ ปรโต โฆษ เอวาภิสมฺโพธิะ ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ อภิสมฺโพธิมาตฺรมุจฺยเต ฯ (อุ) อุกฺตํ หิ สูเตฺร- [อนฺยตโร] ‘รฺหนฺ ภควนฺตํ ปฤจฺฉติ สฺม เอกานฺเต นิษณฺณสฺย มม เอวมภวตฺ- อภิสมฺโพธิสมฺปทา ตุ มารฺคปฺรติลาภสฺย วิกละ ปฺรตฺยย อิติ ฯ ภควานโวจตฺ ฯ ไมวํ โวจะ ยาภิสํโพธิะ สา ตุ มารฺคสฺย ปฺรติลาภสฺย สกละ ปฺรตฺยยะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ชาติชราวฺยาธิมรณาะ สตฺตฺวา อาตฺมโน ‘ภิสมฺโพธิํ ลภมานา หิ ชาติชราวฺยาธิมรเณภฺโย วิมุจฺยนฺเต อิติ ฯ สตฺตฺวาะ สมฺโพธิมุปาทาย ศีลาทีนฺ ปญฺจธรฺมาตฺ วิปุลยนฺติ ฯ ตทฺยถา สาลวฤโกฺษ หิมวนฺตมุปาทาย ปญฺจ วสฺตูนิ วรฺธยติ ฯ ภควานฺ สฺวยเมว สมฺโพธฺยภิรตะ ฯ ยถา ปฺรถมมารฺคลพฺธสฺไยวมภวตฺ- ยทิ กศฺจิทคุระ, ตทา โส ‘ปริตฺราโส ‘สตฺการจิตฺตะ สทา อกุศลธรฺมวิปรฺยสฺโต ‘นุปศมจรฺยศฺจ ภวติ ฯ เกนาจารฺยวานฺ สฺยามฺ ฯ กมุปนิศฺริตฺย ติษฺฐามิ ฯ เอวํ จินฺตยนฺ สรฺวานฺ มตฺโต ‘วิศิษฺฐานทฺรากฺษมฺ ฯ ตไทว สฺมฤติรุทปาทิ ปฺรติลพฺโธ มยา ธรฺมะ ยมุปาทายาภิสมฺพุทฺธะ ตเมว ธรฺมมุปนิศฺรยิษฺย อิติ ฯ พฺรหฺมาทโย เทว อปิ ปฺราศํสนฺ นาสฺติ กศฺจิตฺ พุทฺธาทฺวิศิษฺฏะ, สรฺเว พุทฺธาะ สทฺธรฺมคุรุกา อิติ ฯ อภิสมฺโพธิศฺจ ปฺรทีปสทฤศา ฯ ยถา กศฺจิตฺ สจกฺษุษฺโก ‘ปิ ปฺรทีปํ วินา น ปศฺยติ ฯ ตถา โยคินะ ปุณฺยคุณตีกฺษฺเณนฺทฺริยตาปฺรตฺยเย สตฺยปิ อภิสมฺโพธิํ วินา น ภวติ กศฺจโนปการะ ฯ (ปฤ) กา นามาภิสมฺโพธิะ ฯ (อุ) เยน ปุรุษะ สทฺธรฺมานฺ วรฺธยติ สาภิสมฺโพธิะ ฯ สรฺเว จ สชฺชนาะ สทฺธรฺเม ปฺรติติษฺฐนฺติ [อิติ สา] สรฺวา เทวมนุษฺยโลเกษฺวภิสมฺโพธิะ ฯ
(๓) อินฺทฺริเยษุ คุปฺตทฺวารเตติ ยา สมฺยกฺ สฺมฤติะ ฯ โยคี สฺวาตฺมานมนารกฺษฺย น ปศฺยติ ฯ เอกาคฺรจิตฺตะ สมฺยกฺ สฺมฤติํ ปุรสฺกฤตฺไยว ปศฺเยตฺ ฯ สํปฺรชนฺยมิติ จ [ตสฺย] นาม ฯ อเนน สมฺปฺรชนฺเยน ปุโรตมาลมฺพนํ ปรฺยาทาติ ฯ ตตฺปรฺยาทานานฺน นิมิตฺตมุทฺคฤหฺณาติ ฯ นิมิตฺตานุทฺคฺรหณาตฺ น ปฺรชฺญปฺติมนุสรติ ฯ อินฺทฺริยาณามโคปเน นิมิตฺโตทฺคฺรหณาตฺ เกฺลศาะ ปญฺเจนฺทฺริยาณิ สฺโตฺรโตวตฺ ปฺรวรฺตยนฺติ ฯ ตไทว ศีลาทีนฺ สทฺธรฺมานฺ วินาศยติ ฯ ย อินฺทฺริเยษุ คุปฺตทฺวาโร ภวติ ตสฺย ศีลาทยะ สุทฤฒา ภวนฺติ ฯ
(๔) โภชเน จ มาตฺรชฺญเตติ ฯ น รูปพลาย [น] ไมถุนาย [น] กามานามาสฺวาทาย โภชนมฺ ฯ [ยาวเทวาสฺย] กายสฺย ยาปนาย ฯ (ปฤ) โยคี กสฺมาตฺกายยาปนํ กโรติ ฯ (อุ) สทฺธรฺมสฺย ภาวนาไย ฯ ยะ สทฺธรฺมาทุปรมเต ตสฺย มารฺโค น ภวติ ฯ อสติ มารฺเค ทุะขาทฺวิสํโยโค น ภวติ ฯ ยทิ กศฺจิตฺ กุศลสฺย ภาวนาไย น ภุนกฺติ ฯ ตทา [ส] วธกํ โจรเมว ปุษฺณาติ ฯ ทานปเตะ ปุณฺยญฺจ วินาศยติ ฯ ชนานํา สตฺการญฺจ โมธยติ ฯ เอวํ น ภุญฺชฺยาตฺ ชนานํา โภชนมฺ ฯ (ปฤ) โภชเน จ กา มาตฺรา ฯ (อุ) ยถา กายํ ยาปยติ ฯ สา มาตฺรา ฯ (ปฤ) กิํ โภชนํ ภุญฺชฺยาตฺ ฯ (อุ) ยตฺ โภชนํ ศีโตษฺณาทิ วฺยาธิํ กามโกฺรธาทฺยาธิญฺจ น วรฺธยติ ฯ ตตฺ ภุญฺชฺยาตฺ ฯ ตทปิ โภชนํ ยถากาลํ ภุญฺชฺยาตฺ ฯ โภชนมิทมสฺมินฺ กาเล ศีโตษฺณกามโกฺรธาธิวฺยาธิํ วรฺธยตีติ ปฺรชานนฺ น ภุญฺชฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) ตีรฺถิกา วทนฺติ- ยะ ปริศุทฺธมาหารํ ภุงฺกฺเต ส ปริศุทฺธํ ปุณฺยํ วินฺทเต ฯ ยตฺ ยเถษฺฐมภิมตรูปรสคนฺธสฺปรฺศวตฺ อปฺโปฺรกฺษิตมภินิมนฺตฺริตํ ภุญฺชฺยเต ตตฺ ปริศุทฺธมิตฺยุจฺยเต ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) โภชเน นาสฺติ ปฺรตินิยตา ปริศุทฺธิะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทิ ปริโภเคนาหาโร ‘ปริศุทฺโธ ภวติ ฯ สรฺว อาหารา นาปริโภชฺยาะ ฯ ยถา สฺตนฺยํ วตฺสปริภุกฺตมฺ ฯ มธุ มกฺษิกาปริภุกฺตมฺ ฯ อาปะ กฺริมิปริภุกฺตาะ ฯ กุสุมํ ภฺรมปริภุกฺตมฺ ฯ ผลํ ปกฺษิปริภุกฺตมฺ อิตฺยาทิ ฯ กิญฺจายํ กาโย ‘ศุจิสมฺภูตะ ฯ กายสฺวภาโว ‘ศุจิะ อศุจิปริปูรฺณะ ฯ อาหาระ ปูรฺวเมวาศุจิะ ปศฺจาทปิ กายํ ปฺรวิษฺโฏ ไนกธาศุจิรฺภวติ ฯ โทษวิปรฺยเยณ ปรํ ศุจิริติ มิถฺยา วทนฺติ ฯ (ปฤ) ยทฺยตฺยนฺตมศุจิะ [กายะ] ฯ ตทา จณฺฑาลาทิภิะ โก วิเศษะ ฯ (อุ) ปฺราณาติปาตาทฺวิรติรทตฺตาทานาทฺวิรติรฺมิถฺยา ชีวาทฺวิรติริตฺยาทินา อนุรูปมาหารํ ลพฺธฺวา อาหาเร จ ปฺรติกูลสํชฺญํา ทฤษฺฏฺวา ปฺรชฺญาชลโปฺรกฺษิตมถ ตาวทฺภุงฺกฺเต ฯ น เกวลํ ชลโปฺรกฺษิตํ ปุนะ ศุจิรฺภวติ ฯ
(๕) ราตฺรฺย อาทฺยานฺติมภาเค ชาครณเตติ ฯ โยคี ปฺรชานาติ วฺยวสายาธีนา การฺยสิทฺธิริติ ฯ อโต น นิทฺราติ ฯ ปศฺยติ น มิทฺธํ วฤถา, นาเนน กิญฺจิลฺลภฺยต อิติ ฯ ยทิ ภวานฺ มิทฺธํ สุขํ มนฺยเต ฯ ตตฺ สุขมตฺยลฺปํ ทฤษฺฏญฺจ อปารฺยปฺรวจนมฺ ฯ กิญฺจ โยคี เกฺลไศะ สมเมกตฺร นาภิรมเต ฯ ยถา กศฺจิจฺโจไระ สห วาเส นาภิรมเต ฯ กถํ กศฺจิตฺ โลเก โจราณํา รณภูเมา นิทฺราสฺยติ ฯ อโต น นิทฺราติ ฯ
(ปฤ) มิทฺธํ คาฒมาคตํ กถํ นิรุณทฺธิ ฯ (อุ) อยํ ภควจฺฉาสนาสฺวาทเน ‘ธิจิตฺตํ ปฺรีติญฺจ ลพฺธฺวา นิรุณทฺธิ ฯ สํสาเร จ ชราวฺยาธิมรณโทษานนุสฺมรตศฺจิตฺตํ พิภฺยติ ฯ อโต น นิทฺราติ ฯ กิญฺจ โยคี ปศฺยติ- มนุษฺยกาโย ลพฺธะ สมคฺราณีนฺทฺริยาณิ, ปฺราปฺตํ พุทฺธศาสนมนรฺฆมฺ, สาธฺวสาธุวิเวโก ‘ติทุษฺกระ, อิทานีํ ตรณํ นานฺวิษฺยามิ, กทา วิโมกฺษิษฺย อิติ ฯ อโต มิทฺธํ ติรสฺกรฺตุํ วีรฺยมารภเต ฯ
สมาธิปริษฺกาเรษุ อาทฺยปญฺจสมาธิปริษฺการวรฺค เอกาศีตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๘๒ อกุศลวิตรฺกวรฺคะ
กุศลวิตรฺกสมฺปนฺนเตติ ฯ ยทิ กศฺจิทนิทฺรนฺนปิ อกุศลวิตรฺกานุตฺปาทยติ ยทุต กามวิตรฺโก วฺยาปาทวิตรฺโก วิหิํสาวิตรฺโก ชาติวิตรฺโก ชนปทวิตรฺโก ‘มรณวิตรฺกะ ปรานุคฺรหวิตรฺกะ ปราวมนฺยนาวิตรฺก อิตฺยาทยะ ฯ วรํ มิทฺธมฺ, ไนษามกุศลานํา วิตรฺกาณามุตฺปาทะ ฯ ไนษฺกฺรมฺยาทิกุศลวิตรฺกานฺ สมฺยคนุสฺมเรตฺ ยทุต ไนษฺกฺรมฺยวิรฺตรฺโก ‘วฺยาปาทาวิหิํสาวิตรฺโก ‘ษฺฏมหาปุรุษวิตรฺกะ ฯ
กามวิตรฺก อิติ ฯ ยตฺ กามํ นิศฺริตฺย ปญฺจกามคุเณษูตฺปนฺนวิตรฺกะ ปศฺยติ หิตํ สุขมิติ ฯ อยํ กามวิตรฺกะ ฯ สตฺตฺวานํา วิหิํสารฺโถ[วิตรฺโก] วฺยาปาทวิตรฺโก วิหิํสาวิตรฺกะ ฯ โยคี นานุสฺมเรทิมําสฺตฺรีนฺ วิตรฺกานฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตานนุสฺมรนฺ หิ คุรุตรํ ปาปํ วินฺทเต ฯ ปูรฺวมุกฺต เอว กามาทีนามาทีนวะ ฯ เตษามาทีนวตฺวานฺนานุสฺมเรตฺ ฯ
(ปฤ) โมหวิตรฺกะ กสฺมานฺโนกฺตะ ฯ (อุ) อิเม ตฺรโย ‘กุศลวิตรฺกาะ กฺรมิกาะ ฯ อนฺเย เกฺลศาสฺตุ ไนวํ ภวนฺติ ฯ โยคี กทาจิตฺปญฺจกามคุณานุสฺมรณาตฺกามวิตรฺกมุตฺปาทยติ ฯ กามิตาลาภาวฺทฺยาปาโท ภวติ ฯ วฺยาปาทสํสิทฺธา วิหิํสา ฯ อโต โนกฺโต โมหาทิะ ฯ โมหสํสิทฺธเมว ผลํ ยทุต วฺยาปาทะ ฯ ยทิ วฺยาปาทาทกุศละ กรฺมานฺโต ภวติ ฯ เต ตฺรโย วิตรฺกา อกุศลกรฺมเหตโว ภวนฺติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อยํ วลฺมีโก ราเตฺรา ธูมายติ ฯ ทิวา ปฺรชฺวลติ ฯ [ยตฺขลุ ภิโกฺษ ทิวา กรฺมานฺตานารภฺย ราตฺรา]วนุวิตรฺกยติ [อนุวิจารยติ] อิทํ [ราเตฺรา] ธูมายนมฺ ฯ [ยตฺขลุ ภิโกฺษ ราตฺราวนุวิตรฺกยิตฺวา ทิวา] กรฺมานฺตานฺ [ปฺรโยชยติ กาเยน วาจา มนสา ฯ อิทํ [ทิวา] ปฺรชฺวลนมฺ ฯ
ชฺญาติวิตรฺก อิติ ฯ ชฺญาติวศาทุตฺปทฺยนฺเต ‘นุสฺมรณานิ ฯ ชฺญาติะ เกฺษมขุขํ วินฺทตุ อิตีจฺฉติ ฯ ตสฺย วินาศวิหิํสามนุสฺมรตะ โศก อุตฺปทฺยเต ฯ ยตฺ ชฺญาติภิเรกการฺยาณฺยนุสฺมรติ [อยํ] ชฺญาติวิตรฺกะ ฯ โยคี นานุสฺมเรทิมํ วิตรฺกมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปูรฺวเมว หิ ปฺรวฺรชฺยากาเล ชฺญาตีนฺ ตฺยกฺตวานฺ ฯ อิทานีํ ตทฺวิกรฺมาศฺรยณํ นานุรูปํ ภวติ ฯ ยทิ ปฺรวฺรชิตะ อิมํ ชฺญาติวิตรฺกมนุสฺมรติ ฯ ตทา คฤหปริวารปริตฺยาโค วฤถากิญฺจิตฺสาธนะ ฯ ชฺญาติสฺเนหาทธฺยวสานํ ภวติ ฯ อธฺยวสานาทารกฺษา ฯ อารกฺษาปฺรตฺยยํ ทณฺฑาทานศสฺตฺราทานาทิกรฺมานุกฺรมํ ปฺรวรฺตเต ฯ อโต โนตฺปาทเยตฺ ชฺญาติวิตรฺกมฺ ฯ ชฺญาติสมาคเม จ กุศลธรฺมํ น วรฺธยติ ฯ โยคินา สฺมรฺตวฺยํ สรฺเวษุ สตฺตฺเวษุ ชนนมรณปฺรวาหปฺรวฤตฺเตษุ นาสฺติ ชฺญาติรชฺญาติะ ฯ กสฺมาตฺ ปรฺยาสชฺยเต อิติ ฯ สํสาเร ชฺญาตฺยรฺถเมว โศกกรุณปริเทวาศฺรูณิ มหาสาครนิรฺวรฺตนานิ ภวนฺติ ฯ อิทานีํ ปุนรธฺยวสาเน ทุะขมนวสฺถเมว ฯ สตฺตฺวาศฺจ การฺยนิมิตฺตํ หิ มิถะ สฺนิหฺยนฺติ ฯ นาสฺติ ตุ กุตฺรจิตฺ สฺเนหไนยตฺยมฺ ฯ ชฺญาตีนามนุสฺมรณมิทํ โมหลกฺษณมฺ ฯ เลากิกา มูฒาะ สฺวหิตวิหีนาะ ปรหิตํ กามยนฺเต ฯ ชฺญาติมนุสฺมรตะ สฺวหิตมตฺยลฺปํ ภวติ ฯ อิตฺเยภิะ [การไณะ] โยคี น ชฺญาติวิตรฺกมุตฺปาทเยตฺ ฯ
ชนปทวิตรฺก อิติ ฯ โยคี [กศฺจิตฺ] จินฺตยติ- อมุโก ชนปทะ สุขะ เกฺษมะ ศิวะ, ตตฺร คตฺวา นิภฤตํ สุขํ ลปฺสฺย อิติ ฯ จิตฺตญฺจ จปลํ สรฺวตฺร ภฺรมณทรฺศนกํากฺษีติ ฯ โยคี เนทฤศํ วิตรฺกมุตฺปาทเยตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺเวษุ หิ ชนปเทษุ อสฺติ กศฺจิทฺโทษะ ฯ กศฺจิชฺชนปโท ‘ติศีตะ ฯ กศฺจิทตฺยุษฺณะ ฯ กศฺจิตฺ กฺษามพหละ ฯ กศฺจิจฺโจรพหุละ ฯ เอวมาทโย วิวิธา โทษาะ สนฺตีตฺยโต น จินฺตเยตฺ ฯ ยศฺจปละ ส ธฺยานสมาเธะ ปริหียเต ฯ ยตฺราภิรตะ กุศลธรฺมํ วรฺธยติ อยํ รมณีย อิตฺยุจฺยเต ฯ ก อุปโยโค ชนปทานํา ปรฺยาโลกเนน ฯ สรฺโว ชนปโท ทูรต เอว ศฺราวฺโย นาวศฺยํ คตฺวา ศฺลาฆนียะ ฯ เลากิกา พหุธา ทุษฺฏา อิติ วจนาตฺ ฯ ชนปเทษุ ภฺรมณี นานาทุะขานฺยนุภวติ ฯ กาโย ‘ยํ ทุะขเหตุะ ฯ ทุะขเหตุมิมํ กายํ ธฤตฺวา ยตฺร ยตฺร คจฺฉติ ตตฺร ตตฺร ทุะขานฺยนุภวติ ฯ สุขทุะขเวทนา กรฺมการณาธีนา ฯ สุทูรํ คจฺฉโต ‘ปิ นาสฺติ กศฺจโนปการะ ฯ อโต น ชนปทวิตรฺกมุตฺปาทเยตฺ ฯ
อมรณวิตรฺก อิติ ฯ โยคี จินฺตยตฺเยวมฺ- มารฺโค มยา ปศฺจาทฺภาวยิตวฺยะ ฯ อาเทา สูตฺรวินยาภิธรฺมกฺษุทฺรกปิฏกโพธิสตฺตฺวปิฏกานฺยธฺเยตวฺยานิ ฯ พาหฺยคฺรนฺถาศฺจ สุวิสฺตรมภฺยสิตวฺยาะ ฯ พหวะ ศิษฺยา อารฺชยิตวฺยาะ ฯ กลฺยาณมิตฺรมุปสฺถาย จตุรสฺตูปานฺ วนฺทิตฺวา ชนาน มหาทานํ กรฺตุํ โปฺรตฺสาหฺย จ ปศฺจานฺมารฺโค ภาวยิตวฺย อิติ ฯ [อย]มมรณวิตรฺกะ ฯ ไนวํ จินฺตเยตฺ โยคี ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ มรณกาโล นิยตะ ฯ น ปูรฺวเมว ชฺเญยะ ฯ วฤตฺตฺยนฺตเรษุ วฺยาปฤเตน น มารฺโค ภาวิตุํ ศกฺยะ ฯ ปศฺจานฺมรณกาเล สมุปสฺถิเต จิตฺตํ เกากฤตฺเยน ปีฑฺยเต ฯ มยายํ กาโย วฤถา โปษิตะ น กิญฺจิลฺลพฺธมฺ ฯ ปศุภิะ สมํ มฺริยต อิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปฤถคฺชโน วิํศติธา สฺวจิตฺตํ นิคฤหฺเยวํ จินฺตเยตฺ- วิภินฺนาการเวษมาตฺรํ มม วฤถา [สรฺวํ] น กิญฺจิลฺลพฺธมฺ, ยาวทามรณมทานฺโต ภวิษฺยามีติ ฯ ปณฺฑิโต น กโรตฺยการฺยมฺ ฯ ยโถกฺตํ ธรฺมปเท-
[เยษาญฺจ สุสมารพฺธา นิตฺยํ กายคตา สฺมฤติะ]
อกฤตฺยํ เต น เสวนฺเต นิตฺยํ สาตตฺยการิณะ ฯ
สฺมฤตานํา สมฺปฺรชานานามสฺตํ คจฺฉนฺติ จาสฺรวาะ ๚ อิติ ฯ
อปิ โจกฺตํ สูเตฺร-
จตุสฺสตฺเยษฺวลาภี [ยะ] กามานฺ ลพฺธุมุปายตะ ฯ
ยตฺเนน วีรฺยมาติษฺเฐตฺ ภฤศํ ตตฺปริปาลเน ๚ อิติ ฯ
อโต นามรณวิตรฺกมุตฺปาทเยตฺ ฯ อมรณวิตรฺกศฺจ มูฒสฺย ปฺราณิตมฺ ฯ โก ชฺญานี ตฤณาเคฺร ‘วศฺยายพินฺทุวตฺ ชีวิตมธฺรุวํ ชฺญาตฺวา กฺษณเมกํ ชีเวยมิติ [มนฺเยต] ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ภควานโวจตฺ กถํ ปูนรฺยูยํ ภิกฺษโว ภาวยถ มรณสฺมฤติมฺ ฯ [อนฺยตโร ภิกฺษุ]รฺภควนฺตมโวจตฺ- [อิห มไมวํ ภวติ- อโห วต] อหํ สปฺต วรฺษาณิ น ชีเวยมิติ ฯ เอวมปจโย ‘ภูต ยาวนฺมุหูรฺตํ น [ชีเวย]มิติ ฯ อนฺย[ตโร ภิกฺษุรฺภควนฺตเมตทโวจตฺ] อหํ ษฑฺ วรฺษาณิ น ชีเวยมิติ ฯ เอวมปจโย ‘ภูตฺ- ยาวนฺมุหูตมปิ [น ชีเวย]มิติ ฯ เอวมุกฺเต ภควานฺ ตานฺ ภิกฺษูเนตทโวจตฺ- ยูยํ ภิกฺษวะ ปฺรมตฺตา [วิหรถ, ทนฺธา]มรณสฺมฤติํ ภาวยถ อิติ ฯ อนฺยตโร ภิกฺษุ [รฺภควนฺต]มุเปตฺยาโวจตฺ[มไมวํ ภวติ อโห พต] อหํ [ตทนฺตรํ] น ชีเวยํ ยทนฺตรํ อาศฺวสิตฺวา ปฺรศฺวสามิ ปฺรศฺวสิตฺวา วาศฺวสามิ อิติ ฯ ภควานโวจตฺ- สาธุ สาธุ ตฺวํ [ขลุ ภิโกฺษ] ภาวยสิ มรณสฺมฤติมฺ อิติ ฯ อโต โนตฺปาทเยทมรณสํชฺญามฺ ฯ
ปรานุคฺรหวิตรฺก อิติ [ยทฺ]พนฺธาวนุคฺรหปฺราปณมิจฺฉติ ฯ ยทฺเยวํ จินฺตยติ- อมุกํ ธนมานสุขานํา ทานมาจรยามิ ฯ อมุกสฺตุ โนไปติ อิติ ฯ โยคี เนทฤศํ วิตรฺกมุตฺปาทเยตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นานยา สฺมฤตฺยา ปรสฺย สุขํ ทุขํ วา ปฺราปยติ ฯ กินฺตุ สมาหิตํ จิตฺตเมว วิกฺษิปติ ฯ (ปฤ) ปรสฺยานุคฺรหจิกีรฺษา กิํ กรุณาจิตฺตํ นนุ ฯ (อุ) โยคี มารฺคมรฺถยนฺ จินฺตเยตฺปารมารฺถิกํ หิตํ ยทุต อนิตฺยตาทิ ฯ ยทฺยปฺยตฺร กิญฺจิตฺปุณฺยมสฺติ ตถาปิ มารฺคปฺรติโรธกสฺย หิตมลฺปํ, โทษสฺตุ พหุละ ฯ สมาหิตจิตฺตสฺย วิเกฺษปาตฺ ฯ โย วฺยคฺรจิตฺตตยา ปรสฺย หิตมนุสฺมรติ ฯ ส กามาสกฺตฺยา นาทีนวํ ปศฺยติ ฯ อโต นานุจินฺตเยตฺ ฯ
ปราวมนฺยนาวิตรฺก อิติ ฯ ยทฺโยคี จินฺตยติ- โคตฺรวํศากฤติรูปธนมานไนปุณฺเยษุ ศีลตีกฺษฺเณนฺทฺริยตฺวธฺยานสมาธิปฺรชฺญาทิษุ จ นายํ มตฺสม อิติ ฯ เนทฤศํ โยคี วิตรฺกมุตฺปาทเยตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺเวษํา วสฺตุนามนิตฺยตฺวาตฺ ฯ ย อุตฺตโม ‘ธม อิติ ฯ เตษุ โก วิเศโษ ‘สฺติ ฯ เอษํา กายเกศโรมนขทนฺตํ สรฺวมศุจิ, สมํ ภวติ น วิษมมฺ ฯ ชราวฺยาธิมรณาทิวิปทปิ สมา ฯ สรฺเวษํา สตฺตฺวานามธฺยาตฺมํ พหิรฺธา จ ทุะขวิหิํสาปิ สมา น วิษมา ฯ ปฤถคฺชนานํา ธนสมฤทฺธิะ ปาปปฺรตฺยยา ฯ ธนสมฤทฺธิศฺจ น ทีรฺฆกาลิกี ฯ [อตะ] ปุนรฺทริโทฺร ภวติ ฯ อโต น ปราวมนฺยนาวิตรฺกมุตฺปาทเยตฺ ฯ อยํ มาโน ‘วิทฺยางฺคมฺ ฯ วิทฺวานฺ กถมิมํ วิตรฺกมุตฺปาทยิษฺยติ ๚
อกุศลวิตรฺกวรฺโค ทฺวฺยศีตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๘๓ กุศลวิตรฺกวรฺคะ ฯ
ไนษฺกฺรมฺยวิตรฺก อิติ ปฺรวิเวกาภิลาษิจิตฺตตา ฯ ยตฺ ปญฺจกามคุเณภฺโย รูปารูปฺยธาตุภฺยศฺจ ปฺรวิเวกะ ฯ อสฺมินฺ ปฺรวิเวเก ‘ภิลาโษ ไนษฺกฺรมฺยวิตรฺกะ ฯ ปฺรวิเวกาภิลาษาทสฺมา ทฺทุะขานามสมฺภวาตฺ ฯ กามาสกฺติวศาทฺธิ ทุะขํ ภวติ ฯ อสตฺยํา กามาสกฺเตา สุขํ ภวติ ฯ
วิตรฺเกษุ ทฺเวา วิตรฺเกา สุขํ ยทุตาวฺยาปทวิตรฺโก ‘วิหิํสาวิตรฺกะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ทฺเวา หีเมา วิตรฺเกา เกฺษมวิตรฺเกา ฯ ยโถกฺตํ ตถาคตวรฺเค- ตถาคตสฺย ขลุ ทฺเวา วิตรฺเกา นิตฺยมุปติษฺฐโต ยทุต โยคเกฺษมวิตรฺกะ ปฺรวิเวกวิตรฺกศฺจ อิติ ฯ โยคเกฺษมวิตรฺกะ อวฺยาปาทาวิหิํสาวิตรฺก เอว ฯ ปฺรวิเวกวิตรฺโก ไนษฺกฺรมฺยวิตรฺกะ ฯ ตฺรีนิมานฺ วิตรฺกยตะ ปุณฺยํ วรฺธเต ฯ สมาหิตจิตฺตตฺตาปิ สิธฺยติ ฯ จิตฺตํ วิศุธฺยเต จ ฯ ตฺรีนิมานฺ วิตรฺกานฺ วิตรฺกยนฺ ปรฺยุตฺถานานิ ปฺรติหนฺติ ฯ ปรฺยุตฺถานานํา สมุจฺเฉทาตฺ ปฺรหาณํ สากฺษาตฺกโรติ ฯ กิญฺจ โยคี ปฺรวิเวกามิลาษยา พหูนํา กุศลธรฺมาณามุปจยาทาศุ วิมุจฺยเต ฯ
อษฺฏมหาปุรุษวิตรฺก อิติ อลฺเปจฺฉสฺยายํ ธรฺโม นา[ยํ ธรฺโม] มเหจฺฉสฺย ฯ สนฺตุษฺฏสฺยา[ยํ ธรฺโม นายํ ธรฺโม ‘สนฺตุษฺฏสฺย] ฯ ปฺรวิวิกฺตสฺย [อยํ ธรฺโม นายํ ธรฺมะ สงฺคณิการามสฺย] ฯ อารพฺธวีรฺยสฺย [อยํ ธรฺโม นายํ ธรฺมะ กุสีทสฺย] ฯ อุปสฺถิตสฺมฤติกสฺย [อยํ ธรฺโม นายํ ธรฺโม มุษฺฏสฺมฤติกสฺย] ฯ สมาหิตสฺย [อยํ ธรฺโม นายํ ธรฺโม ‘สมาหิตสฺย] ฯ ปฺรชฺญาวโต [‘ยํ ธรฺโม นายํ ธรฺโม ทุษฺปฺรชฺญสฺย] ฯ นิษฺปฺรปญฺจารามสฺยายํ ธรฺโม นายํ ธรฺมะ ปฺรปญฺจารามสฺย อิตีเม ‘ษฺเฏา ฯ
อลฺเปจฺโฉ โยคี โย มารฺคํ ภาวยิตุมเปกฺษิตมิจฺฉติ ฯ น พหุ ปฺรารฺถยเต อนฺยทนุปยุกฺตมฺ ฯ อยมลฺเปจฺฉะ ฯ สนฺตุษฺฏ อิติ ฯ กศฺจิตฺ [เกนจิตฺ] การเณน วา ศีลาย วา ปรสฺย จิตฺตปฺรสาทนาย วาลฺปํ คฤหฺณาติ น ตุ สนฺตุษฺฏจิตฺโต ภวติ ฯ โย ‘ลฺปํ คฤหีตฺวา สนฺตุษฺฏจิตฺโต ภวติ ฯ อยํ สนฺตุษฺฏะ ฯ กศฺจิทลฺปํ คฤหีตฺวาปิ รมณียํ กามยเต ฯ อยมลฺเปจฺโฉ น สนฺตุษฺฏะ ฯ โย ‘ลฺปลาเภน ตฤปฺยติ ส สนฺตุษฺฏะ ฯ (ปฤ) ยทฺยเปกฺษิตคฺราหี อลฺเปจฺฉ อิติ ฯ สรฺเว สตฺตฺวา อลฺเปจฺฉา ภเวยุะ ฯ เอษํา ปฺรตฺเยกมเปกฺษิตตฺวาตฺ ฯ (อุ) โยคี อนาสกฺตตฺติตฺตตยา คฤหฺณาติ อุปโยคารฺถมาตฺรํ, น พหุ คฤหฺณาติ ฯ น ตุ ยถา เลากิกา ยโศมณฺฑนวรฺธนาย พหุ คฤหฺณานฺติ ฯ (ปฤ) โยคี กสฺมาทลฺเปจฺฉยะ สนฺตุษฺโฏ ภวติ ฯ (อุ) [ส] หิ ปริปาลนาทาวาทีนวํ ปศฺยติ ฯ อนุปยุกฺตทฺรวฺยสงฺคฺรหะ สมฺมูฒสฺย ลกฺษณมฺ ฯ ปฺรวฺรชิโต น พหุ สญฺจินฺวนฺนวทาตวสไนะ สโม ภเวตฺ ฯ ตาทฤศโทษสตฺตฺวาทลฺเปจฺฉะ สนฺตุษฺโฏ ภวติ ฯ โยคี ยทิ นาลฺเปจฺฉะ สนฺตุษฺฏะ, ตทา กามจิตฺตํ กฺรมโศ วรฺเธต ฯ ธนลาภิตฺวาทปฺรารฺถนียํ ปฺรารฺถยีต ฯ ธนลาภาภิลาษศฺจ ไนว สํศามฺยติ ฯ [ตตฺร] อธฺยวสายิตฺวาตฺ ฯ ปฺรวิเวกสุขาย ปฺรวฺรชิโต ธนกามิตยา ตตฺกรณียํ วิสฺมรติ ฯ เกฺลศานปิ น ปฺรชหาติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ พาหฺยปทารฺถาเนว น ปฺรชหาติ ฯ กะ ปุนรฺวาท อาธฺยาตฺมิกานฺ ธรฺมานฺ ปฺรชหาตีติ ฯ ลาภทฤษฺฏิรฺวิปตฺติวิหิํสาเหตุะ ฯ ยถา กรกวฤษฺฏิะ สสฺยานิ วินาศยติ ฯ อตะ สตตมลฺเปจฺฉสนฺตุษฺฏตํา ภาวเยตฺ ฯ
ทฤศฺยเต จ เทยสฺย ปทารฺถสฺย ปฺรตฺยรฺปณํ ทุษฺกรมฺ ฯ ยฐา ฤณี [ฤณ]มปฺรตฺยรฺปยนฺ ปศฺจาตฺตทฺทุะขํ วฺยถามนุภวติ อิติ ฯ ลาภสตฺการทฤษฺฏิะ พุทฺธาทิภิะ สชฺชาไนสฺตฺยกฺตา ฯ ยถาห ภควานฺ- นาหํ ลาภสตฺการมนุปฺราปฺโนมิ มา ลาภสตฺกาโร มามนุปฺราปฺโนตฺวิติ ฯ อยญฺจ โยคี สทฺธรฺมสนฺตุษฺฏตฺวาลฺลาภสตฺการํ ปฺรชหาติ ฯ ยถาห ภควานฺ- เทวา น ปฺรติลภนฺเต ไนษฺกฺรมฺยสุขํ ปฺรวิเวกสุขมุปศมสุขํ ยถา มยา ปฺรติลพฺธมฺ ฯ อโต ลาภสตฺการํ ปฺรชหามิ อิติ ฯ ยถาห ศาริปุตฺระ-
อนิมิตฺตํ ภาวยิตฺวา จาหํ ศูนฺยสมาธินา ฯ
สมีเกฺษ สรฺววสฺตูนิ เขฏปิณฺฑานฺ ยถา พหิะ ๚ อิติ ฯ
กิญฺจ โยคี ปศฺยติ น กาโมปโภเคน ตฤปฺติรฺภวติ ฯ ยถา ลวโณทกํ ปิพนฺ น ตรฺษณมปนยติ อิติ ปฺรชฺญํา ปฺรรฺถยานสฺตฤปฺโต ภวติ ฯ
มเหจฺฉะ สทา ปฺรารฺถนามุตฺปาทยนฺ พหุ ปฺรารฺถยิตฺวาลฺปํ วินฺทเต ฯ อตะ สทา ขิทฺยเต ฯ ปศฺยามศฺจ ภิกฺษารฺถี ชไนรวมนฺยเต น สตฺกฺริยเต ยถาลฺเปจฺฉะ ฯ ปฺรวฺรชิโต มหตฺปฺรารฺถยต อิตฺยการฺยเมตตฺ ฯ ชไนรฺทตฺตสฺยาคฺรหณนฺตุ ยุกฺตรูปมฺ ฯ อโต ‘ลฺเปจฺฉาสนฺตุษฺฏิมาจเรตฺ ฯ
ปฺรวิวิกฺต อิติ ยตฺ คฤหสฺถปฺรวฺรชิตโยะ กายิกปฺรวิเวกสมาจาระ เกฺลเศษุ มานสปฺรวิเวกสมาจาระ อยํ ปฺรวิเวกะ ฯ (ปฤ) โยคี กสฺมาตฺปฺรวิวิกฺโต ภวติ ฯ (อุ) ปฺรวฺรชิตา อปฺรติลพฺธมารฺคา อปิ ปฺรวิเวการามา ภวนฺติ ฯ อวทาตวสนาทยะ ตตฺสฺถานคตสฺตฺรีรูปวิเกฺษปาวกฤษฺฏา น ตตฺร กทาจิตฺสุขิโน ภวนฺติ ฯ ปฺรวิเวเก ตุ จิตฺตํ สูปศมํ ภวติ ฯ ยถา สลิลมนาวิลํ ปฺรกฤติตะ สฺวจฺฉมฺ ฯ อตะ ปฺรวิเวเก จรติ ฯ ปฺรวิเวกธรฺโม ‘ยํ คงฺคานทีวาลุกาสไมรฺพุทฺไธรภิสํสฺตุตะ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ภควานฺ คฺราโมปกณฺเฐ นิษณฺณํ ภิกฺษุํ ทฤษฺฏฺวา อปฺรีตมนสฺโก ภวติ ฯ ศูนฺยายตเน จ ศยานํ ภิกฺษุํ ทฤษฺฏฺวา ภควานฺ ปฺรีตมนสฺโก ภวติ ฯ ตตฺกสฺย เหโตะ ฯ คฺราโมปกณฺเฐ นิษฺษณฺณสฺย ภิโกฺษรฺพหุภิะ การไณะ สมาหิตจิตฺตวิเกฺษเป ลพฺธวฺยํ น ลภฺยเต สากฺษาตฺกรฺตวฺยํ น สากฺษาตฺกฺริยเต ฯ ศูนฺยายตเน ศยานสฺย กิญฺจิตฺเกาสีทฺเย สตฺยปิ สมาธฺยาศาสมฺภเว จิตฺตํ ปริคฤหฺยเต ฯ ปริคฤหีตํ จิตฺตํ วิมุจฺยเต ฯ นิมิตฺโตทฺคฺรหมุปาทาย จ กามาทยะ เกฺลศาะ สมุทฺภวนฺติ ฯ ศูนฺยายตเน น รูปาทีนิ นิมิตฺตานิ สนฺตีติ เกฺลศาะ สุปฺรหาณาะ ฯ ยถาคฺนิรสตีนฺธเน สฺวตะ ศามฺยติ ฯ อุกฺตญฺจสูเตฺร- โย ภิกฺษุะ สงฺคณิกาวิหารรตะ สมฺภาษฺยรตะ [ส] คณาทวิวิกฺต อิตฺยตะ สามยิกีเมว วิมุกฺติํ น ปฺรติลภเต ฯ กะ ปุนรฺวาทะ อโกปฺยํา วิมุกฺติํ ปฺรติลภต อิติ ฯ ปฺรวิวิกฺตวิหารี ปุนรุภยํ สากฺษาตฺกุรุเต ฯ อิติ ฯ ยถา ปฺรทีโป วาตวิวิกฺตะ ปฺรกาศเต ฯ เอวํ โยคี ปฺรวิเวกวิหาริตยา ตตฺตฺวชฺญานํ วินฺทเต ฯ
อารพฺธวีรฺย อิติ ฯ โยคี ยทิ สมฺยกฺปฺรธานมาจรนฺ อกุศลธรฺมานฺ ปฺรชหาติ กุศลธรฺมําศฺจ สญฺจิโนติ ฯ [ตทา] ตตฺร สมฺยกฺปฺรธานามาจรตีติ อารพฺธวีรฺย อิตฺยุจฺยเต ฯ เอวญฺจ ภควจฺฉาสเน หิตํ ปฺรติลภเต ฯ ตตฺกสฺย เหโตะ ฯ [ส หิ] กุศลธรฺมสญฺจเยน ปฺรติทินมภิวรฺธเต ฯ ยโถตฺปลปทฺมาทีนิ ยถาสลิลมภิวรฺธนฺเต ฯ เกาสีทฺยจารี ปุนะ กาษฺฐมุสลวตฺ ปฺรถมาภินิรฺวรฺตนาทารภฺย ปฺรติทีนมปจียเต ฯ อารพฺธวีรฺยสฺย อรฺถปฺรติลาภิตยา จิตฺตํ สทา ปฺรมุทฺยเต ฯ เกาสีทฺยจารี ตุ อกุศลธรฺมนิวฤตฺตจิตฺตะ สตตํ ทุะโขปทฺรวมนุพธฺนาติ ฯ อารพฺธวีรฺยสฺย จ กฺษเณ กฺษเณ กุศลธรฺโม นิตฺยมภิวรฺธเต, นาปจียเต ฯ วีรฺยปฺรกฤษฺฏมาจรนฺนาปฺโนติ ปฺรกฤษฺฏํ สฺถานํ ยทุต พุทฺธานํา คติมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร ภควตา อานนฺทํ ปฺรติ ปฺรกฤษฺฏํ วีรฺยมภฺยสนฺ พุทฺธคติํ ยาตีติ ฯ อารพฺธวีรฺยสฺย จิตฺตสมาธีะ สุลภะ ฯ มนฺเทนฺทฺริย อารพฺธวีรฺยะ สํสาราเทวาศุ มุจฺยเต ฯ ตีษฺเณนฺทฺริยะ กุสีทสฺตุ น วิมุจฺยเต ฯ ยทสฺติ กิญฺจิไทหิกมามุษฺมิกํ เลากิกํ โลโกตฺตรํ หิตํ, ตตฺ สรฺวํ วีรฺยมุปาทาย ภวติ ฯ สรฺเวษํา โลกานํา ยทสฺติ อลาภวฺยสนํ, ตตฺ สรฺวํ เกาสีทฺยมุปาทาย ภวติ ฯ เอวํ กุสีทสฺย โทษมารพฺธวีรฺยสฺย คุณํ ทฤษฺฏฺวา วีรฺยมนุสฺมรติ ฯ
อุปสฺถิตสฺมฤติก อิติ ฯ กายเวทนาจิตฺตธรฺเมษุ สทา สฺมฤติํ สมุปสฺถาปยติ ฯ (ปฤ) เอษํา จตุรฺณํา ธรฺมาณํา สฺมฤตฺยา กีทฤศํ หิตํ วินฺทเต ฯ (อุ) ปาปกา อกุศลา ธรฺมา น จิตฺตมาคจฺฉนฺติ ฯ ยถา สุรกฺษิเต น ปาปกะ ปุรุโษ ‘วตรติ ฯ ยถา จ ฆฏะ ปูรฺโณ น ปุนรุทกมาทตฺเต ฯ เอวมสฺย ปุรุษสฺย กุศลธรฺมสมฺปูรฺณสฺย น ปาปกานิ ปฺรสชฺยนฺเต ฯ โย ภาวิตสมฺยกฺสฺมฤติกะ ส วิมุกฺติภาคียานฺ สรฺวานฺ กุศลธรฺมานฺ สงฺคฤหฺณาติ ฯ ยถา สมุทฺรามฺพุปายินะ สรฺวาณิ สฺโตฺรตําสิ ปีตานิ ภวนฺติ ฯ สรฺเวษามุทกานํา สมุทฺรวรฺติตฺวาตฺ ฯ อสฺยาะ สฺมฤเตรฺภาวยิตา สฺวตนฺตฺรจรฺยาสฺถาเน วิหรตีตฺยุจฺยเต ฯ เกฺลศมาโร น กิญฺจิทาโกปยติ กาโกลูกทฤษฺฏานฺตวตฺ ฯ อสฺย จ จิตฺตํ สุปฺรติษฺฐิตํ ทุษฺกมฺปนํ ภวติ ฯ ยถา วฤตฺโต ฆฏะศิกฺยมธินิวิศฺยเต ฯ ส จาจิรเมวารฺถํ ลปฺสฺยเต ฯ ยโถกฺตํ ภิกฺษุณีสูเตฺร- ภิกฺษุณฺย อานนฺทเมตทโวจนฺ- อิห ภทนฺต [อานนฺท] วยํ จตฤษุ สฺมฤตฺยุปสฺถาเนษุ สุปฺรติษฺฐิตจิตฺตา วิหรนฺตฺย [อุทารํ] ปูรฺเวณาปรํ วิเศษํ สมฺปฺรชานาม อิติ ฯ อานนฺโท ‘โวจตฺ- เอวเมตตฺ ภคินฺย เอวเมตตฺ ภคินฺย อิติ ฯ
สมาหิต อิติ ฯ จิตฺตสมาธิํ ภาวยตะ ปฺรวโร ‘รฺโถ ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สมาหิโต ยถาภูตํ ปฺรชานาติ อิติ ฯ อเนน มนุษฺยกาเยนาติมานุษธรฺโม ภวติ ยทุต กาเยโนทกรฺมมคฺนิญฺจา[วคาหฺย] นิรฺคจฺฉติ ฯ วิหายสา คมเน จ สฺวตนฺตฺร อิตฺยาทิ ฯ กิญฺจาสฺย สุขํ ภวติ ยตฺ ยาวทฺเทวาะ สหําปติพฺรหฺมาทโย ‘ปิ นาปฺนุวนฺติ ฯ อยํ ยตฺ กรฺตวฺยํ ตตฺ กโรตีตฺยุจฺยเต ฯ ยทกรฺตวฺยํ น ตตฺ กโรติ ฯ สมาหิตสฺย สทฺธรฺมะ สทา วรฺธเต สมาหิตสฺย จิตฺตํ นานุตปฺยเต ฯ อยํปฺรวฺรชฺยาผลภาคฺภวติ ตถาคตศาสนานุยายี จ ฯ นานฺยปุรุษวตฺ วฤถา สตฺการํ สฺวีกโรติ ฯ อยเมว ทานปุณฺยํ วิปาจยติ นานฺเย ฯ อยญฺจ สมาหิตธรฺโม พุทฺไธรารฺไยศฺจ นิเษวิตะ ฯ สรฺเวษํา กุศลธรฺมาณํา สมารฺชนาย โยคฺยศฺจ ภวติ ฯ ยทิ สมาหิตสฺย สิทฺธิรฺภวติ ตทา อารฺยมารฺคสฺย ปฺรติลาโภ ภวติ ฯ ยทิ น สิทฺธิะ, ตทา ศุภเทเวษูปปทฺยเต ยทุต รูปารูปฺยธาเตา ฯ ตตฺกสฺย เหโตะ ฯ น หิ ทานาทินา อีทฤศํ การฺยํ ปฺรติลภเต ยเทกานฺตตะ ปาปกานามกรณมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โย ทหโร ยุวา อาชนฺม ไมตฺรีํ ภาวยติ ฯ ส กิํ ปาปกํ จิตฺตมุตฺปาทเยตฺ ฯ ปาปกํ วา จินฺตเยตฺ ฯ โน หีทํ ภควนฺ ฯ [ตตฺกสฺย เหโตะ] [ตตฺสมาธิปฺรภาว เอษะ ฯ อิติ ฯ จิตฺตสมาธิศฺจ ตตฺตฺวชฺญานสฺย ปฺรตฺยยะ ฯ ตตฺตฺวปฺรชฺญา สรฺวานฺ สํสฺการานฺ กฺษปยติ ฯ สํสฺการาณํา กฺษยาตฺ สรฺเว ทุะโขปายาสาะ ศามฺยนฺติ ฯ โยคี สรฺวาณิ เลากิกานิ โลโกตฺตราณิ สฺมรนฺเนว กุรฺยาตฺ น กฺลมเถน การฺยํ ปฺรโยชยนฺ ฯ อนฺเย ปุทฺคลาสฺเตน ลพฺธํ ปฺรมาตุํ จิตฺตเมว โนตฺปาทยนฺติ ฯ อต อาห- สมาหิโต ‘รฺถมาปฺโนตีติ ฯ
ปฺรชฺญาวานิติ ฯ ปฺรชฺญาวตศฺจิตฺเต เกฺลศา น สมฺภวนฺติ ฯ ยทิ สมฺภวนฺติ, ตไทว นิรุธฺยนฺเต ยถา ตปฺตายะปาเตฺร ปติตา ชลกณิกา ฯ ปฺรชฺญาวตศฺจิตฺเต สํชฺญา นาวิรฺภวนฺติ ฯ ยทฺยาวิรฺภวนฺติ, ตไทว นิรุธฺยนฺเต ยถา ตฤณาเคฺร ‘วศฺยายพินฺทุะ สูรฺย อุทิตมาเตฺร ศุษฺยติ ฯ ยะ ปฺรชฺญาจกฺษุษฺกะ ส พุทฺธธรฺมํ ปศฺยติ ฯ ยถา จกฺษุษฺมตะ สูรฺย อุปโยคาย กลฺปเต ฯ ปฺรชฺญาวานฺ พุทฺธสฺย ธรฺมทายภาคิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา ชาตะ ปุตฺระ ปิโตฺรรฺธนภาคฺภวติ ฯ ปฺรชฺญาวาเนว ส ชีว อิตฺยุจฺยเต ฯ อนฺเย มฤตา อิติ ฯ ปฺรชฺญาวานฺ ตตฺตฺวมารฺคิกะ, มารฺคสฺย ปริชฺญานาตฺ ฯ ปฺรชฺญาวาเนว ภควตะ ศาสนา[มฤต]รสํ เวตฺติ ฯ ยถา อวิปริณตชิหฺเวนฺทฺริยะ ปญฺจรสานฺ วิเวจยติ ฯ ปฺรชฺญาวานฺ ภควจฺฉาสเน สมาหิโต น กมฺปเต ตทฺยถา ไศโล น วายุนา กมฺปฺยเต ฯ ปฺรชฺญาวานฺ ศฺราทฺธ อิตฺยุจฺยเต ฯ จตุะ ศฺรทฺธาลาภิตยา ปรานนุยายิตตฺวาตฺ ฯ อารฺยปฺรชฺเญนฺทฺริยปฺรติลาภี ชิเนารโส ภวติ ฯ อนฺเย พาหฺยาะ ปฤถคฺชนาะ ฯ อต อุจฺยเต ปฺรชฺญาวานรฺถํ วินฺทต อิติ ฯ
นิษฺปฺรปญฺจาราม อิติ ฯ ยเทกาเนกตฺววาทะ ส ปฺรปญฺจะ ฯ ยถา อานนฺทะ ศาริปุตฺรํ ปฤจฺฉติ- ษณฺณามฺ [อายุษฺมนฺ] สฺปรฺศายตนานามเศษวิราคนิโรธาทสฺติ อนฺยตฺกิญฺจิตฺ ฯ ศาริปุตฺระ ปฺรตฺยาห[มา หฺเยวมายุษฺมนฺ] ฯ ษณฺณา[มายุษฺมนฺ] สฺปรฺศายตนานามเศษวิราคนิโรธาทสฺตฺยนฺยตฺกิญฺจิทิติ วทนฺ อปฺรปญฺจํ ปฺรปญฺจยสิ ฯ นาสฺติ กิญฺจิทิติ, อสฺติ จ นาสฺติ จานฺยทิติ, ไนวาสฺติ โน จ ไนวาสฺตฺยนฺยทิติ จ ปฺรศฺเน ปฺรติวจนมปิ ตถา สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) กสฺมาทิทมปฺรปญฺจมฺ ฯ (อุ) อยํ วสฺตุต อาตฺมธรฺมปฺรศฺนะ ยทฺเยกะ ยทิ วาเนก อิติ ฯ อโต น ปฺรตฺยุวาจ ฯ อาตฺมา จ น นิยตะ ฯ ปญฺจสฺกนฺเธษุ เกวลํ ปฺรชฺญปฺตฺยาภิธียเต ฯ ยทฺยสฺติ กิญฺจิทิติ ฯ ยทิ วา นาสฺติ กิญฺจิทิติ ปฺรติพฺรูยาตฺ, ตทา ศาศฺวโตจฺเฉทปาตะ สฺยาตฺ ฯ ยตฺ ปฺรตีตฺยสมุเทนาตฺมวฺยวหาระ ส นิษฺปฺรปญฺจะ ฯ ยทิ ปศฺยติ สตฺตฺวํ ศูนฺยํ ธรฺมาศฺจ ศูนฺยา อิติ ส นิษฺปฺรปญฺจารามะ ฯ อโต นิษฺปฺรปญฺจารามา ภควจฺฉาสเน ‘รฺถํ วินฺทนฺเต ฯ อิยํ กุศลวิตรฺกสมฺปทา ฯ
กุศลวิตรฺกวรฺคสฺตฺรฺยศีตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๘๔ อนฺติมปญฺจสมาธิปริษฺการวรฺคะ
(๗) กลฺยาณาธิมุกฺติสมฺปทิติ ฯ โยคี ยตฺ นิรฺวาเณ ‘ภิรมณะ สํสารํ วิทฺเวษยติ ฯ อิยํ กลฺยาณาธิมุกฺติะ ฯ เอวมธิมุกฺตะ กฺษิปฺรํ วิมุกฺติภาคฺภวติ ฯ นิรฺวาณาภิรตสฺย จิตฺตํ น กุตฺรจิทภินิวิศเต ฯ นิรฺวาณาภิรตสฺย นาสฺติ ภยมฺ ฯ ยทิ ปฤถคฺชนสฺย จิตฺตํ นิรฺวาณมนุสฺมรติ ฯ ตไทว สนฺตฺราโส ภวติ- อหมตฺยนฺตํ นกฺษฺยามีติ ฯ
(ปฤ) เกน ปฺรตฺยเยน นิรฺวาเณ ‘ธิมุจฺยเต ฯ (อุ) โยคี โลกมนิตฺยํ ทุะขํ ศูนฺยมนาตฺมกํ ทฤษฺฏฺวา นิรฺวาเณ อุปศมสํชฺญามุตฺปาทยติ ฯ ปุทฺคโล ‘ยํ สฺวาภาวิกเกฺลศปฺรตนุภูโต นิรฺวาณภาณกํ ศฤโณติ ฯ ตทา [ตสฺย] จิตฺตํ ตตฺราธิมุจฺยเต ฯ ยทิ วา กลฺยาณมิตฺราตฺ ยทิ วา สูตฺราธฺยยนาตฺ สํสาร อาทีนวํ ศฤโณติ ฯ ยถา อนวราคฺรสูเตฺร ปญฺจเทวทูตสูเตฺร โจกฺตมฺ ฯ ตทา สํสารานฺนิรฺวิณฺโณ นิรฺวาเณ ‘ธิมุจฺยเต ฯ
(๘) ปฺรธานียางฺคสมฺปทิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปญฺจ ปฺรธานียางฺคานิ ฯ กตมานิ [ปญฺจ] ฯ อิห [ภิกฺษโว] ภิกฺษุะ ศฺราทฺโธ ภวติ ฯ อศโฐ ภวติ ฯ อลฺปาพาโธ ภวติ ฯ อารพฺธวีรฺโย ภวติ ฯ ปฺรชฺญาวานฺ ภวตีติ ฯ ศฺรทฺธาวานฺ นาม[ยะ] ตฺริษุ รตฺเนษุ จตุรฺษุ สตฺเยษุ จ วิคตวิจิกิตฺโส ภวติ ฯ วิคตวิจิกิตฺสตฺวาตฺ กฺษิปฺรํ สมาธิะ สิธฺยติ ฯ ศฺรทฺธาวตะ ปฺรีติพหุลตฺวาจฺจ กฺษิปฺรํ สมาธิะ สิธฺยติ ฯ ศฺรทฺธาวานฺ สุสมาหิโต ทานฺตศฺจ ภวติ ฯ อโต ‘ปิ สหสา สมาธิํ วินฺทเต ฯ (ปฤ) ยทิ สมาธินา ปฺรชฺโญตฺปทฺยเต ฯ อถ วิจิกิตฺสํา ปฺรชหาติ ฯ กถมิทานีํ สมาเธะ ปูรฺวเมโวจฺยเต วิคตวิจิกิตฺส อิติ ฯ (อุ) พหุศฺรุตตฺวาตฺ กิญฺจิทฺวิจิกิตฺสํา ปฺรชหาติ ฯ น สมาธิลาภาตฺ ฯ อธิมุกฺตกุโลตฺปนฺนะ ศฺราทฺเธน สหวฤตฺติกะ สทาธิมุกฺติจิตฺตํ ภาวยนฺ อปฺรติลพฺธสมาธิรปิ วิจิกิตฺสํา น กโรติ ฯ เอวมาทิ ฯ
อศฐ อิติ ฯ ฤชุจิตฺตสฺย นาสฺติ กิญฺจิทฺโคปนียมฺ ฯ สทปิ สุตีรฺณํ ภวติ ฯ ยถา กศฺจิทฺภิษชมุเปตฺย วฺยาธิสฺวรูปมุกฺตฺวา สุจิกิตฺโส ภวติ ฯ อลฺปาพาธ อิติ ฯ ส ปูรฺวราเตฺร ‘ปรราเตฺร จ วฺยวสฺยติ, น วิรมติ ฯ ยทฺยาพาธาพหุละ, ตนฺมารฺคจรฺยายา อนฺตราโย ภวติ ฯ อารพฺธวีรฺย อิติ ฯ มารฺคารฺถิตฺวาตฺ สทา วิรฺยมารภเต ฯ อโต ‘คฺนิํ มนฺถาโน น วิรมมาโณ สหสาคฺนิํ วินฺทเต ฯ ปฺรชฺญาวานิติ ฯ ปฺรชฺญาวตฺตฺเวน จตุรฺณามงฺคานํา ผลํ ภวติ ยทุต มารฺคผลมฺ ฯ
(ปฤ) สฺมฤตฺยุปสฺถานธรฺมา อปิ ปฺรธานียางฺคานิ ฯ กสฺมาตฺ เกวลเมเต ปญฺจ ธรฺมา อุกฺตาะ ฯ (อุ) ยทฺยปิ สกลมงฺคมฺ ฯ ตถาปีเม ธรฺมา มุขฺยตมาะ โยคิภิรปฺยเปกฺษฺยนฺเต ฯ อต อิเม เกวลมุกฺตาะ ฯ สรฺเวษํา ปาปกานํา ปริวรฺชนํ สรฺเวษํา กุศลานํา สญฺจยศฺจ โยคิโน ‘งฺคมฺ ฯ ยถา……… สูเตฺร วรฺณิตมฺ ฯ
(๙) วิมุกฺตฺยายตนสมฺปทิติ ยตฺ ปญฺจวิมุกฺตฺยายตนานิ ฯ อิหศาสฺตา [อนฺยตโร วา] คุรุสฺถานียะ [ส พฺรหฺมจารี] ภิกฺษูนํา ธรฺมํ เทศยติ ฯ ยถา ยถา ธรฺมํ เทศยติ ฯ ตถา ตถา [ตสฺมินฺ ธรฺเม] อรฺถปฺรติสํเวที จ ธรฺมปฺรติสํเวที จ ภวติ ฯ [ตสฺยารฺถ]ปฺรติสํเวทิโน ธรฺมปฺรติสํเวทินะ ปฺรีติรฺชายเต ฯ ปฺรีตมนสะ กายะ ปฺรศฺรภฺยเต ฯ ปฺรศฺรพฺธกายะ สุขํ เวทยเต ฯ สุขินศฺจิตฺตํ สมาธียเต ฯ อิทํ ปฺรถมํ วิมุกฺตฺยายตนมฺ ฯ ยตฺร ภิโกฺษ[รปฺรมตฺตสฺยาตาปินะ] ปฺรหิตาตฺมโน วิหรโต [‘วิมุกฺตํ] จิตฺตํ วิมุจฺยเต ฯ [อปริกฺษีณา] วา อาสฺรวาะ ปริกฺษยํ คจฺฉนฺติ ฯ [อนนุปฺราปฺตํ] วา อนุตฺตรํ โยคเกฺษมมนุปฺราปฺโนติ ฯ ทฺวิตียํ [วิมุกฺตฺยายตนํ] วิสฺตเรณ สูตฺราธฺยยนมฺ ฯ ตฤตียํ ปเรษํา ธรฺมเทศนา ฯ จตุรฺถํ วิมุกฺเต สฺถาเน ธรฺมาณามนุวิตรฺกะ อนุวิจาระ ฯ ปญฺจมํ สมาธินิมิตฺตสฺย สุคฺรหณํ ยทุต นวนิมิตฺตาทีนิ ยถาปูรฺวมุกฺตานิ ฯ
(ปฤ) ศาสฺตา [อนฺยตโร] วา คุรุสฺถานียะ สพฺรหฺมจารี กสฺมาตฺ ภิกฺษูณํา ธรฺมํ เทศยติ ฯ (อุ) ธรฺมสมาปาทาเนน มหานฺตมรฺถมาปฺโนติ ฯ อิตฺยโต เทศนํา กโรติ ฯ สพฺรหฺมจารฺยยะ ศาสฺตารมุปาทาย ปฺรวฺรชิตะ ฯ อินฺทฺริยาณํา ปริปาจนาย ธรฺมํ เทศยติ ฯ คุรุสฺถานียะ สพฺรหฺมจารี สมานกรฺมตฺวาจฺจ ธรฺมเทศนํา กโรติ ฯ ภิกฺษโว ‘วศฺยํ ธรฺมํ ศฤณฺวนฺตีตฺยตศฺจ [ธรฺม]เทศนํา กโรติ ฯ อิเม ปุทฺคลา วิศุทฺธศีลาทิคุณสมฺปนฺนาะ ตทฺยถา สุภาชนํ สมฤทฺธิํ สมาทาตุํ ภวฺยมฺ อิตฺยโต ธรฺมเทศนํา กโรติ ฯ
อิมาสฺติสฺระ ปฺรชฺญาะ ธรฺมปฺรติสํเวโท พหุศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ อรฺถปฺรติสํเวทศฺจินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ อภาภฺยามุภาภฺยํา ชายเต ปฺรีติะ ยาวตฺสมาหิตสฺย ยถาภูตชฺญานํ ชายเต ฯ อิยํ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ อาสํา ตฺริสฤณํา ปฺรชฺญานํา ตฺรีณิ ผลานิ ภวนฺติ ยทุต นิรฺเวโท ไวราคฺยํ วิมุกฺติะ ฯ ธรฺมํ ศฺรุตฺวาธีตฺย จ ปเรษํา ธรฺมํ เทศยติ ฯ อิยํ พหุศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ ธรฺมานนุวิตรฺกยติ อนุวิจารยติ ฯ อิยํ จินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ สมาธินิมิตฺตํ สุคฤหฺณาติ ฯ อิยํ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ
(ปฤ) ยา จิตฺตวิมุกฺติะ [ยศฺจ] อาศฺรวกฺษยะ ฯ อนโยะ โก เภทะ ฯ (อุ) สมาธินา เกฺลศานํา วฺยาวฤตฺติศฺจิตฺตวิมุกฺติะ ฯ เกฺลศานามตฺยนฺตปฺรหาณมาสฺรวกฺษยะ ฯ (ปฤ) ศีลาทโย ธรฺมา อปิ วิมุกฺตฺยายตนมฺ ฯ ยโถกฺตํ- ศีลวตศฺจิตฺตํ น วิปฺรติสรติ ฯ อวิปฺรติสาริณะ ปฺรีติรฺชายต อิตฺยาทิ ฯ กทาจิตฺ ทานทิเหโตรปิ วิมุกฺติรฺภวติ ฯ กสฺมาทิเม ปญฺไจว ธรฺมา อุกฺตาะ ฯ (อุ)ปฺราธานฺยาตฺต เอโวกฺตาะ ฯ (ปฤ) เอษํา ธรฺมาณํา กิํ ปฺราธานฺยมฺ ฯ (อุ) วิมุกฺเตะ สนฺนิกฤษฺโฏ เหตุะ ฯ ศีลาทยสฺตุ วิปฺรกฤษฺฏาะ ฯ (ปฤ) กถํ ชฺญายเต สนฺนิกฤษฺโฏ เหตุริติ ฯ (อุ) โยคี ธรฺมํ ศฺรุตฺวา ปฺรชานาติ สฺกนฺธายตนธาตูนฺ ฯ ตทฺธรฺมกลาปมาเตฺร นาสฺตฺยาตฺเมติ ฯ อตะ ปฺรชฺญปฺติรฺภชฺยเต ฯ ตตฺปฺรชฺญปฺติภงฺค เอว วิมุกฺติริตฺยาขฺยายเต ฯ อตะ สนฺนิกฤษฺโฏ เหตุะ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- พหุศฺรุตสฺยานิศํสา ยทุต ปรศาสนํ นานุวรฺตเต, จิตฺตํ สุสมาธียเต อิตฺยาทิ ฯ อเนนาปิ ชฺญายเต สนฺนิกฤษฺโฏ เหตุริติ ฯ ตถาคตศาสเน มหานฺ ลาโภ ‘สฺติ, เกฺลศานฺ นิโรธยติ, นิรฺวาณญฺจ ยาตีตฺยาทิ ฯ อสฺมินฺนุปศมธรฺเม โศฺรตา วา อธฺเยตา วา อนุวิจินฺตยิตา วา กฺษิปฺรํ วิมุจฺยเต ฯ อตะ สนฺนิกฤษฺโฏ เหตุะ ฯ ทาเนน มหตฺปุณฺยํ วินฺทเต ฯ ศีเลน เคารวมฺ ฯ พาหุศฺรุตฺเยน ปฺรชฺญามฺ ฯ ปฺรชฺญยา อาสฺรวาณํา กฺษยํ วินฺทเต น ปุณฺยํ เคารวํ วา ฯ อโต ชฺญายเต สนฺนิกฤษฺโฏ เหตุริติ ฯ ศาริปุตฺราทโย มหาปฺราชฺญา อิติ กีรฺตฺยนฺเต ฯ [ตตฺ] สรฺวํ พหุศฺรุตฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) ยทิ พาหุศฺรุตฺเยน จิตฺตํ สุสมาธียเต ฯ อานนฺทะ กสฺมาตฺ ปฺรถเม ‘นฺติเม จ ยาเม วิมุกฺติํ นาลภต ฯ (อุ) อานนฺโท น ยาวนฺมสฺตกมุปธาเน นฺยธตฺต ตาวเทว วิมุกฺติมลภต ฯ อโต ‘สททฺภุตธรฺเม ‘วรฺตต ฯ กสฺมานฺน กฺษิปฺรมฺ ฯ อานนฺทสฺยตสฺมินฺ สมเย วีรฺยํ กิญฺจิทฺทุษฺฏมาสีตฺ ฯ อติมาตฺรกฺลานฺตตฺวานฺนาลภต วิมุกฺติมฺ ฯ อานนฺโท ‘สฺมินฺ ยาม อาสฺรวาณํา กฺษยมนุปฺราปฺโนมีติ ปฺรณิทธฺเยา ฯ ยถา จ โพธิสตฺตฺโว โพธิมณฺเฑ ปฺรณิหิตวานฺ ฯ กสฺตาทฤศพโล ยถา อานนฺทะ ฯ สรฺวมิทํ พาหุศฺรุตฺยพลมฺ ฯ
(๑๐) อนาวรณเตติ- ยานิ ตฺรีณฺยาวรณานิ กรฺมาวรณํ, วิปากาวรณํ เกฺลศาวรณมิติ ฯ ยสฺเยมานฺยาวรณานิ น สนฺติ ฯ น ส ทุะสฺถาเน ปตติ ฯ โย ‘กฺษเณภฺโยมุกฺตะ ส มารฺคํ สมาทาตุํ ภวฺโย ภวติ ฯ ส จตุรฺภิศฺจไกฺระ สมฺปนฺน อิตฺยุจฺยเต ฯ [ตานิ] ปฺรติรูปเทศวาสะ สตฺปุรุโษปาศฺรยะ อาตฺมสมฺยกฺปฺรณิธิะ ปูรฺเว จ กฤตปุณฺยตา อิติ ฯ [ส] จตฺวาริ โสฺรตอาปตฺตฺยงฺคานิ จ สาธยติ ยทุต สตฺปุรุษสํวาสะ สทฺธรฺมศฺรวณํ, โยนิโศมนสฺกาโร ธรฺมานุธรฺมปฺรติปตฺติะ ฯ ราคาทีนฺ ตฺรีนฺ ธรฺมานปิ สมุตฺสฤชติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ตฺรีนฺ ธรฺมานปฺรหาย น ชราวฺยาธิมรณานิ สนฺตรติ ฯ อิติ ฯ
(๑๑) อนาสกฺตเตติ ฯ “นาวรตีรมุปคจฺฉติ ฯ น ปารตีรมุปคจฺฉติ ฯ น มธฺเย สํสีทติ ฯ น สฺถล อุตฺสีทิษฺยติ ฯ น มนุษฺยคฺราโห ภวิษฺยติ ฯ นามนุษฺยคฺราโห ภวิษฺยติ ฯ นาวรฺตคฺราโห ภวิษฺยติ ฯ นานฺตะปูตี ภวิษฺยติ” ฯ อวรตีรมิติ ษณฺณามาธฺยาตฺมิกานามายตนามธิวจนมฺ ฯ ปารตีรมีติ ษณฺณํา พาหฺยานามายตนานามธิวจนมฺ ฯ มธฺเย สํสีทติ อิติ นนฺทิราคสฺยาธิวจนมฺ ฯ สฺถล อุตฺสาท อิติ อสฺมิมานสฺยาธิวจนมฺ ฯ กตโม มนุษฺยคฺราหะ ฯ [อิห] ภิกฺษุรฺคฤหิสํสฤษฺโฏ วิหรติ ฯ [กตโม] ‘มนุษฺยคฺราหะ ฯ [อิห ภิกฺษุเรกตฺย เอกตฺโย] ‘นฺยตรํ เทวนิกายํ ปฺรณิธาย พฺรหฺมจรฺยํ จรติ ฯ อยมุจฺยเต ‘มนุษฺยคฺราห อิติ ฯ อาวรฺตคฺราห อิติ ปญฺจานํา กามคุณานมธิวจนมฺ ฯ [กตมศฺจ] อนฺตะปูติภาวะ ฯ อิห ภิกฺษุเรกตฺโย ทุศฺศีโล ภวติ ฯ ปาปธรฺมา อศุจิะ ศงฺกาสฺมรสมาจาโร ‘พฺรหฺมจารี ฯ อยมุจฺยเต ‘นฺตะปูติภาว อิติ ฯ
ยสฺยาสฺติ อาธฺยาตฺมิกายตเนษุ อาตฺมคฺรหะ ฯ ตสฺย พาหฺยายตเนษุ อาตฺมิยคฺรหะ ฯ อาธฺยาตฺมิกพาหฺยายตเนภฺโย นนฺทิราโค ภวติ ฯ อตสฺตไตฺรว นิมชฺชเต ฯ เตภฺยสฺตุ อหงฺกาโร ชายเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทิ กศฺจิตฺกายาสกฺตะ สุขี ภวตีตฺยโต [‘ประ] กศฺจิทาคตฺย ลฆุ นินฺทติ ฯ ตทา [ตสฺย]มาโน ชายเต ฯ เอวมาตฺมียนนฺทิราคาหงฺการาสฺตจฺจิตฺตํ วิเกฺษปยนฺโต ‘นฺยานปิ นิรฺวรฺตยนฺติ ฯ
(ปฤ) ทฤษฺฏานฺเต ‘สฺมินฺ กิํ สฺโตฺรโต ภวติ ฯ ยทฺยารฺโย ‘ษฺฏางฺคิกมารฺคะ โสฺรตะ ฯ ตทา ษฑาธฺยาตฺมิกพาหฺยายตนานิ ปาเรา น สฺยุะ ฯ นนฺทิราคาทโย มธฺเยาฆ อาวรฺตะ ปูติภาโว ‘ปิ จ น สฺยุะ ฯ ยทิ กามตฤษฺณา โสฺรตะ ฯ กถมิมานนุวรฺตฺย นิรฺวาณมนุปฺราปฺโนติ ฯ (อุ) อารฺโย ‘ษฺฏางฺคิกมารฺค เอว โสฺรตะ ฯ ทฤษฺฏานฺโต นาวศฺยํ สรฺวากาไระ สมาโน ภวติ ฯ ยถายํ ทารุสฺกนฺโธ ‘ษฺฏากฺษณวินิรฺมุกฺโต มหารฺณวํ คจฺฉติ ฯ เอวํ ภิกฺษุโรโฆ ‘กฺษไณรฺวินิรฺมุกฺต อารฺยาษฺฏางฺคิกมารฺคํ สฺโตฺรโต ‘นุวรฺตฺยํ นิรฺวาณ[มหารฺณว]มวตรติ ฯ ยถา กุมฺภสทฤศํ สฺตนมิติ วจนํ ตทาการมาตฺรํ คฤหฺณาติ น กาฐินฺยํ มารฺทวํ วา ฯ ยถา จ จนฺโทฺรปมํ วทนมิติ วจนํ โศภา เปาษฺกลฺยํ คฤหฺณาติ น ตทาการมฺ ฯ กิญฺจ โยคี อารฺยมารฺคนิรฺคโต ‘ธฺยาตฺมพหิรฺธายตเนษฺวาสชฺยเต ฯ น ตุ ยถายํ ทารุสฺกนฺธะ สฺโตฺรโตมธฺยคตสฺตสฺมินฺ ปาเร ‘สฺมินฺ วา อาสชฺยเต ปูตีภวติ วา ฯ อิตฺยาทิ ฯ
ศาสฺตฺราจารฺย อาห- ยถา คงฺคาสฺโตฺรโต นิยเมน มหารฺณวํ ปฺราปฺโนติ ฯ เอวมารฺยาษฺฏางฺคิกมารฺคสฺโตฺรโต นิยเมน นิรฺวาณํ ปฺราปฺโนติ ฯ
เอวํ สํกฺษิปฺไยกาทศมาธิปริษฺการา อุกฺตาะ, เยษุ สตฺสุ นิยเมน สมาธิรฺลภฺยเต ๚
อนฺติมปญฺจสมาธิปริษฺการวรฺคศฺจตุรศีตฺยุตฺตรศตตมะ
๑๘๕ อานาปานวรฺคะ
อานาปานสฺย โษฑศาการา ยทุต สสฺมฤต เอวาศฺวสิติ สฺมฤต เอว ปฺรศฺวสิติ ฯ ทีรฺฆํ วา อาศฺวสนฺ ทีรฺฆมาศฺวสิมีติ ปฺรชานาติ ทีรฺฆํ วา ปฺรศฺวสนฺ ทีรฺฆํ ปฺรศฺวสิมีติ ปฺรชานาติ ๚ หฺรสฺวํ วา อาศฺวสนฺ หฺรสฺวมาศฺวสิมีติ ปฺรชานาติ ฯ หฺรสฺวํ ปฺรศฺวสนฺ หฺรสฺวํ ปฺรศฺวสิมีติ ปฺรชานาติ ๚ สรฺวกายปฺรติสํเวที อาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ สรฺวกายปฺรติสํเวที ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ ปฺรศฺรมฺภยนฺ กายสํสฺการมาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ ปฺรศฺรมฺภยนฺ กายสํสฺการํ ปฺรศฺวสิษฺยมีติ ศิกฺษเต ๚ ปฺรีติปฺรติสํเวที อาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ ปฺรีติปฺรติสํเวที ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ สุขปฺรติสํเวที อาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ สุขปฺรติสํเวที ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ จิตฺตสํสฺการปฺรติสํเวที อาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ จิตฺตสํสฺการปฺรติสํเวที ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ ปฺรสฺรมฺภยนฺ จิตฺตสํสฺการมาศฺวสิษฺยามิติ ศิกฺษเต ฯ ปฺรศฺรมฺภยนฺ จิตฺตสํสฺการํ ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ จิตฺตปฺรติสํเวที อาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ จิตฺตปฺรติสํเวที ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ อภิปฺรโมทยนฺ จิตฺตมาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ อภิปฺรโมทยนฺ จิตฺตํ ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ สมาทธนฺ จิตฺตมาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ สมาทธนฺ จิตฺตํ ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ วิโมจยนฺ จิตฺตมาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ วิโมจยนฺ จิตฺตํ ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ อนิตฺยานุทรฺศี อาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ อนิตฺยานุทรฺศี ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ วิราคานุทรฺศี อาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ วิราคานุทรฺศี ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ นิโรธานุทรฺศี อาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ นิโรธานุทรฺศี ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ๚ ปฺรตินิสฺสรฺคานุทรฺศี อาศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ ปฺรตินิสฺสรฺคานุทรฺศี ปฺรศฺวสิษฺยามีติ ศิกฺษเต ฯ
(ปฤ) กถมานาปานสฺย ทีรฺฆํ หฺรสฺวํ วา ภวติ ฯ (อุ) ยถา กศฺจิตฺปรฺวตมาโรหติ ฯ ยทิ วา [วา] ภารํ วหติ ฯ [ตทา] กฺลานฺตะ หฺรสฺวํ ศฺวสติ ฯ ตถา โยคฺยปิ เอาทาริเก จิตฺเต ปฺรวฤตฺเต หฺรสฺวํ [ศฺวสติ] ฯ เอาทาริกจิตฺตมิติ จปลํ โรควิกฺษิปฺตํ จิตฺตมฺ ฯ ทีรฺฆํ ศฺวสตีติ ยทิ โยคี สูกฺษฺมจิตฺเต สฺถิตะ, [ตทา] ตสฺยาศฺวาสปฺรศฺวาสา ทีรฺฆา ภวนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สูกฺษฺมจิตฺตานุวรฺติน อาศฺวาสปฺรศฺวาสา อปิ สูกฺษฺมา อนุปตนฺติ ฯ ยถา ตสฺไยว กฺลานฺตสฺย วิศฺรานฺตสฺย อาศฺราสปฺรศฺวาสา สูกฺษฺมา อนุปตนฺติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย ทีรฺฆา อศฺวาส ปฺรศฺวาสา ภวนฺติ ฯ
สรฺวกาย[ปฺรติสํเวที]ติ ฯ โยคี กาเย ตุจฺฉาธิมุกฺตะ สรฺวโรมกูเปษุ วายุมนฺตรฺพหิศฺจาริณํ ปศฺยติ ฯ ปฺรศฺรมฺภยนฺ กายสํสฺการมิติ ฯ ธาตุพลลาภิโน วฺยุปศานฺตจิตฺตสฺย โยคิน เอาทาริกา อาศฺวาสปฺรศฺวาสา วฺยุปศานฺตา ภวนฺติ ฯ ตทา โยคี กายมฺมฤตฺยุปสฺถานสมนฺวิโต ภวติ ฯ ปฺรีติปฺรติสํเวทีติ ฯ อสฺมาตฺสมาธิธรฺมาทสฺย จิตฺเต มหตี ปฺรีติรฺภวติ ฯ ปฺรกฤติโต วิทฺยมานาปิ ไนวํ ภวติ ฯ อสฺมินฺ สมเย ปฺรีติปฺรติสํเวทีตฺยาขฺยายเต ฯ สุขปฺรติสํเวทีติ ฯ ปฺรีเตะ สุขํ ชายเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรีตมนสะ กายะ ปฺรศฺรภฺยเต, ปฺรศฺรพฺธกายะ สุขํ วินฺทเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปฺรีตมนสะ กายะ ปฺรศฺรมฺยเต ฯ ปฺรศฺรพฺธกายะ สุขํ เวทยเต ฯ อิติ ฯ
จิตฺตสํสฺการปฺรติสํเวทีติ ฯ โยคี ปฺรีตาวาทีนวํ ปศฺยติ ฯ ราคชนกตฺวาตฺ ฯ ราโค ‘ยํ จิตฺตสํสฺการะ จิตฺตาทุตฺปนฺนตฺวาตฺ ฯ เวทนายํา ราโค ชายต อิตฺยโต เวทนํา จิตฺตสํสฺการํ ปศฺยติ ฯ ปฺรศฺรมฺภยนฺ จิตฺตสํสฺการมิติ ฯ โยคี ปศฺยติ เวทนาโต ราโค ชายเต ฯ ตตฺ ปฺรศฺรมฺภยตศฺจิตฺตมุปศามฺยติ ฯ เอาทาริกเวทนามปิ ปฺรศฺรมฺภยตีติ ปฺรศฺรมฺภยนฺ จิตฺตสํสฺการมิตฺยุจฺยเต ฯ จิตฺตปฺรติสํเวทีติ ฯ โยคี ปฺรศฺรมฺภยนฺ เวทนาสฺวาทํ ปศฺยติ จิตฺตํ ศานฺตํ น ลีนํ โนทฺธตมฺ ฯ จิตฺตมิทํ กสฺมิํศฺจิตฺสมเย ปุนรฺลีนํ ภวติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย ‘ภิปฺรโมทยติ ฯ ยทิ ปุนรุทฺธตมฺ ฯ ตสฺมินฺ สมเย สมาทธาติ ฯ ยทฺยุภยธรฺมวินิรฺมุกฺตมฺ ฯ ตสฺมินฺ สมเย สมุตฺสฤเชตฺ ฯ อต อุจฺยเต วิโมจยนฺ จิตฺตมิติ ฯ เอวํ โยคี สมาหิโต ‘นิตฺยาการมุตฺปาทยติ ฯ อนิตฺยากาเรณ เกฺลศานฺ ปฺรชหาติ ฯ อยํ นิโรธากระ ฯ เกฺลศานํา ปฺรหาณาจฺจิตฺตํ นิรฺวิทฺยเต ฯ อยํ วิราคาการะ ฯ วิรกฺตจิตฺตตยา สรฺเวษํา ปฺรตินิสฺสรฺคมนุปฺราปฺโนติ ฯ อยํ ปฺรติ นิสฺสรฺคาการะ ฯ เอวมนุปูรฺวํ วิมุกฺติมนุปฺราปฺโนตีติ โษฑศาการา อานาปานสฺมฤเตรฺภวนฺติ ฯ
(ปฤ) กสฺมาทานาปานสฺมฤติรารฺยวิหาร อิติ ทิวฺยวิหาร อิติ พฺรหฺมวิหาร อิติ ไศกฺษวิหาร อิติ อไศกฺษวิหาร อิติ โจจฺยเต ฯ (อุ) วายุรากาเศ วิหรติ ฯ อากาศลกฺษณํ รูปลกฺษณํ ปฺรกฏยติ ฯ รูปลกฺษณมิทํ ศูนฺยเมว ฯ ศูนฺยไตวารฺยวิหาร อิตฺยารฺยวิหาโร ภวติ ฯ ศุภเทเวษูตฺปตฺยรฺถตฺวาตฺ ทิวฺยวิหาระ ฯ อุปศมปฺราปณารฺถตฺวาตฺ พฺรหฺมวิหาระ ฯ ไศกฺษธรฺมปฺรติลาภารฺถตฺวาตฺ ไศกฺษวิหาระ ฯ อไศกฺษารฺถตฺวาทไศกฺษวิหาระ ฯ
(ปฤ) ยทฺยศุภภาวนยา กายาทฺวิรกฺโต วิมุกฺติมนุปฺราปฺโนติ ฯ ก อุปโยค เอภิะ โษฑศภิรากาไระ ฯ (อุ) อศุภภาวนยา อลพฺธไวราคฺยสฺย อาตฺมทุรฺวิณฺณสฺย กายจิตฺเต วฺยาโมหิเต สฺยาตามฺ ฯ ยถา ทุษฺฏเมาษธํ เสวมานสฺย วฺยาธิะ ปุนรฺภวติ ฯ เอวมศุภภาวนยา ทุรฺนิเวโท ภวติ ฯ ยถา วลฺคุมุตฺติตีรฺษยา ภิกฺษโว ‘ศุภภาวนยา อตีว นิรฺวิณฺณา วิษปานภฤคุปตนาทิภิรฺวิวิไธราตฺมานํ ธฺนนฺติ สฺม ฯ น ตถา อิเม โษฑศาการา ไวราคฺยปฺราปกา อปิ น ทุรฺนิเวทชนกา ภวนฺตีตฺยโต วิศิษฺยนฺเต ฯ กิญฺจ อยมาการะ สุลภะ สฺวกายาวลมฺพิตฺวาตฺ ฯ อศุภา[การสฺตุ] สุวินาศะ ฯ อยมาการะ สูกฺษฺมะ สฺวกายวิปริณามกตฺวาตฺ ฯ อศุภาการ เอาทาริกะ ฯ อสฺถิกงฺกาลวิปริณามทุษฺฏะ ฯ อยมาการะ สรฺเวษํา เกฺลศานํา เภทกะ ฯ อศุภาการสฺตุ ไมถุนราคมาตฺรสฺย กสฺมาตฺ ฯ สรฺเว หิ เกฺลศา วิตรฺกํ ปฺรตีตฺย ชายนฺเต ฯ อานาปานสฺมฤเตศฺจ สรฺววิตรฺโกปจฺเฉทารฺถตฺวาตฺ ฯ
(ปฤ) อนาปานํ กิํ กายานุพนฺธิ กิํ จิตฺตานุพนฺธิ ฯ (อุ) กายานุพนฺธิ จิตฺตานุพนฺธิ จ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ครฺภาศยคตสฺยาภาวาตฺ ชฺญายเต กายาธีนมิติ ฯ จตุรฺถธฺยานาทิกสฺยาจิตฺตกสฺย จาภาวาตฺ ชฺญายเต จิตฺตานุพนฺธีติ ฯ (ปฤ) อาศฺวาสปฺรศฺวาโส ‘ภูตฺโวตฺปนฺนศฺจิตฺตาธีโน น สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ส น มนโส วศาทุตฺปทฺยเต ฯ ยถา อนฺยทฺวสฺตุ สฺมรติ จิตฺเต สทา อาศฺวาสปฺรศฺวาสา ภวนฺติ ฯ ยถา [ภุกฺต] อาหาระ สฺวยํ ปริปจฺยเต ฯ ยถา จ ปฺรติพิมฺพํ สฺวยํ ปฺรวรฺตเต น ปุรุษะ กโรติ ฯ
(อุ) อาศฺวาสปฺรศฺวาโส ‘ภูตฺโวตฺปทฺยเต น สฺมฤติวศาตฺ ฯ กินฺตุ ปฺรตฺยยสามคฺรฺโยตฺปทฺยเต ฯ สจิตฺตสฺยาสฺติ อจิตฺตกสฺย ปุนรฺนาสฺติ ฯ อโต ชฺญายเต จิตฺตาธีน อิติ ฯ ยถาจิตฺตญฺจ ภิทฺยเต ฯ เอาทาริกจิตฺตสฺย หฺรสฺวะ ฯ สูกฺษฺมจิตฺตสฺย ทีรฺฆะ ฯ อานาปานํ ภูมฺยธีนํ จิตฺตาธีนมฺ ฯ อานาปาน(ภูมิ)คตสฺย อานาปานภูมิรปฺยสฺติ ฯ [ตสฺย] ตสฺมินฺ สมเย จิตฺตมปฺยสฺติ ฯ อานาปานภูมิรฺนาม กามธาตุ สฺตฺรีณิ ธฺยานานิ จ ฯ ย อานาปานภูมิคตะ [ตสฺย] อสฺติ ตุ อานาปานภูมิ- จิตฺตมฺ ฯ อจิตฺตกสฺย ตสฺมินฺ สมเย [ตทฺภูมิ]จิตฺตมปิ นาสฺติ ฯ อานาปานวิหีนภูมิคตสฺย ตสฺมินฺ สมเย [ตทฺภูมิศฺจิตฺต]มปิ นาสฺติ ฯ
(ปฤ) ศฺวาส อุตฺปทฺยมาน กิํ ปูรฺวมาศฺวสติ ฯ กิํ วา ปูรฺวํ ปฺรศฺวสติ ฯ (อุ) อุปปตฺติกาเล ปูรฺวมาศฺวสติ ฯ มรณกาเล ‘นฺเต ปฺรศฺวสติ ฯ เอวํ จตุรฺถธฺยาเน นิรฺคมนปฺรเวศาวปิ ฯ (ปฤ) อานาปานสฺมฤติริยํ กถํ ปริปูรฺณา ภวติ ฯ (อุ) โยคี ยทิ โษฑศาการานฺ ปฺรติลภเต ฯ ตสฺมินฺ สมเย ปริปูรฺณา ภวติ ฯ เกจิจฺฉาสฺตาจารฺยา วทนฺติ- ษฑิภะ ปฺรตฺยไยะ ปริปูรฺเณติ ฯ [ษฏฺ ปฺรตฺยยา] ยทุต คณนา อนุพนฺธนา ศมโถ วิปศฺยนา วิวรฺตนํ ปริศุทฺธิะ ฯ คณนา อานาปานคณนา เอกต อารภฺย ยาวทฺทศ ฯ ตฺริปฺรการา คณนา สมา วา อติริกฺตา วา นฺยูนา วา ฯ สมา นาม ทศสุ สตฺสุ ทเศติ คณยติ ฯ อติริกฺตา นาม เอกาทศสุ ทเศติ คณยติ ฯ นฺยูนา นาม นวสุ ทเศติ คณยติ ฯ อนุพนฺธนํ นาม โยคินศฺจิตฺตมานาปานมนุพธฺนาติ ฯ วิปศฺยนา นาม โยคี อาศฺวาสปฺรศฺวาสานฺ กายานุพทฺธานฺ มณิษุ สูตฺรวตฺปศฺยติ ฯ ศมโถ นาม จิตฺตสฺยานาปาเน ปฺรติษฺฐาปนมฺ ฯ วิวรฺตนํ นาม จิตฺตํ ปฺรตีตฺย กายสฺย ปฺรวฤตฺติะ, จิตฺตํ ปฺรตีตฺย จ เวทนายาะ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนจิตฺตธรฺโม ‘ปฺเยวมฺ ฯ ปริศุทฺธิรฺนาม โยคินิ สรฺวเกฺลไศะ สรฺวากฺษไณศฺจ วิมุกฺเต จิตฺตํ ปริศุธฺยติ ฯ
เนเม ‘วศฺยนิยตาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อากาเรษุ คณานุพนฺธนรูปโย ทฺวโยธรฺมโยรฺนาวศฺยมุปโยโค ภวติ ฯ ยโต โยคี เกวลมานาปาเน จิตฺตํ ปฺรติษฺฐาปยนฺ สรฺวานฺ วิตรฺกานุปจฺเฉทยติ ฯ ยะ โษฑศวิธมาจริตุํ สมรฺถะ ส ปริปูรฺณ อิตฺยุจฺยเต ฯ อิทํ ปริปูรฺณลกฺษณญฺจานิยตมฺ ฯ มฤทฺวินฺทฺริยาจริตํ ตีกฺษฺเณนฺทฺริยสฺยาปริปูรฺณมฺ ฯ
(ปฤ) อานาปานสูเตฺร ‘สฺมินฺ กสฺมาทุกฺตมฺ- อาหาราย ภวตีติ ฯ (อุ) อานาปานสฺติมิตสฺย กายะ สุขี ภวติ ฯ ยถา มธุรานฺนภุชะ กายะ ปฺรหฺลาทฺยเต ฯ อตะ อาหาราย ภวตีตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) เอษุ โษฑศากาเรษุ กิมานาปานํ สํสฺมรติ ฯ (อุ) อสฺย ปุรุเษณ ปญฺจสฺกนฺธานฺ นิรากรฺตุมุปาย อิตฺยาขฺยา ฯ ปญฺจสฺกนฺเธษุ นิรากฤเตษุ ปฺรชฺญปฺติรฺนิรากฤเตติ กะ ปุนรุปโยค อานาปานสฺมฤตฺยา ฯ อิทเมว กายานุสฺมฤติริตฺยุจฺยเต ฯ จตุรฺธา กายมนุสฺมรตีติ กายานุสฺมฤติะ ฯ
(ปฤ) สฺมฤติรตีตาลมฺพนา ฯ อาศฺวาสปฺรศฺวาสาะ ปฺรตฺยุตฺปนฺนาะ ฯ กสฺมาตฺ ตตฺ สฺมฤติรฺภวติ ฯ (อุ) อิทํ ปฺรชฺญปฺติเภทกํ ชฺญานมนุสฺมฤตินามฺโนจฺยเต ฯ ไจตสิกธรฺมาณามนฺโยนฺยํ นาม ภวติ ฯ ยถา ทศสํชฺญาทยะ สฺมฤติปูรฺวํ กฺริยมาณตฺวาตฺ อนุสฺมฤติริตฺยุจฺยเต ฯ ทีรฺฆหฺรสฺวาทีนํา นารฺยวิหาร อิตฺยภิธานมฺ ฯ กถํ วิหารวิรฺหีนํ สฺมฤตฺยุปสฺถานมิตฺยาขฺยายเต ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร โยคี อานาปานํ ศิกฺษมาณะ ทีรฺฆ[มาศฺวสนฺ] วา [ศิกฺษเต] หฺรสฺวํ วา สรฺวกายปฺรติสํเวที วา ปฺรศฺรมฺภยนฺ กายสํสฺการํ วา [ศิกฺษเต] ฯ ตสฺมินฺ สมเย กายสฺมฤตฺยุปสฺถานํ ภวติ ฯ
อยมาทฺย อุปายมารฺคะ ฯ วิศุทฺธเย ภวตีตฺยโต ‘นฺเต ปฺรหาณมารฺรฺค อิตฺยุจฺยเต ฯ อตฺร อนิตฺยาทฺยากาโร ‘สฺติ ฯ อสฺมินฺสูเตฺร ปรํ โนกฺตมฺ ฯ อนฺยสฺมินฺ สูเตฺรตูกฺตมฺ- โยคี อานาปาเน [สฺถิตะ] กาเย สมุทยธรฺมานุทรฺศี วฺยยธรฺมานุทรฺศี, สมุทยวฺยยธรฺมานุทรฺศี วิหรตีติ ฯ อาห- กายมนิตฺยํ ปศฺยตีตฺยาทิ ฯ จตุรฺเถ ปรมนิตฺยาทฺยาการะ ปริปูรฺณตฺวาทุกฺตะ ๚
อานาปานวรฺคะ ปญฺจาศีตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๘๖ สมาธฺยปกฺษาล วรฺคะ
สมาธิรยํ ตตฺปฺรติพนฺธิภิรปกฺษาไลรฺวินิรฺมุกฺตะ สนฺ มหทฺธิตํ สาธยติ ฯ สมาธฺยปกฺษาลมิติ ยทุต เอาทาริกี ปฺรีติะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- มเมาทาริกํ ปฺรีติปฺราโมทฺยํ จิตฺตสฺย ทูษณมภูตฺ อิติ ฯ โยคี โนตฺปาทเยทิทเมาทาริกํ ปฺรีติปฺรโมทฺยมฺ ฯ ราคาทิโทษาณํา สมาหิต จิตฺตวิเกฺษปกตฺวาตฺ ฯ
(ปฤ) ธรฺมาทุตฺปทฺยมานํ ปฺรีติปฺราโมทฺยํ กถํ โนตฺปาทเยตฺ ฯ (อุ) โยคินะ ศูนฺย ตามนุสฺมรโต น ปฺรีติปฺรโมทฺยํ ชายเต ฯ อสฺติ สตฺตฺว อิติ สํชฺญยา หิ ปฺรีติปฺราโมทฺยํ ชายเต ฯ ปญฺจสุ สฺกนฺเธษุ นาสฺติ สตฺตฺวะ, กถํ ปฺรีติปฺราโมทฺยํ ภวิษฺยติ ฯ โยคี เอวมนุสฺมเรตฺ- เหตุปฺรตฺยไย วิวิธา ธรฺมา ชายเต ยทุตาตปาโลกาทโย ธรฺมาะ ฯ ตตฺร กิํ ปฺรีติปฺราโมทฺยมฺ ฯ เย ปฺรีติปฺราโมทฺยกรา ธรฺมาะ เต สรฺเว ปริมารฺคิตา วฺยคฺรวิเกฺษปกา อิติ ปศฺยโต โยคิน เอาทาริกํ ปฺรีติปฺราโมทฺยํ นิรุธฺยเต ฯ โยคี ปุนรฺมหานฺตมรฺถํ ปฺรารฺถยเต ฯ นาตปาโลกาทิภิรฺธรฺไมรยํ ภวติ ฯ อโต น ปฺรีติปฺราโมทฺยํ ชายเต ฯ โยคี นิโรธลกฺษณํ ลาภํ ปศฺยตีตฺยโต นาตปาโลกาทิภิะ [ตสฺย] ปฺรีติปฺราโมทฺยํ ภวติ ฯ อยํ โยคี อุปศมํ ภาวยนฺ เกฺลศานํา กฺษยมิจฺฉติ ฯ อโต น ปฺรีติปฺราโมทฺยมุตฺปาทยติ ฯ อีทฤไศะ ปฺรตฺยไยเราทาริกํ ปฺรีติปฺราโมทฺยมุปศมยติ ฯ
ภีรุตา จ สมาเธรปกฺษาละ ฯ อหงฺการมาลมฺพนํ ทฤษฺฏฺวา ภีรุตํา ชนยติ ฯ โลเก ยานิ ไภรวสฺถานานิ ตานิ สรฺวาณิ โยคี ปศฺยติ ฯ ตานิ สรฺวาณิ อนิตฺยํ วิเกฺษปกมิติ ปรีกฺษฺย [ตานิ] นานุวิทธีต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ธฺยานนิษณฺณธรฺเม ‘สฺตฺยยํ ไภรวทรฺศนสฺย ปฺรตฺยยะ ฯ นาเนน ภีรุตํา ชนเยตฺ ฯ สรฺวมิทมภูตํ ศูนฺยํ มายาวตฺ ฯ พาลานํา วญฺจนมตตฺตฺวมฺ ฯ เอวํ จินฺตยโต ภีรุตา วิยุชฺยเต ฯ ธรฺมานฺ ศูนฺยานุปาศฺรยโต นาสฺติ ภีรุตา ฯ วิหารพลาทิทํ ไวลกฺษณฺยมนุภวามีตฺยนุสฺมรนฺ น พิภฺยาตฺ ฯ กิญฺจ กาเย ศีลศฺรุตาทิคุณสมฺปทสฺติ ฯ น หิํสาปฺรโยคปฺรตฺยย อิตฺยนุสฺมรโต น ภวติ ภีรุตา ฯ โยคฺยยํ มารฺเค ปรมาภิรต อิตฺยตะ กายชีวิเต ‘นเปโกฺษ ภวติ ฯ กสฺมาตฺ พิภฺยาตฺ ฯ กิญฺจาสฺย จิตฺตํ สทา สมฺยกฺสฺมฤเตา ติษฺฐติ ฯ อโต ภีรุตา นาวกาศํ ลภเต ฯ ศูรลกฺษณานุสฺมรณาจฺจ น พิเภติ ฯ ภีรุตา เจยมพลีนตาลกฺษณมฺ ฯ เอวมาทินา ภีรุตามปสารยติ ฯ
อทมะ สมาเธรปกฺษาละ ฯ [อทโม] ยตฺ โยคี ศีตวาตาทิภิรฺวฺยาธิมานฺ ฯ ยทิ วาติกฺลานฺติชรามรณปฺรตฺยไยรทานฺตกาโย ภวติ ฯ ราคตฤษฺเณรฺษฺยาทิภิะ เกฺลไศรทานฺตจิตฺตสฺย ธฺยานสมาธโย นศฺยนฺติ ฯ อโต โยคี สฺวกายจิตฺเต สํรกฺษนฺ ทมเยตฺ ฯ
ไวลกฺษณฺยญฺจ สมาเธรปกฺษาละ ฯ [เวลกฺษณฺยํ] ยตฺ มลินตฺวลกฺษณมฺ ฯ กิญฺจิทมลินตาลกฺษณมปิ ธฺยานสมาธีนํา วิเกฺษปกมฺ ฯ ยถา ทานาทิลกฺษณมฺ ฯ
ไวษมฺยญฺจ สมาเธรปกฺษาละ ฯ [ไวษมฺยํ] ยตฺ วีรฺยํ ทุษฺฐุลํ ยทิ วาติลีนมฺ ฯ ทุษฺฐุลสฺย กายจิตฺเต ‘ติกฺลานฺเต ฯ อติลีน[วีรฺโย] น สมาธินิมิตฺตํ คฤหฺณาติ ฯ อุภาวปิ สมาเธศฺจฺยุเตา ภวตะ ฯ ยถา วรฺตกาโปโต คาฒํ คฤหีโต ‘ติลฺกานฺโต ภวติ ฯ ศิถิลํ คฤหีโต หสฺตาทุตฺปเตตฺ ฯ ยถา วา ทานฺตา วีณายาสฺตนฺตฺรฺโย ‘ตฺยายตา วาติศิถิลา วา อุภยถา น สฺวรํ สาธยนฺติ ฯ อารพฺธวีรฺยํ ปฺรเวควตฺ ตทา ทุษณาวสานํ ภเวตฺ ฯ ยถา ภควานนุรุทฺธมาห- อตฺยารพฺธวีรฺยสฺย เกาสีทฺยํ ภเวตฺ อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อตฺยารพฺธวีรฺโย หิ วสฺตฺวปฺรสาธฺย เกาสีทฺเย ปเตตฺ ฯ อติลีนวีรฺโย ‘ปิ น วสฺตุ สาธยติ ฯ อโต ไวษมฺยํ สมาเธรปกฺษาโล ภวติ ฯ
อมนสฺการะ สมาเธรปกฺษาละ ฯ อมนสฺกาโร นาม สทฺธรฺมามนสฺการะ ฯ มนสฺการปฺรีติธรฺเม สตฺยปิ นาสฺติ เวทยิตมฺ (?) ฯ สมาธินิมิตฺตมนสฺกฤตฺย พาหฺยรูปสฺย มนสฺการศฺจามนสฺการะ ฯ โยคี จิตฺไตกาคฺรฺเยณารพฺธวีรฺโย เวทนียธรฺมํ มนสิ กุรฺยาตฺ ฯ ยถา ไตลปาตฺรมาหเรตฺ ฯ
ไวปรีตฺยญฺจ สมาเธรปกฺษาละ ฯ [ไวปรีตฺยํ] ยตฺ ราคพหุละ กรุณาจริตมุปาทตฺเต ฯ ทฺเวษพหโล ‘ศุภํ ภาวยติ ฯ อิเมา ทฺวาวปิ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทํ ภาวยตะ ฯ อติลีเน จิตฺเต ศมถํ ภาวยติ ฯ อตฺยุทฺธเต จิตฺเต วีรฺยมารภเต ฯ อนโย ทฺวโยศฺจิตฺตโยรุเปกฺษามาจรติ ฯ อิทํ ไวปรีตฺยมฺ ฯ
อภิชลฺปะ สมาเธรปกฺษาละ ฯ [อภิชลฺโป] ยตฺ วิตรฺกวิจารพาหุลฺยมฺ ฯ วิตรฺกวิจาราณามภิชลฺปเหตุตฺวาตฺ ฯ จิตฺตญฺจ นาลมฺพเน สุทฤฒปฺรติพทฺธวิหรณํ, นาภิรมเต ฯ
ลกฺษณคฺรหณญฺจ สมาเธรปกฺษาละ ฯ ลกฺษณํ ตฺริวิธมฺ- ยตฺ ศมถลกฺษณมารมฺภลกฺษณมุเปกฺษาลกฺษณมิติ ฯ ปุนสฺตฺริวิธํ สมาเธา สมาปตฺติลกฺษณํ สฺถิติลกฺษณํ วฺยุตฺถานลกฺษณมฺ อิติ ฯ อีทฤศลกฺษณานํา ปฺรวิภาคากุศโล โยคี ธฺยานาจฺยวเต ฯ
มานญฺจสมาเธรปกฺษาละ ฯ ยทาห- อหเมว สมาธิมุปสมฺปทฺย วิหรามิ น ตุ ส อิตีทํ มานํ ภวติ ฯ ยทาห- ส เอโวปสมฺปทฺย วิหรติ นาหมิตีทํ มานกลฺปํ ภวติ ฯ ยทฺยปฺรติลพฺธสมาธิราห- ปฺรติลพฺธวานิติ ฯ อิทมธิมานมฺ ฯ อปฺรณีตสมาเธา ปฺรณีตสํชฺญามุตฺปาทยติ อิทํ มิถฺยามานมฺ ฯ
ราคาทิธรฺมา อปิ สมาธฺยปกฺษาลาะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โย ภิกฺษุเรกธรฺเมณ สมนฺวิตะ ส น ปศฺยติ จกฺษุรนิตฺยมิติ ฯ [กตโม ‘สาเวกธรฺมะ] ราคะ อิติ ฯ (ปฤ) สรฺเว ‘วีตราคาะ สตฺตฺวา กิํ น ปศฺยนฺติ จกฺษุรนิตฺยมิติ ฯ (อุ) วจนมิทํ กิญฺจิตฺ นฺยูนมฺ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺเน สมุตฺปนฺนราโค น ปศฺยติ จกฺษุรนิตฺยมิติ อิติ วกฺตวฺยมฺ ฯ [ราค]สมนฺวิเต ‘ปิ กศฺจิทฺเภทะ ฯ เกษาญฺจิทฺราคาทโย ฆนตราะ สทา จิตฺตมาวิศนฺติ ฯ ตทา [เตษํา เต] สมาธิํ ปฺรติพธฺนนฺติ ฯ ตนุภูตาสฺตุ น สทาวิศนฺติ ฯ ตทา นาปกฺษาลา ภวนฺติ ฯ
สูเตฺร โจกฺตา สฺรโยทศ กฤษฺณธรฺมาะ สมาธิปฺรติกูลาะ ตฺรโยทศ ศุกฺลธรฺมาะ สมาธฺยนุกูลาะ ฯ ยทฺภควานาห- ตฺรีณ ธรฺมานปฺรหาย น ชราวฺยาธิมรณํ ตรติ ฯ [กตเม ตฺรยะ] ราคทฺเวษโมหาะ ฯ ตฺรีนฺ ธรฺมานปฺรหาย น สมุจฺเฉทยติ ราคทฺเวษโมหานฺ ฯ [กตเม ตฺรยะ ฯ] สตฺกายทฤษฺฏิะ ศีลวฺรตปรามรฺโศ วิจิกิตฺสา ฯ อถ สนฺติ ตฺรโย ธรฺมาะ อโยนิโศมนสฺกาโร ทุศฺจริตมติลีนจิตฺตตา ฯ อถ สนฺติ ตฺรโย ธรฺมา มุษิตสฺมฤติตา, อสมฺปฺรชนฺยํ วิกฺษิปฺตจิตฺตตา อิติ ฯ อถ สนฺติ ตฺรโย ธรฺมา เอาทฺธตฺยมินฺทฺริเยษฺวคุปฺตทฺวารตา ศีลวิปนฺนตา ฯ อถ สนฺติ ตฺรโย ธรฺมาะ อสฺราทฺธฺยํ เทาศฺศีลฺยํ เกาสีทฺยมิติ ฯ อถ สนฺติ ตฺรโย ธรฺมาะ สชฺชเน ‘รติะ สทฺธรฺมศฺรวเณ ทฺเวษะ ปรโทษปฺรกฏเน ปฺรีติะ ฯ อต สนฺติ ตฺรโย ธรฺมะ อเคารวตา สํกถฺยทูษณํ ทุษฺปฺรชฺญเสวนมฺ ฯ ตฺรีนฺ ธรฺมานปฺรหาย น ปฺรชหาติ อสตฺการํ สํกถฺยทูษณํ ทุษฺปฺรชฺญเสวนมฺ [กตเม ตฺรยะ ฯ] อหฺรีกฺยมนปตฺราปฺยํ ปฺรมาทะ ฯ อหฺรีกฺยมนปตฺราปฺยํ ปฺรมาทํ ปฺรหาย ปฺรชหาติ อสตฺการํ สํกถฺยทูษณํ ทุษฺปฺรชฺญเสวนมฺ ฯ [เอวํ] ยาวตฺสตฺกายทฤษฺฏิํ ศีลวฺรตปรามรฺศํ วิจิกิตฺสํา ปฺรชหนฺ ปฺรชหาติ ราคทฺเวษโมหานฺ ชราวฺยาธิมรณานิ จ ตรติ ฯ
อตฺร ชราวฺยาธิมรณานํา ตรณเมว ยนฺนิรุปธิเศษนิรฺวาณมฺ ฯ ราคทฺเวษโมหานํา สมุจฺเฉท เอวารฺหตฺผลํ โสปธิเศษนิรฺวาณมฺ ฯ สกฺตายทฤษฺฏิศีลวฺรตปรามรฺศวิจิกิตฺสานํา สมุจฺเฉท เอว ยจฺฉฺรามณฺยผลมฺ ฯ อโยนิโศมนสฺการทุศฺจริตาติลีนจิตฺตานํา สมุจฺเฉท เอว ยทูษฺมคตาทินิรฺเวธภาคียกุศลมูลมฺ ฯ มุษิตสฺมฤตฺยสํ ปฺรชนฺยวิกฺษิปฺตจิตฺตานํา สมุจฺเฉท เอว ยตฺ จตุรฺณํา สฺมฤตฺยุปสฺถานานํา ภาวนา ฯ เอาทฺธตฺเยนฺทฺริเยษฺวคุปฺตทฺวารตาศีลวิปนฺนตานํา สมุจฺเฉท เอว ยตฺ ปฺรวฺรชิตศีลสมาทานมฺ ฯ สชฺชนารติสทฺธรฺมศฺรวณทฺเวษปรโทษปฺรกฏนปฺรีตินํา, อศฺราทฺธยเทาศฺศีลฺยเกาสีทฺยานํา, อสตฺการสํกถฺยทูษณทุษฺปฺรชฺญเสวนานํา, อหฺรีกฺยานปตฺราปฺยปฺรมาทานาญฺจ สมุจฺเฉท เอว ยตฺ คฤหิณะ ปริศุทฺธิะ ฯ
กสฺมาตฺ ฯ ยตฺ กศฺจิตฺ รโหคตะ ปาปกํ กฤตฺวา น ลชฺชเต ตทาหฺรีกฺยมฺ ฯ ยตฺ ส ปาปกจิตฺตปฺรวฤตฺเตรูรฺธฺวํ สงฺฆมธฺเย ‘ปิ ปาปกํ กฤตฺวา นาปตฺรปเต ฯ ตทนปตฺราปฺยมฺ ฯ สทฺธรฺมมูลาตฺกุศลธรฺมทฺวยาทฺภษฺฏสฺย สทากุศลธรฺมานุวรฺตนํ ปฺรมาทะ ฯ เอภิสฺตฺริภิรฺธรฺไมะ สมนฺวิโต คุรุสฺถานีเยนจารฺเยณานุศิษฺฐํ น สมาทตฺเต ฯ สา อเคารวตา ฯ อาจารฺยศาสนสฺย วิปรฺยยาจรณํ สํกถฺยทูษณมฺ ฯ เอวํ สติ อาจารฺยํ ปริวรฺชฺย จิรํ ทุรฺชโนปสทนํ ทุษฺปฺรชฺญเสวนมฺ ฯ เอภฺโย ‘นูตฺปนฺนมหฺรีกฺยมเคารวตา ฯ อนปตฺรปาทฺภวติ สํกถฺยทูษณมฺ ฯ ปฺรมาทาทฺภวติ ทุรฺชโนปสทนมฺ ฯ อโต ‘ศฺราทฺโธ ภูตฺวา เทาะศีลฺยํ สมาทาย กุสีโท ภวติ ฯ ทุรฺชนํ เสวมานะ [อารฺย]ศาสนมศฺรทฺทธาน อาห- นาสฺติ ทุษฺกฤตสฺย วิปาก อิติ ฯ ทุษฺกฤตมาจรนฺ วิปากํ วินฺทต อิติ ศฤณฺวนฺมาโตฺร วา กุกฺกฏศฺวาทิธรฺมํ สมาทายาตฺยนฺติกปาปเมว กางฺกฺษเต ฯ ตทฺธรฺมํ สมาทาย น กิญฺจิทฺธิตมวินฺทเตติ เกาสีทฺยมุตฺปาทยติ ฯ เกาสีทฺยาตฺ สชฺชเน ‘ปฺรีโต ภวติ ยตฺ ตตฺตฺวโต นาสฺติ สมฺยกฺ จรฺยาวิหารีติ ฯ สทฺธรฺมศฺรวณํ ทฺวิษนฺ อาห สมฺยกฺ จริตธรฺมา มิถฺยาธรฺมาะ นาสฺติ ตตะ กศฺจโนปการ อิติ ฯ จิตฺตกษายาตฺ ปรโทษปฺรกฏเน ปฺรีต อาห- ปรสฺย ธรฺมจรฺยาโต มตฺสทฤศํ นาสฺติ กิญฺจิลพฺธมิติ ฯ เอวํ เกฺลศานามนิคฤหีตวตศฺจิตฺตมุทฺธตํ ภวติ ฯ เอาทฺธตฺยาทินฺทฺริยาณามสมาทธานสฺย ศีลํ วิปทฺยเต ฯ ศีลวิปตฺตฺยา สฺมฤติรฺมุษิตา ภวติ ฯ อสมฺปฺรชนฺเย วิหรตศฺจิตฺตํ วิกฺษิปฺยเต ฯ อโยนิโศมนสฺการศฺจ ชายเต ฯ ชาตาโยนิโศมนสฺการตฺวาตฺ ทุรฺมารฺเค จรติ ฯ ทุรฺมารฺเค จรนฺ นารฺถํ ปฺรติลภเต ฯ อตศฺจิตฺตํ มุคฺธมติลีนํ ภวติ ฯ จิตฺตสฺย โมหาตฺ น ตฺรีณิ สํโยชนานิ สมุจฺเฉทยติ ฯ อสมุจฺฉินฺนตฺริสํโยชนตฺวานฺน ราคาทิเกฺลศานฺ ปฺรชหติ ฯ ตโต วฺยาธฺยาทยะ สรฺวา วิปตฺตยศฺจ ภวนฺติ ฯ เอษํา วิรุทฺธาะ ศุกฺลธรฺมาะ ฯ
โศกะ สมาเธรปกฺษาละ ฯ ตสฺมินฺ วรฺเษ มาเส อยเน สมาธิมมุกํ นาลภ อิติ จินฺตยโต โยคินะ โศโก ชายเต ฯ
ปฺรีตฺยาสฺวาทเน ‘ภินิเวโศ ‘ปิ สมาธฺยปกฺษาละ ฯ อนภิรติศฺจ สมาเธรปกฺษาละ ฯ ปฺรติรูปเทศกลฺยาณมิตฺราทิปฺรตฺยยานฺ ลพฺธฺวาปิ น จิตฺตมภิรมเต ฯ
กามาทีนิ นีวรณานิ สมาเธรปกฺษาลา ภวนฺติ ฯ สํกฺษิปฺย ยาวจฺจีวรปิณฺฑปาตาทโย ธรฺมาะ กุศลมูลาปกรฺษะ อกุศลมูลปฺรกรฺษศฺจ สรฺวาณิ สมาเธรปกฺษาลานิ ภวนฺติ ฯ อิติ พุทฺธฺวา ยตฺเนน ตานฺยปเนตุํ ปรฺเยเษต ๚
สมาธฺยปกฺษาลวรฺคะ ษฑศีตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๘๗ ศมถวิปศฺยนาวรฺคะ
(ปฤ) ภควานฺ ตตฺร ตตฺร สูเตฺร ภิกฺษูนามนฺตฺรฺยาห- [อิห ภิกฺษุะ] อรณฺยคโต วายตนคโต วา วฤกฺษมูลคโต วา ศูนฺยาคารคโต วา มนสิ กุรฺยาตฺ ทฺเวา ธรฺเมา ยทุต ศมโถ วิปศฺยนาจ อิติ ฯ ยทิ สรฺเว ธฺยานสมธฺยาทิธรฺมา มนสิ กรฺตวฺยาะ ฯ กสฺมาตฺ ศมถวิปศฺยนามาตฺรมาห ฯ (อุ) ศมโถ นาม สมาธิะ ฯ วิปศฺยนา ปฺรชฺญา ฯ สรฺเว จ กุศลธรฺมา ภาวนาชาตา อิติ ทฺวาวิเมา ปริคฤหีเตา ฯ วิกฺษิปฺตจิตฺตคตาะ ศฺรุตจินฺตามยาทิปฺรชฺญา อปฺยตฺร สงฺคฤหีตาะ ฯ อาภฺยํา ทฺวาภฺยาเมว มารฺคธรฺมํ กโรติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ศมโถ หิ สํโยชนา วฺยาวรฺตยติ ฯ วิปศฺยนา สมุจฺเฉทยติ ฯ
ศมถสฺตฤณคฺรโหปมะ วิปศฺยนา อสินา ตลฺลวโนปมา ฯ ศมโถ ภูมิมารฺชโนปมะ ฯ วิปศฺยนา โคมยวิกีรฺณโนปมา ฯ ศมโถ รโชมารฺชโนปมะ ฯ วิปศฺยนา ชเลน กฺษาลโนปมา ฯ ศมโถ ชเล นิมชฺชโนปมะ ฯ วิปศฺยนา อคฺนาวุตฺตาปโนปมา ฯ ศมโถ คณฺโฑปมะ ฯ วิปศฺยนา ศสฺตฺรจิกิตฺโสปมา ฯ ศมถะ สิโรทฺคโมปมะ ฯ วิปศฺยนา รกฺตปาฏโนปมา ฯ ศมถศฺจิตฺตทมโนปมะ ฯ วิปศฺยนา อติลีนจิตฺตวฺยุตฺถาโนปมา ฯ ศมถะ สุวรฺณสฺย จุลุกีกรโณปมะ ฯ วิปศฺยนา อธิธมโนปมา ฯ ศมถะ สูตฺรปาโตปมะ ฯ วิปศฺยนา ภูมิสมีกรโณปมา ฯ ศมถะ สนฺทศินฺยา สนฺทํโศปมะ ฯ วิปศฺยนา ศสฺเตฺรณ กฤนฺตโนปมา ฯ ศมถะ กวโจปมะ ฯ วิปศฺยนา ภฏานํา ศสฺตฺราทาโนปมา ฯ ศมถะ สมีกฺริโยปมาะ ฯ วิปศฺยนา ศงฺกุเวโธปมา ฯ ศมโถ เมทะเสวโนปมะ ฯ วิปศฺยนา เอาษธปฺรทาโนปมา ฯ ศมถะ สุวรฺณกุฏฺฏโนปมะ ฯ วิปศฺยนา ภาชนกรโณปมา ฯ
เลากิกาะ สตฺตฺวาะ สรฺเว สุขํ ทุะขํ วา อิติ ทฺวโยรนฺตโยะ ปติตาะ ฯ ศมถะ สุขํ ตฺยชติ ฯ วิปศฺยนา ทุขํ ปริหรติ ฯ กิญฺจ สปฺตสุ วิศุทฺธิษุ ศีลวิศุทฺธิศฺจิตฺตวิศุทฺธิศฺจ ศมถะ ฯ อนฺยาะ ปญฺจ วิปศฺยนา ฯ อษฺฏมหาปุรุษวิตรฺเกษุ ษฑฺวิตรฺกาะ ศมถะ ฯ ทฺเวา วิปศฺยนา ฯ จตุรฺษุ สฺมฤตฺยุปสฺถาเนษุ ตฺรีณิ ศมถะ ฯ จตุรฺถํ วิปศฺยนา ฯ จตฺวาริ ฤทฺธิปาทานิ ศมถะ ฯ จตฺวาริ สมฺยกฺปฺรธานานิ วิปศฺยนา ฯ ปญฺจสุ อินฺทฺริเยษุ จตฺวารีนฺทฺริยาณิ ศมถะ ฯ ปฺรชฺเญนฺทฺริยํ วิปศฺยนา ฯ เอวํ พลมปิ ฯ สปฺตสุ โพธฺยงฺเคษุ ตฺรีณิ โพธฺยงฺคานิ ศมถะ ฯ ตฺรีณิ โพธฺยงฺคานิ วิปศฺยนา ฯ สฺมฤติสฺตุ อุภยคา ฯ อษฺฏสุ มารฺคางฺเคษุ ตฺรีณฺยงฺคานิ ศีลมฺ ฯ ทฺเว องฺเค ศมถะ ฯ ตฺรีณฺยงฺคานิ วิปศฺยนา ฯ ศีลมปิ ศมถานุพนฺธิ ฯ ศมโถ ราคํ สมุจฺเฉทยติ ฯ วิปศฺยนา อวิทฺยามปนยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ศมโถ ภาวิตศฺจิตฺตํ ภาวยติ ฯ จิตฺตํ ภาวิตํ ราคํ ปฺรชหาติ ฯ วิปศฺยนา ภาวิตา ปฺรชฺญํา ภาวยติ ฯ ปฺรชฺญา ภาวิตา อวิทฺยํา ปฺรชหาติ อิติ ฯ กามวิยุกฺตตฺวาตฺ จิตฺตํ วิมุจฺยเต ฯ อวิทฺยาวิยุกฺตตฺวาตฺ ปฺรชฺญา วิมุจฺยเต ฯ ตทุภยวิมุกฺติ ลาภิโน น ปุนะ กิญฺจิทวศิษฺยเต ฯ อโต ทฺวยมาตฺรมุกฺตมฺ ฯ
(ปฤ) ยทิ ศมโถ วิปศฺยนา จิตฺตํ ภาวยติ ปฺรชฺญํา ภาวยติ ฯ จิตฺตปฺรชฺญาภาวิตฺวาตฺ ราคมวิทฺยาญฺจ ปฺรชหาติ ฯ กสฺมานฺนิยม อุจฺยเต ฯ ศมถศฺจิตฺตํ ภาวยนฺ ราคํ ปฺรชหาติ ฯ วิปศฺยนา ปฺรชฺญํา ภาวยนฺตี อวิทฺยํา ปฺรชหาตีติ ฯ (อุ) วิกฺษิปฺตจิตฺตกสฺย จิตฺตสนฺตานานิ รูปาทิษุ สมุทาจรนฺติ ฯ สนฺตนฺยมานมิทํ จิตฺตํ ศมถํ ลภเต ฯ ตจฺฉมนาทุจฺยเต ศมถศฺจิตฺตํ ภาวยตีติ ฯ ศมิตาจฺจิตฺตาชฺชายเต ปฺรชฺญา ฯ อต อุจฺยเต วิปศฺยนา ปฺรชฺญํา ภาวยตีติ ฯ อุตฺปนฺนวิปศฺยนสฺโยรฺธฺวํ ยตฺกิญฺจิทฺภาวิตํ สรฺวํ ภาวิตา ปฺรชฺเญตฺยุจฺยเต ฯ อาทฺยา ปฺรชฺญา วิปศฺยนา ปศฺจาปฺรชฺเญตฺยุจฺยเต ฯ
ยโถกฺตํ สูเตฺร- ศมโถ ภาวิโต ราคํ ปฺรชหาตีติ ฯ อิทํ วิธฺนีภูตปฺรหาณํ ภวติ ฯ เกน ตตฺ ชฺญายเต ฯ รูปาทิษุ พาหฺยกาเมษุ ราโค ชายเต ฯ ศมเถาษธํ ลพฺธวโต น ปุนรฺชายเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โยคี นิรามิษํา ปฺรีติํ ลภมานะ สามิษํา ปฺรีติํ ชหาติ อิติ ฯ ยทุกฺตมวิทฺยาปฺรหาณมิติ, ตทาตฺยนฺติกปฺรหาณมฺ ฯ เกน ตตฺ ชฺญายเต ฯ อวิทฺยาปฺรหาณาทฺธิ ราคาทยะ เกฺลศาะ ปฺรหียนฺเต นิรุธฺยนฺเต นาวศิษฺยนฺเต ฯ สูเตฺร ‘ปฺยุกฺตมฺ- ราควิราคาตฺ เจโตวิมุกฺติะ ฯ อิทํ วิฆฺนีภูตปฺรหาณํ ภวติ ฯ อวิทฺยาวิราคาตฺ ปฺรชฺญาวิมุกฺติะ ฯ อิทมาตฺยนฺติกปฺรหาณมฺ ฯ อิติ ฯ อสฺติ จ ทฺวิธา วิมุกฺติะ สามยิกวิมุกฺติะ อโกปฺยวิมุกฺติริติ ฯ สามยิกวิมุกฺติรฺวิฆฺนีภูตปฺรหาณมฺ ฯ อโกปฺยวิมุกฺติราตฺยนฺติกปฺรหาณมฺ ฯ
(ปฤ) สามยิกี วิมุกฺติะ ปญฺจวิธานามรฺหตามนาสฺรวา วิมุกฺติะ ฯ อโกปฺยา วิมุกฺติศฺจาโกปฺยธรฺมโณ ‘รฺหโต ‘นาสฺรวา วิมุกฺติะ ฯ กสฺมาทฺวิธฺนีภูตปฺรหาณมาตฺรมุจฺยเต ฯ (อุ) เนยมนาสฺรวา วิมุกฺติะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สมยวิมุกฺโต หิ ยตฺ อธิกพเลน กญฺจิตฺกาลํ สํโยชนานิ วิฆฺนยติ นาตฺยนฺตํ ปฺรชหาติ ฯ ปศฺจาตฺปุนะ [สํโยชนานิ]ปฺราทุรฺภวนฺติ ฯ อโต นานาสฺรวา[สา] ภวติ ฯ วิมุกฺติริยํ สามยิกตฤษฺณาวิมุกฺติะ ฯ กฺษีณาสฺรวสฺยารฺหโต นาสฺติ กิญฺจิทิษฺยมาณมฺ ฯ (ปฤ) ตถา เจทฺ นารฺยสฺเยษฺยมาณํ ศีลมฺ ฯ (อุ) ไศกฺษาณามกฺษีณาสฺรวตฺวาตฺ อาตฺมมติะ กทาจิตฺปฺราทุรฺภวติ ฯ อตะ ศีเล ชายต อิษฺฏมฺ ฯ นารฺหโต ‘ตฺยนฺตปฺรหีณาตฺมมเตะ ฯ
(ปฤ) โคธิโก ‘รฺหนฺ ษฑฺวารํ สามยิกวิมุกฺเตะ ปริหิณะ ฯ สปฺตมปริหาณภยาทสินาตฺมานํ ชฆาน ฯ ยทิ ส อาสฺรวานฺ วินาศิตวานฺ, นาตฺมานํ หนฺยาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต สมยวิมุกฺโต นานาสฺรว อิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) อยํ สฺปฤษฺฏาตฺ สํโยชนปฺรหาณาตฺสมาเธะ ปริหีณะ ฯ อสฺมาตฺสมาเธะ ษฏฺกฤตฺว ปริหีณะ ฯ สปฺตมวารํ สฺปฤษฺฏฺวา สมาธิมิมํ อาตฺมานํ หนฺตุไมจฺฉตฺ ฯ ตสฺมินฺ สมเย สํกลฺปิโต ‘รฺหนฺมารฺคมสฺปฤศตฺ ฯ อโต มาระ ไศโกฺษ วิวฤตฺตกายสฺกนฺธํ มฤต อิติ อาจตุรฺทิคนฺตํ ตทฺวิชฺญาปนาย เยน ภควานฺ เตโนปสํกฺรมฺย ภควนฺตเมตทโวจตฺ ฯ
ศฺราวกสฺเต [มหาวีร มรณํ มรณาภิภูะ ฯ]
อกํากฺษเต เจตยเต [ตนฺนิเษธทฺยุเตนฺทฺริย] ฯ
อถ ขลุ ภควานฺ [มาร อิติ วิทิตฺวา ต]มโวจตฺ ฯ
[เอวํ หิ ธีราะ กุรฺวนฺติ นากํากฺษนฺเต [จ] ชีวิตมฺ ฯ]
สมูลํา ตฤษฺณามฤทฺคฤหฺย โคธิกะ ปรินิรฺวฤตะ ๚ อิติ ฯ
(ปฤ) ยะ กฺษีณราคะ ส วิฆฺนีภูตปฺรหาณกะ ฯ สูตฺร อุกฺตํ- ราคาจฺเจโตวิมุกฺติะ ฯ ทฺเวษโมหาภฺยํา ปฺรชฺญาวิมุกฺติริติ ฯ กิญฺจาห- นนฺทิราคปฺรหาณาจฺเจโต วิมุกฺติริติ ฯ อาห- กามาสฺรวาจฺจิตฺตํ วิมุจฺยต อิติ ฯ เอวํ วิฆฺนีภูตวิมุกฺติะ สฺยาตฺ น ปารมารฺถิกวิมุกฺติะ ฯ (อุ) อตฺราปฺยุกฺตมฺ- อวิทฺยา ปฺรหียต อิติ ฯ อโต ชฺญายต อิยมาตฺยนฺติกวิมุกฺติริติ ฯ ยทิ มตํ ราคปฺรหาณํ กทาจิทฺวิธฺนีภูตปฺรหาณํ, กทาจิทาตฺยนฺติกปฺรหาณมิติ ฯ อนุตฺปนฺนตตฺตฺวชฺญานสฺเยทํ วิธฺนีภูตปฺรหาณมฺ ฯ ตตฺตฺวชฺญานานุสาริณ อตฺยนฺติกปฺรหาณมฺ ฯ นาสฺติ ตุ กศฺจิตฺ [เกวลํ] ศมถํ สฺปฤษฺฏฺวา ราคมาตฺยนฺติกํ ปฺรชหาตีติ ฯ ตถา เจตฺ ตีรฺถิกา อปิ ราคมาตฺยนฺติกํ ปฺรชหฺยุะ ฯ วสฺตุตสฺตุ น ตถา ฯ อโต ชฺญายต อิทํ วิฆฺนีภูตปฺรหาณมาตฺรมิติ ฯ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- ศมเถน จิตฺตํ ภาวยติ ฯ วิปศฺยนามุปาทาย วิมุกฺติํ สฺปฤศติ ฯ วิปศฺยนยา จิตฺตํ ภาวยติ ฯ ศมถมุปาทาย วิมุกฺติํ สฺปฤศตีติ ฯ ตตฺ กถมฺ ฯ (อุ) โยคียทิ สมาธิํ ปฺรตีตฺย กฺษยมาลมฺพฺย ปฺรชฺญามุตฺปาทยติ ฯ ตโทจฺยเต ศมเถน จิตฺตํ ภาวยติ ฯ วิปศฺยนามุปาทาย วิมุกฺติํ สฺปฤศตีติ ฯ ยทิ วิกฺษิปฺตจิตฺเตน สฺกนฺธธาตฺวายตนาทีนิ วิกลฺปยติ ฯ ตตฺปฺรตีตฺย กฺษยมาลมฺพฺย ศมถํ สฺปฤศติ ฯ ตโทจฺยเต วิปศฺยนยา จิตฺตํ ภาวยติ ฯ ศมถมุปาทาย วิมุกฺติํ สฺปฤศตีติ ฯ ยทิ สฺมฤตฺยุปสฺถานาทีนิ นิรฺเวธภาคียานิ สฺปฤษฺฏฺวา จิตฺตํ ปริคฤหฺณาติ ฯ ตทา ศภถํ วิปศฺยนํา ยุคนทฺธํ ภาวยตีติ ฯ สรฺเว จ โยคิโน ทฺวาวิเมา ธรฺเมา นิศฺริตฺย จิตฺตํ นิรุธฺย วิมุกฺติํ สฺปฤศนฺติ ๚
ศมถวิปศฺยนาวรฺคะ สปฺตาศีตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๘๘ สมาธิภาวนาวรฺคะ
(ปฤ) ภวานโวจตฺ- สมาธิํ ภาวเยทิติ ฯ สมาธิจิตฺตมิทํ ปฺรติณกฺษมุตฺปนฺนวินาศิ ฯ ตตฺ กถํ ภาวยิตวฺยํ ภวติ ฯ (อุ) ปฺรตฺยกฺษํ ปศฺยามะ ขลุ กายิกํ กรฺม ปฺรติกฺษณวินาศฺยปิ ภาวนาวศาทฺวิภินฺนเกาศลํ ภวติ ฯ ภาวนาวศาตฺ จิรํ ปุนะ ปุนะ ปฺรวรฺตฺยมานํ สตฺ สุกรํ ภวติ ฯ ตถา วาจิกํ กรฺมาปิ ฯ อนุวิหิตาวฤตฺติ อาวฤตฺตฺยา จ ปฺรคุณีกฤตํ ทฤฒีภูตญฺจ สุสฺมรณํ ภวติ ยถาธฺยยนาทิ ฯ มานสํ กรฺม จ กฺษณิกมปิ ภาวยิตวฺยมิติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ ยถาคฺนิรฺชนฺยํ วิการยติ ฯ อาปะ ศิลา เภทยนฺติ ฯ วายุะ ปทารฺถานฺ วิธมติ ฯ เอวํ กฺษณิกธรฺมาณํา สรฺเวษํา สํหตานํา พลมสฺติ ฯ เกฺลศา ยถาวาสนมนุวรฺธนฺเต ฯ ยถา กศฺจิตฺ ปุนะ ปุนรฺไมถุนจิตฺตํ ภาวยนฺ พหูนฺ กามานภินิรฺวรฺตยติ ฯ ตถา ทฺเวษโมหาวปิ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โย ยทฺวสฺตุจิตฺตํ มนสิ กโรติ ส ตตฺร ปฺรติปนฺนะ ฯ ตทฺยถา สทา กามวิตรฺกจิตฺตมนุสรนฺ กามาย ปฺรติปทฺยเต ฯ เอวมนฺเยา ทฺเวา วิตรฺกาวปิ ฯ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต จิตฺตมิทํ กฺษณิกมปิ ภาวยิตวฺยํ ภวตีติ ฯ
ภาวนา นาโมปจยะ ฯ ทฤศฺยนฺเต ทฤษฺเฏ สรฺเว ธรฺมาะ โสปจยาะ ฯ ยโถกฺตํสูเตฺร- โยคี ขลุ อโยนิโศ มนสิการาตฺ กามาทีนาสฺรวานนุตฺปนฺนานุตฺปาทยติ ฯ อุตฺปนฺนานฺ วิวรฺธยติ ฯ ยทวรานฺมธฺยมุตฺปาทยติ ฯ มธฺยาทุตฺตมมุตฺปาทยติ ฯ ตทฺยถา พีชาทงฺกุรมงฺกุราตฺกาณฺฑํ กาณฺฑานฺนาฦอํ นาฦอาตฺ ปตฺรํ ปตฺราตฺปุษฺปํ ปุษฺปาตฺผลมิติ ปฺรตฺยกฺษโต เหตุโต ‘นุปูรฺวํ วิวรฺธเต ฯ สมาธิสมฺปฺรชนฺยาทิธรฺมา อปฺเยวเมว สฺยุะ ฯ ปฺรตฺยกฺษโต ทฤษฺฏํ ขลุ วาสิตติลสฺย คนฺธะ สํงฺคฺกฺราตฺยา วรฺธต อิติ ฯ อยํ คนฺธสฺติลญฺจ ปฺรติกฺษณมวิทฺยมานํ, ตถาปิ ตทฺวาสนาพลมสฺติ ฯ อโต ชฺญายเต กฺษณิกา ธรฺมา อปิ ภาวยิตวฺยา อิติ ฯ
(ปฤ) ติลํ วรฺตมานธรฺมะ ฯ วาสิโต คนฺธ อาคนฺตุกะ ฯ อวิทฺยมานํ จิตฺตํ กฺษณิกชฺญาเนนาคตฺย ภาวฺยเต ฯ กถํ ทฤษฺฏานฺโต ภเวตฺ ฯ (อุ) นาสฺติ กศฺจิทฺวิทฺยมานธรฺมะ สรฺเว จ ธรฺมาะ กฺษณิกา อิติ ปูรฺวเมว สาธิตมฺ ฯ อโต นาสฺติ ทูษณม ฯ ยทิ ธรฺมา อกฺษณิกาะ, น ภาวยิตวฺยาะ ฯ สฺวรูปต เอว สทาสฺถิตสฺย ภาวนยา ก อุปการะ ฯ ยทิ ธรฺมะ ปฺรติกฺษณวินาศิ, [ตทา] อวรานฺมธฺยํ มธฺยาทุตฺตมมิติ ธรฺมสฺย ภาวนา ภเวตฺ ฯ (ปฤ) กุสุมานิ ติลํ ปฺราปฺย วาสยนฺติ ฯ ชฺญานนฺตุ น จิตฺตมาปฺโนติ ฯ อโต นาสฺติ ภาวนา ฯ (อุ) ปูรฺวกรฺมทฤษฺฏานฺเต ปฺรติปาทิตมิทมฺ ฯ ยทุตฺตรภาวิกรฺม น ปูรฺวภาวิกรฺม ปฺราปฺโนติ ฯ ปุรฺววจนํ โนตฺตรภาวิวจนมเปกฺษเต ฯ ตถาปิ กายิกวาจิกกรฺมโณรสฺติ จ ภาวนาลกฺษณมฺ ฯ อโต ‘ปฺราปฺตํ น ภาวฺยต อิติ ตว วจนํ น ทูษณาย ภวติ ฯ ปฺรตฺยกฺษโต ทฤศฺยเต จ เหตุผลโยรเยาคปทฺเย ‘ปิ ภวตฺเยว เหโตะ ผลํ ภวตีติ ฯ เอวํ จิตฺตธรฺมสฺย กฺษณิกตฺเว ‘ปิ ภาวนาสฺตฺเยว ฯ ยถา จ พีชํ สลิลสิกฺตมงฺกุราทีนปฺราปฺยาปิ องฺกุราทีนงฺกุรยติ ฯ เอวํ ปฺรชฺญา ปูรฺวจิตํ ภาวยติ ตทูรฺธฺวจิตฺตมุปจิตํ ภวติ ฯ
(ปฤ) ยทิ กฺษณิกาตฺติลาตฺ ติลานฺตรํ ชายเต ฯ กิมิทํ ติลํ วาสิตํ ชายเต, อวาสิตํ วา ฯ ยทฺยวาสิตํ ชายเต, ไนว ภเวทฺวาสนาวตฺ ฯ ยทิ วาสิตํ ชายเต ฯ ปุนะ ก อุปโยคศฺจิรวาสน [กฺริย]ยา ฯ (อุ) วาสนาเหตุตฺวาตฺ ฯ ยถา พิชาตฺสลิลสิกฺตาทงฺกุโร ‘งฺกุรยเต ฯ เอวํ ปูรฺวกุสุมโยคํ ปฺรตีตฺย ติลานฺตรํ ชายเต ฯ อิทํ ตุ วาสิตํ ชายเต ฯ ภวานโวจตฺ- ก อุปโยคศฺจิรกาลวาสนเยติ ฯ ยถา ภวตํา สูตฺร อุกฺตํ- อคฺนิสํโยคาทณุษุ กฤษฺณวรฺเณ นิรุทฺเธ รกฺตวรฺณํ ชายต อิติ ฯ ยทฺยาทาวคฺนิสํยุกฺตธรฺมสฺย กฤษฺณวรฺณํ นิรุธฺยต อิติ ฯ น สฺยาตฺปุนะ กฤษฺณวรฺณสฺโยตฺปตฺติะ ฯ ยทฺยาทาวคฺนิสํยุกฺตธรฺมสฺย รกฺตวรฺณมุตฺปทฺยต อิติ ปุนะ ปศฺจาทคฺนิสํยุกฺตธรฺมะ กิมรฺถมฺ ฯ ยทฺยาทาวคฺนิสํโยคกาเล กฤษฺณวรฺณมุตฺปทฺยเต ฯ รกฺตวรฺณํ ไนโวตฺปทฺเยต ฯ ยทิ ทฺวิตียกฺษเณ รกฺตวรฺณํ ชายเต ฯ ปุนรศฺจิรกาลาคฺนิสํโยคะ กิมรฺถมฺ ฯ ยทิ ภวตามภิสนฺธิะ รกฺตวรฺณํ กฺรมโศ ชายต อิติ ฯ จิตฺตมปฺเยวมิติ โก โทษะ ฯ ตถา วิปริณามาทิรปิ ฯ
สรฺเว ธรฺมา สเหตุสปฺรตฺยยา อปิ กฺรมโศ ชายนฺเต ฯ ยถา ครฺภาธานาทิกฺรเมณ ศรีรมภินิรฺวรฺตฺยเต ฯ เอวํ ปฺรชฺญาสมาธฺยาทโย ธรฺมาะ กฺษณิกา อปิ อวรมธฺโยตฺตมธรฺมกฺรเมณ ชายนฺเต ฯ ภาวนาธรฺมะ สูกฺษฺโม ‘ปิ จิตฺตสนฺตติมนฺยถยติ ฯ ยถา ปกฺษจฺฉทสฺโยษฺมณิ มฤทุนฺยปิ อณฺฑํ กฺรมโศ วิกฺริยเต ฯ ปาณิตลมําสมรฺทนาตฺ วาศีชฏา สูกฺษฺมศะ กฺษียเต ฯ เอวํ จิตฺตมปิ ฯ สมาหิตปฺรชฺญา สูกฺษฺเมตฺยตะ กฺรมโศ ภาวฺยเต ฯ ธรฺมํ ภาวยนฺ ปฺราปฺติกาเล ตาวตฺ ชานาติ ฯ
ยโถกฺตํ คาถายามฺ-
อาจารฺยาตฺสรฺวมาทตฺเต, สรฺว[ตตฺ] มิ(ไม?)ตฺรเหตุกมฺ ฯ
อาตฺมเจตนยา สรฺว, สรฺว ปาเก กาลมเปกฺษเต ๚ อิติ ฯ
กศฺจิทชสฺรมธียาโน ‘ปิ น ปฺรตฺเยติ ปริปวฺกกาลิก อิว ฯ ยถา พหุภิะ ปุษฺไปเรกสฺมินฺ สมเย ติลํ วาสยติ น ยถา ปุษฺปาลฺปานิ กฺรมศศฺจิรํ วาสยนฺติ ฯ เมทสา ปริปุษฺฏิะ ชเล [เนากา] นิมชฺชนํ ภิตฺตินิรฺมาณํ อิตฺยาทิรปิ ตถา ฯ ปฺรตฺยกฺษํ ขลุ [นะ] พีชางฺกุราทีนามุปจโย ‘ติสูกฺษฺมะ, ไนว ทฺรษฺฏุํ ศกฺยเต ฯ เตษํา ไทนนฺทิน อุปจยะ เกฺลศานํา คณนา ฯ พาลกาทีนํา ศรีรํ สฺตนฺยปานาทินา ปริปจฺยต อิตีทมปิ ตถา สฺยาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต ธรฺมภาวนา สูกฺษฺมา ปฺรณีตา ทุรวโพธา เจติ ฯ
(ปฤ) กทาจิทฺธรฺโม ยุคปทุปจียเต ฯ กศฺจิตฺปูรฺวํ รูปมทฤษฺฏฺวาปิ ตทฺทรฺศนมาเตฺรณ ตตฺราภินิวิศเต ฯ กศฺจิทลฺปกาเล ‘ปิ พหุ ปฺรติสํเวที ภวติ ฯ กสฺมาทุจฺยเต กฺรมิไกว ภาวเนติ ฯ (อุ) สรฺวสฺยาตีตภาวิตฺวาตฺ ฯ อโต ชฺญายต อุปจิตา ภาวนา กฺรมิเกติ ฯ อิทํ ปฺรติปาทิตเมว ฯ น จิตฺโตตฺปาทมาเตฺรณ ยตฺกิญฺจิตฺสาธยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยะ กุศลธรฺเมษุ น ภาวนาโยคมนุยุกฺตะ กุศลธรฺมานนุปาทาย เกวลํ ปฺรณิทธาติ อาสฺรเวภฺยศฺจิตฺตวิโมกมฺ ฯ ไนวาสฺย จินฺติตํ ปฺรณิธานาทฺภวติ ฯ กุศลธรฺเมษุ ภาวนาโยคานนุยุกฺตตฺวาตฺ อิติ ฯ
โยคี ยทิ กุศลธรฺเมษุ ภาวนาโยคมนุยุกฺโต ภวติ ฯ อกฤตปฺรณิธานสฺยาปิ [ตสฺย] อาสฺรเวภฺยศฺจิตฺตํ วิมุจฺยเต ฯ เหโตรฺหิ ผลํ ชายเต น ปฺรณิธานาตฺ ฯ ตทฺยถา ปกฺษิณามณฺฑสํสฺปรฺศ อาวศฺยกะ ฯ น ปฺรณิธานาตฺ ชนฺตุรณฺฑานฺนิรฺคจฺฉติ ฯ น จ ปฺรณิธานาตฺปฺรทีปปฺรกาศะ ปริศุทฺโธ ภวติ ฯ กินฺตุ ปริศุทฺธไตลํ ปริศุทฺธวรฺติกาญฺโจภยมเปกฺษฺย [อนฺย]วสฺตุสํสฺปรฺศจาญฺจลฺยราหิตฺเย จ ตตฺปฺรกาศะ ปริศุทฺโธ ภวติ ฯ กิญฺจ น ปฺรณิธานมาเตฺรณ ธานฺยํ ลภฺยเต ฯ กินฺตุ อวศฺยํ สูเกฺษตฺรสทฺพีชรฺตุวฤตฺติสมีกฺริยากฤษิกรฺมณํา สากลฺเย ตตฺปฺรติลาโภ ภวติ ฯ นาปิ จ ปฺรณิธานมาตฺราตฺ เทโห รูปํ พลญฺจ ลภเต ฯ อวศฺยํ วสฺเตฺราษธาหารโปษณาทิปฺรตฺยเยน ตุ ปริปูรฺโณ ภวติ ฯ เอวํ น ปฺรณิธานมาตฺราทาสฺรวาณํา กฺษโย ภวติ ฯ อวศฺยํ ตตฺวชฺญานมเปกฺษฺย วิมุจฺยเต ฯ โก ชฺญานี เหโตะ ผลํ ชายต อิติ ปฺรชานนฺ ตทฺเธตุมุเปกฺษฺย อนฺยสฺมาตฺผลมากําเกฺษต ฯ
ธรฺม ภาวยนฺ ทฤษฺฏ เอว ผลวิปากํ ปศฺยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ติษฺฐนฺตุ สปฺตทินานิ มยา ศาสิตาะ ศฺราวกา มุหูรฺตํ ตาวตฺกุศลธรฺมํ ภาวยนฺโต ‘ปฺรมาณวรฺเษษุ นิตฺยํ สุขํา เวทนํา สฺปฤศนฺติ อิติ ฯ ภิกฺษุณฺโย ภทนฺตมานนฺทมโวจนฺ- วยํ สฺมฤตฺยุปสฺถาเนษุ สุปฺรติษฺฐิตจิตฺตา วิหรนฺตฺยะ ปูรฺเวณาปรํ วิเศษํ สมฺปฺรชานีม อิติ ฯ สูเตฺร จ ภควานฺ ภิกฺษูนามนฺตฺรฺยาห- อศฐสฺย มามุปสงฺกฺรมโต ยนฺมยา ปฺราตรุปทิษฺโฏ ธรฺมะ ตทรฺถ สายํ วินฺทเต ฯ ยตฺ สายมุปทิษฺโฏ ธรฺมะ ปฺราตสฺตทฺธิตํ วินฺทต อิติ ฯ ยจฺจารฺหนฺมารฺคํ สฺปฤศติ น ตตฺ ปรปุทฺคละ ปฺรยจฺฉติ ฯ นานนฺยปุทฺคละ ฯ เกวลํ สมฺยคฺเฆตุภาวนาตสฺตทฺธิตมาปฺโนติ ฯ อนุตฺตรํ พุทฺธมารฺค เอว นนุ กุศลธรฺมสฺโยปจิตภาวนยา สฺปฤศติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภควานฺ ภิกฺษูนามนฺตฺรฺยาห- ทฺเวา ธรฺเมา นิศฺริตฺยาหมนุตฺตรํ มารฺคํ สมาปนฺนะ ยตฺ ศุภาภิรตาวนิรฺเวโท มารฺคภาวนายามกฺลานฺติศฺจ อิติ ฯ ภควตะ กุศลธรฺมาณํา นาสฺติ สีมา ฯ
โพธิสตฺตฺวาะ สมาธิมสฺปฤศนฺโต ‘ปิ น กุสีทา ภวนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กุศเล ‘กฤเต น กิญฺจิลภฺยเต ฯ กุศเล กฤเต ‘ปิ นากาเร ปริวฤตฺติะ ฯ กุศลมกุรฺวโต ไนว ไกฺษมํ ภวติ ฯ อิทํ จินฺตยิตฺวา วีรฺยมารภมาณะ กุศลธรฺมํ ภาวเยตฺ ฯ วีรฺยมารภมาณสฺย ลาโภ วา ภวติ หานิรฺวา ฯ อกฤตวีรฺยสฺย ไนวาสฺติ ปฺรตฺยาศา ฯ อโต ภาวนามารเภต มา ปริเขโท ภูทิติ ฯ ปฺราชฺญะ ปรฺยวสาเน ‘วศฺยํ มุจฺยเต ฯ ภาวนาวินิรฺมุกฺตสฺย น ปุนรสฺตฺยุปายะ ฯ อตะ ปฺราชฺเญน ภาวนารพฺธวฺยา, มา ปริเขโท ชนยิตวฺยะ ฯ โยคี สุจริตจรฺยายา อสฺติ ผลวิปาก อิตฺยนุสฺมฤตฺย อลภมาโน ‘ปิ น วิษาทํ กโรติ ฯ กิญฺจ โยคี มนสิ กุรฺยาตฺ- มยา ภาวนายาะ ผลวิปาโก ‘นุปฺราปฺต เอว ฯ ปูรฺวาคไตะ สตฺตฺไวะ สรฺเวษํา ธฺยานสมาธีนํา [ผลวิปากสฺย] อนุปฺราปฺตตฺวาตฺ ฯ มเมทานีํ สมฺยคฺภาวนาปิ ผลวิปากมนุปฺราปฺสฺยตีติ ฯ อโต น ปริขิทฺยาตฺ ฯ
สุจริตศาลินิ ตถาคตะ ปฺรตฺยกฺษํ กโรติ ฯ อหมิทานีํ สมฺยคาจรามีตฺยโต ชฺญานมวศฺยมนุปฺราปฺสฺยเต ฯ อหํ มารฺคสมาปตฺติปฺรตฺยยสมฺปนฺนะ ยตฺ มนุษฺยเทหปฺราปฺติรวิกเลนฺทฺริยตา ปุณฺยปาปวิชฺญาตฤตา วิมุกฺตาวปิ จาธิมุกฺตตา อภฺยาคตสมฺพุทฺธิตา อิตฺเยไตะ ปฺรตฺยไยะ สมนฺวิตะ กถํ น ภาวนาผลวิปากมนุปฺราปฺสฺเย ฯ วีรฺยสมาจรณมโมฆเมว ฯ อโต น ปริขิทฺยเต ฯ เกฺลศานํา ปฺรหาณมติสูกฺษฺมํ ทูรวโพธํ วาศีชฏายํา กฺรมศะ กฺษยวตฺ ฯ มม เกฺลศานามปิ ภเวตฺปฺรหาณมฺ ฯ เสากฺษฺมฺยาตฺปรํ น สมฺพุธฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต กุศลํ ภาวยิตุํ วีรฺยมุตฺตมํ ภวตีติ ฯ อลฺปียสี ปฺรชฺญาปิ เกฺลศานฺ วินาศยติ ยถา อลฺปียานฺ ปฺรกาโศ ‘นฺธการมปนยติ ฯ เอวมลฺปียสีํ ปฺรชฺญํา ลภมานะ กฤตกฤตฺโย ภวติ ฯ อโต น ปริขิทฺยเต ฯ ทีรฺฆกาเย ‘ปิ ทุสฺสาธนา ยตฺ สมาธิสมาปตฺติะ ฯ ยทิ สมาธิํ สมาปทฺยเต ฯ ตทานฺเย คุณา อจิเรณ ภวนฺติ ฯ อตะ กฺษิปฺรมลภมาโน ‘ปิ น ปริขิทฺยเต ฯ
โยคี สมนุจินฺตเยตฺ สมาธิสมาปตฺติรติกฤจฺฉฺรา ยถา ปุรา โพธิสตฺตฺวะ ปุณฺเยน ปฺรชฺญยา จ ฆนิษฺฐะ ษฏฺวรฺษาณิ วฺยวสฺยนฺ อนฺเต ‘นุปฺราปฺตะ ฯ อนฺเยษํา ภิกฺษูณํา สมาธิสมาปตฺติรปิ กฤจฺฉฺรา, กิํ ปุนรฺมม ปฤถคฺชนสฺย มนฺเทนฺทฺริยสฺย เวเคนานุปฺราปฺติริติ ฯ เอวมนุจินฺตฺย น ปริขิทฺเยต ฯ โยคิภิรวศฺยํ กรฺตวฺยํ ยตฺ สมาธิภาวนา, นาสฺติ ปุนะ กรฺมานฺตรมฺ ฯ อโต ‘นนุปฺราปฺตสฺยานุปฺราปฺตเย ภาวยิตวฺยมฺ ฯ ภาวยิตา สมาธิมสมาปนฺโน ‘ปิ กายปฺรวิเวกลาภี ภวติ ฯ ปฺรวิวิกฺตกายสฺย สมาธิะ สุลโภ ภวติ ฯ สมาธิภาวนามารภมาโณ ภควทนุคฺรหสฺยานฤโณ ภวติ ฯ ปฺรวิเวกจาริตฺวาตฺ โยคาวจร อิตฺยาขฺยามปิ วินฺทเต ฯ ทีรฺฆกาลํ กุศลํ ภาวยตะ กุศลสฺวภาวะ สิธฺยติ ฯ ยาวตฺกายปฺรวฤตฺติ กุศลเมว สทานุปตติ ฯ อตะ สุชไนะ สงฺคจฺเฉต ฯ อิทํ มหเต ‘รฺถาย ภวติ ฯ สทา กุศลสฺย ภาวยิตา ทฤษฺฏ เอว กาเยน อาสฺรวาณํา กฺษยํ สฺปฤเศตฺ ฯ ยทิ วา มรณกาเล สฺปฤเศตฺ ยทิ วา อายุโษ ‘นฺเต สุสฺถาน อุปปทฺย ตทนฺตรา สฺปฤเศตฺ ฯ อิติ ยถาธรฺมศฺรวณานุศํส อุกฺตมฺ ฯ
โยคี อธฺยาตฺมํ จิตฺตํ วีรลกฺษณํ ปุรสฺกฤตฺไยวํ จินฺตยติ อหํ เกฺลศาวรณมปรฺยาทาย น กทาจิทฺวฤถา ปฺรตินิวรฺต อิติ ฯ กิญฺจ โยคี มานจิตฺตมาศฺริตฺไยวํ จินฺตยติ- ศฺรทฺธาทีนิ กุศเลนฺทฺริยาณิ สนฺตีติ อนฺเย สมาธิํ ปฺรติปทฺยนฺเต ฯ มมาปีทานีํ สนฺติ ฯ กิมรฺถํ น สมาปทฺย อิติ ฯ ยถา ปุรา โพธิสตฺตฺวะ อราฑาทิภฺโย มุนิภฺโย ธรฺมํ ศฺรุตฺไววมจินฺตยตฺ อิเม ศฺรทฺธาทิกุศเลนฺทฺริยตฺวาตฺ ธรฺมมนุปฺราปฺนุวนฺ ฯ สมาปีทานีํ สนฺติ กสฺมานฺนานุปฺราปฺสฺยามีติ ฯ โยคี ปฺรชานาติ- เกฺลศา ทุรฺพลาะ ปฺรชฺญา พลวตี ฯ ตตฺปฺรหาณํ กิมิติ ทุษฺกรมิติ ฯ ยโถกฺตํ- ภิกฺษุะ ษฑฺภิรฺธรฺไมะ สมนฺวาคโต มุขมารุเตน หิมวนฺตํ [ปรฺวตราชมปิ] ปฺรทลเยตฺ ฯ กะ ปุนรฺวาโท อวิทฺยามิติ ฯ
กิญฺจ โยคี จินฺตยติ- อหํ ปูรฺวาธฺวนิ น สมาธิํ ภาวิตวานฺ ฯ อต อิทานีํ นานุปฺราปฺโนมิ ฯ อิทานีํ น ปฺรยเต ปศฺจาตฺปุนรฺนานุปฺราปฺสฺยามีติ ฯ อโต ภาวนามารภเต ฯ สทา สมาธิภาวิตฺวาตฺ จิตฺตเมกตฺร ปฺรติติษฺฐติ ฯ ยถา ฆฏสฺย ปฺรวรฺตนมนุปรตมวศฺยเมกตฺร ปฺรติติษฺฐติ ฯ อปิ จ โยคี จินฺตยติ- ยทฺยหํ สทา วีรฺยมารเภ ยทิ จานนุปฺราปฺตมนุปฺราปฺโนมิ ฯ ตโทรฺธฺวํมวศฺยํ น วิปฺรติสริษฺยามีติ ฯ อตศฺจิตฺไตกาคฺรฺเยณ สมาธีนฺ ภาวยิตุมารเภต ๚
สมาธิภาวนาวรฺโค ‘ษฺฐาศีตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๘๙ มารฺคสตฺยสฺกนฺเธ ชฺญานาธิกาเร ชฺญานลกฺษณวรฺคะ
ตตฺตฺวสฺย ปฺรชฺญา ชฺญานมิตฺยาขฺยายเต ฯ ตตฺตฺวํ ยตฺ ศูนฺยานาตฺมตา ฯ ตสฺย ปฺรชฺญา ตตฺตฺวชฺญานํ ภวติ ฯ ปฺรชฺญาปฺเตา ปฺรชฺเญติ สํชฺญา น ตุ ชฺญานมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- ยถาสิะ ปริกฤนฺตติ ฯ อารฺยศฺราวกาะ ปฺรชฺญาสินา สํโยชนานุพทฺธานฺ อนุศยปรฺยวนทฺธานฺ สรฺวานฺ เกฺลศานฺ สมุจฺเฉทยติ ฯ นานฺยธรฺเมเณติ วทนฺติ ฯ นาตตฺตฺว[ชฺญาเน] น เกฺลศานฺ สมุจฺเฉทยติ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรชฺไญว ตตฺตฺว[ชฺญาน]มิติ ฯ
(ปฤ) ยตฺ ภวานาห- ปฺรชฺไญว เกฺลศานฺ สมุจฺเฉทยตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สํชฺญยาปิ หิ เกฺลศานฺ สมุจฺเฉทยติ ฯ ยโถกฺตํ สูตฺร- อนิตฺยสํชฺญา ภาวิตา [พหุลีกฤตา] สรฺวํ กามราคํ ปรฺยาทาติ ฯ [สรฺวํ] รูปราคํ [สรฺว]ภวราคํ [สรฺว]มสฺมิมานํ [สรฺวา]มวิทฺยาญฺจ ปรฺยาทาติ ฯ อิติ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ ปฺรชฺญยา ยะ เกฺลศานํา สมุจฺเฉทะ [ส เอว] สํชฺญเยตฺยุจฺยเต ฯ อสฺติ ภควโต ทฺวิวิธํ วจนํ- ปรมารฺถวจนํ สํชฺญาวจนมิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ไมตฺรี วฺยาปาทํ สมุจฺเฉทยตีติ ฯ อยํ ไมตฺรีธรฺมะ ปรมารฺถโต น สํโยชนํ สมุจฺเฉทยติ ฯ ชฺญานมาตฺรํ สมุจฺเฉทยติ ฯ ยโถกฺตํ- ชฺญานาสิะ สรฺวานฺ เกฺลศานฺ สมุจฺเฉทยติ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ไมตฺรี สํโยชนํ สมุจฺเฉทยตีติ สํชฺญาวจนมฺ ฯ กิญฺโจกฺตํ ปฺรชฺญารฺถสูเตฺร- วิมุกฺติํ ปฺรชานาตีติ ปฺรชฺญา ฯ กิํ วสฺตุ วิมุกฺติริติ ปฺรชานาติ ฯ ยตฺ อนิตฺยํ รูปํ อนิตฺยมิติ ยถาภูตํ ปฺรชานาติ ฯ อนิตฺยา เวทนา, สํชฺญา, สํสฺการา, วิชฺญานมนิตฺยมิติ ยถาภูตํ ปฺรชานาติ ฯ อิยํ ปฺรชฺไญเวติ ฯ กิญฺจาห- อารฺยศฺราวกาะ สมาหิตา ยถาภูตํ ปฺรชานนฺตีติ ฯ อโต ชฺญายเต ปรมารฺถ เอว ปฺรชฺเญติ ฯ ปฺรชฺญาทฤษฺฏานฺเต โจกฺตมฺ- ชฺญานมสิะ ปฺรชฺญา อิษุริตฺยาทิ ฯ ทฤษฺฏานฺโต ‘ยํ สรฺวเกฺลศปฺรหาณมุปทรฺศยติ ฯ ตตฺตฺวชฺญานเมว เกฺลศานฺ สมุจฺเฉทยตีตฺยตะ ปฺรชฺไญว ตตฺตฺว[ชฺญาน]มิติ ชฺญายเต ฯ อุกฺตญฺจ คาถายามฺ-
โยคี ปศฺยติ ไว โลเก สรฺเว เทวาศฺจ มานุษาะ ฯ
ตตฺตฺวชฺญานปริภฺรษฺฏา นามรูเป ‘ภินิวิษฺฏาะ ๚ อิติ ฯ
เลากิกา ภูยสา ตุจฺฉกํ นิตฺยํ สุขํ สุภมิตฺยาทิ ทฤษฺฏฺวา ตตฺตฺวชฺญานาทฺภษฺฏา ภวนฺติ ฯ ยะ ปรมารฺถตะ ศูนฺยมนาตฺม อิตฺยาทิ ปศฺยติ, ส ตตฺตฺวชฺญานี ภวติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรชฺไญว ตตฺตฺว[ชฺญาน]มฺ อิติ ฯ
อาห จ ภควานฺ สูเตฺร- ยสฺย ธนํ วินษฺฐํ, ตสฺยาลฺปียานฺ ลาโภ วินษฺฏะ ฯ ยสฺย ปฺรชฺญา วินษฺฏา, ตสฺย มหียานฺ ลาโภ วินษฺฏ อิติ ฯ กิญฺจาห- ลาเภษุ ธนมลฺปียานฺ ลาภะ ฯ ปฺรชฺญา ตูตฺตโม ลาภ อิติ ฯ อาหจ- ปฺรทฺโยตานํา จนฺทฺรสูรฺยปฺรทฺโยต อลฺปียานฺ ปฺรชฺญาปฺรทฺโยโต ‘คฺร อิติ ฯ ยทิ ปฺรชฺญา น ตตฺตฺว[ชฺญานํ], กสฺมาเทวํ วเทตฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ปฺรชฺเญนฺทฺริยมารฺยสตฺยสงฺคฤหีตมิติ ฯ อาห จ- ทุะขสมุทยชฺญานาทิะ ตตฺตฺว[ชฺญาน]มิติ ปฺรชานียาตฺ ฯ ปรมารฺถสตฺยาลมฺพเนยํ ปฺรชฺญา อิติ ฯ อาห จ- [โพธิปกฺษิก]ธรฺเมษุ ปฺรชฺญา อคฺรา อิติ ฯ กิญฺจาห- อนุตฺตรา สมฺยกฺสมฺโพธิะ ปฺรชฺเญนฺทฺริยมิตฺยภิธียเต อิติ ฯ อตะ สา ตตฺตฺวมิติ ฯ ภควโต ทศ พลานิ ชฺญานมยานิ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรชฺญา วสฺตุตะ ปรมารฺถาลมฺพนา ภวตีติ ฯ (ปฤ) ตถา สติ ปฺรชฺญา อเลากิกี ภเวตฺ ฯ (อุ) วสฺตุโต เ’ลากิกี ปฺรชฺญา ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ เลากิกํ จิตฺตํ ปฺรชฺญปฺติมวลมฺพเต ฯ โลโกตฺตรํ จิตฺตํ ไนราตฺมฺยศูนฺยตามวลมฺพเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรชฺญปฺติรฺหิ โลก เอว ฯ ปฺรชฺญปฺเตรติกฺรานฺตํ โลโกตฺตรมฺ ฯ
(ปฤ) ภวทุกฺตํ น ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- กิํ วิชานาติ วิชฺญานมฺ ฯ ยทุต รูปศพฺทคนฺธรสสฺปรฺศานฺ วิชานาติ ฯ ยถา สฺกนฺธธาตฺวายตนาทีนิ วิชฺญาเนน วิชานาติ ฯ อิทํ วิชฺญานํ โลโกตฺตรํ ภเวตฺ ฯ อิติ ฯ อโต เลากิกํ จิตฺตํ ปฺรชฺญปฺติมาตฺรมาลมฺพเต น ตตฺตฺวมิติ ภวทฺวจนมยุกฺตมฺ ฯ มโนวิชฺญานมปิ ตตฺตฺวาลมฺพนมฺ ฯ เวทนาสํชฺญาสํสฺการาทฺยาลมฺพิตฺวาตฺ ฯ กิญฺจาห ภควานฺ- ทฺเว สมฺยกฺ ทฤษฺฏี เลากิกี โลโกตฺตเรติ ฯ ปุณฺยปาปาทฺยสฺติตฺว [สมฺยกฺ ทฤษฺฏิ]เลากิกี ยทารฺยศฺราวกาณํา ทุะขสมุทยนิโรธมารฺคานาลมฺพฺย อนาสฺรวสฺมฤตฺยา สมฺปฺรยุกฺตา ปฺรชฺญา โลโกตฺตรา ฯ อุกฺตญฺจ คาถายามฺ-
เลากิโกตฺตมทฤษฺฏีโก ยาตายาโต ‘ปิ สํสฤเตา ฯ
อธฺวนํา ศตสาหสฺรํ น ยาวทฺทุรฺคเตา คตะ ๚ อิติ ฯ
อุกฺตญฺจ สูเตฺร- มิถฺยาจาริณะ สุสฺถาเน ชนฺม ภวติ ฯ อสฺตฺย ปาปกรฺมโณ ‘นภินิรฺวฤตฺเตา กุศลปฺรตฺยยะ ปูรฺวํ วิปจฺยเต ฯ กทาจินฺมรณกาเล สมุปสฺถิเต สมฺยกฺ ทฤษฺฏิสมฺปฺรยุกฺตํ กุศลจิตฺตมภิมุขีภวติ ฯ อตะ สุสฺถาเน ชายเต ฯ อิติ ฯ ทศสุ กุศล[กรฺม]ปเถษฺวปิ สมฺยคฺทฤษฺฏิรุกฺตา ฯ กถํ ภวานาห โลโกตฺตรํ ชฺญานมิติ ฯ อาห จ ภควานฺ- ตฺริวิธา ปฺรชฺญา ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา, จินฺตามยี ปฺรชฺญา, ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา จินฺตามยี ปฺรชฺญา เลากิกี ฯ ภาวนามยี อุภยวิธา อิติ ฯ กิญฺจ ภควานฺ [อานาปาน]สฺมฤติํ ชนยามาส ฯ ราหุโล ภิกฺษุรปรินิษฺปนฺนํา วิมุกฺติปฺรชฺญามนุปฺราป ฯ อาห จ ปญฺจธรฺมา อปริปวฺกํ วิมุกฺติจิตฺตํ วิปาจยนฺติ อิติ ฯ เอษา สรฺวา เลากิกี ปฺรชฺไญว ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- เกจิทภินิษฺกฺรมณกุศลาะ, น วิปศฺยนากุศลาะ ฯ เกจิทฺวิปศฺยนากุศลาะ น สนฺตรณกุศลา อิติ ฯ เลากิก ชฺญานลาภิตยา อภินิษฺกฺรมณกุศล อิตฺยุจฺยเต ฯ จตุสฺสตฺยาทรฺศิตยา น วิปศฺยนากุศละ ฯ จตุสฺสตฺยานิ ปศฺยนฺนปิ อาสฺรวกฺษยาลาภิตยา น สนฺตรณกุศละ ฯ ภควานฺ สฺวยมาห- ธรฺมชฺญานมนฺวยชฺญาน ปรจิตฺตชฺญานญฺจ เลากิกํ ชฺญานมิติ ฯ กิญฺจาห- ปูรฺวนิวาสชฺญานํ จฺยุตฺยุปปตฺติชฺญานํ สาสฺรวมิติ ฯ อปิ จาห- ธรฺมาณํา สฺถิติชฺญานํ นิรฺวาณชฺญานํ ภวติ ฯ อิตฺยาทิสูเตฺรษูกฺตตฺวาตฺ ชฺญาตวฺยํ อสฺติ สาสฺรวํ ชฺญานมิติ ฯ
อตฺร ปฺรติพฺรูมะ ฯ ยทฺยสฺติ สาสฺรวา ปฺรชฺญา ฯ อิทานีํ วกฺตวฺยํ สาสฺรวานาสฺรวโยะ ปฺรวิภกฺตํ ลกฺษณมฺ ฯ (ปฤ) โย ธรฺโม ภเว ปาตกะ ส สาสฺรวะ ฯ ตทนฺโย ‘นาสฺรวะ ฯ (อุ) โก ธรฺโม ภเว ปาตกะ ฯ โก วา น ภเว ปาตกะ ฯ อิทํ ปฺรติวกฺตวฺยมฺ ฯ อปฺรติพฺรูวาณสฺย นาสฺติ สาสฺรวานาสฺรวโยรฺลกฺษณมฺ ฯ ยทฺภวโตกฺตมฺ- อสฺติ เลากิกํ จิตฺตมปฺรชฺญปฺตฺยวลมฺพนํ ยทฺวิษยาทีนํา วิชฺญานมิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อาห ขลุ ภควานฺ- ปฤถคฺชนาะ สตตํ ปฺรชฺญปฺติมนุธาวนฺตีติ ฯ อสฺยารฺถะ ฯ สรฺวปฤถคฺชนจิตฺตํ ปฺรชฺญปฺติํ น ปรฺยาทาตีตฺยตะ สทา อสฺมิตาลกฺษณมนุธาวติ ฯ ไนว ตโต วิสํยุชฺยเต ฯ รูปํ ปศฺยโต ‘ปิ น ฆฏาทิลกฺษณาทฺวิสํยุชฺยเต อิติ ฯ อตะ ปฤถคฺชน จิตฺตํ น ตตฺตฺวารฺถมวลมฺพเต ฯ เวทนาสํชฺญาทีนฺ ธรฺมานวลมฺพมาโน ‘ปิ อหํ มเมติ ปศฺยติ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวํ เลากิกํ จิตฺตํ ปฺรชฺญปฺติมวลมฺพต อิติ ฯ
ยทุกฺตํ ภวตา- เลากิกี ปฺรชฺญา ยทุต ทฺวิธา สมฺยคฺทฤษฺฏิริตฺยาทิ อิติ ฯ ตเตฺรทํ ปฺรติวกฺตวฺยมฺ- อสฺติ จิตฺตทฺไววิธฺยํ โมหจิตฺตํ ชฺญานจิตฺตมิติ ฯ ปฺรชฺญปฺติธรฺมาวลมฺพนํ จิตฺตํ โมหจิตฺตมฺ ฯ ยตฺ ศูนฺยา นาตฺมรูปธรฺมมาตฺราวลมฺพนํ จิตฺตํ ชฺญานจิตฺตมฺ ฯ ยโถกฺตมวิทฺยาวิภงฺคสูเตฺร- อวิทฺยา กตมา ฯ ยตฺ ปูรฺวานฺเต ‘ชฺญานมปรานฺเต ‘ชฺญานํ ปูรฺวานฺตาปรานฺตาชฺญานํ กรฺมณฺยชฺญานํ กรฺมวิปาเก ‘ชฺญานํ ปูรฺวาปรกรฺมวิปากาชฺญานํ อิตฺยาทิ ตตฺร ตตฺร ยถาภูตสฺยาชฺญานมทรฺศนมนภิสมยะ ตมะ สํโมหะ [อวิทฺยา]นฺธการะ อิยมุจฺยเต ‘วิทฺยา อิติ ฯ ยถาภูตสฺยา ชฺญานมิติ ยตฺ ศูนฺยานาตฺมา ชฺญานมฺ ฯ อิทํ ปฤถคฺชนจิตฺตํ สทา ปฺรชฺญปฺติคตํ สตฺ ปฺรชฺญปฺติมวลมฺพเต ฯ อโต ‘วิทฺเยตฺยาขฺยายเต ฯ ศูนฺยาลมฺพนํ ชฺญานมฺ ฯ อิทานีํ ยทิ สรฺวํ เลากิกํ ชฺญานํ ปฺรชฺญปฺติมวลมฺพเต ฯ ปฺรชฺญปฺตฺยาลมฺพนํ จิตฺตมวิทฺยา ภวติ ฯ กถมุจฺยเต อสฺติ เลากิกี ปฺรชฺญา อิติ ฯ
(ปฤ) ภวโตกฺตวตฺ ปฺรชฺญปฺตฺยาลมฺพนํ ปฺรชฺญาลกฺษณมวิทฺยา ฯ อิทานีมรฺหโต ‘วิทฺยา ภเวตฺ ฯ ฆฏาทฺยาลมฺพนจิตฺตสฺย สตฺตฺวาตฺ ฯ (อุ) อรฺหโต นาสฺติ ฆฏาทฺยาลมฺพนํ จิตฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรถมาภิ สมฺโพธิกาล เอว สรฺวปฺรชฺญปฺติลกฺษณานํา วิธฺวสฺตตฺวาตฺ ฯ กฺริยารฺถารฺย เกวลมภิทธาติ ฯ น ตตฺร มานทฤษฺฏาวภินิวิศเต ฯ สนฺติ ตฺรโย วาทาะ- (๑) ทฤษฺฏิชะ, (๒) มานชะ, (๓) กฺริยารฺถช อิติ ฯ ตฺริภฺยะ กฺริยารฺโถ ภวติ ฯ ปฤถคฺชนา ยทฺวทนฺติ ฆฏ อิติ ปุทฺคล อิติ ฯ อยํ วาโท ทฤษฺฏิชะ ฯ ไศกฺษา อาตฺมทฤษฺฏิวิหีนา อปิ สมฺยกฺสฺมฤติปฺรโมษตฺ ปญฺจสุ สฺกนฺเธษุ อสฺมิมานลกฺษเณน วทนฺติ- อยํ ปุทฺคละ อยํ ฆฏ อิติ ฯ ยถา เกฺษมกสูตฺร อุกฺตมฺ ฯ กฺริยารฺถช อิติ ยทรฺหตะ ฯ ยถา มหากาศฺยปะ สงฺฆาฏิํ ทฤษฺฏฺวา อาห- อิยํ มเมติ [ยตฺ] ทิวฺยรฺทฺเธา วิจิกิตฺสํา ชนยติ ฯ ภควานฺ ตทฺวิวฤณฺวนฺนาห- อยมตฺยนฺตสมุทฺธตมาเนนฺทฺริยะ ปฺรทคฺธเหตุปฺรตฺยยะ กถํ สาภิมานะ สฺยาตฺ ฯ ปฺรชฺญปฺตฺยา ปรํ [ตถา] วทตีติ ฯ อโต ชฺญายเต อสฺตฺยรฺหโต ฆฏาทิจิตฺตมิติ ฯ
(ปฤ) ยทฺยเลากิกี ปฺรชฺญา ฯ ทฺเว สมฺยคฺทฤษฺฏี อิตฺยาที สูตฺรํ กถํ เนยมฺ ฯ (อุ) อิทํ สรฺวํ สํชฺญาชฺญานมิติ นามฺโนจฺยเต ฯ ภควานฺ ธรฺมาณํา ตตฺตฺวลกฺษณปฺรติสํเวที วิเนยสตฺตฺวานนุสฤตฺย วิวิธํ นาม สฺถาปยติ ฯ ยถา ปฺรชฺญาเมว เวทนาทินามฺโนปทิศติ ฯ ยทุต เวทกะ สรฺวธรฺเมภฺโย วิมุจฺยต อิติ ฯ อปิ จาห อนิตฺยาทิสํชฺญา ภาวิตา สรฺวานฺ เกฺลศานฺ ปริเภทยตีติ ฯ อาห จ- จตุรฺถมกฤษฺณมศุกฺลํ กรฺม สรฺวกรฺมาณิ ไศกฺษเจตนาขฺยานิ กฺษปยตีติ ฯ กิญฺจาห- มนสา สรฺวานภิวิเวศานฺ ปฺรชหาตีติ ฯ อาห จ-
ศฺรทฺธยา ตรติ โอฆมฺ อปฺรมาเทน จารฺณวมฺ ฯ
วีรฺเยณ ทุะขมตฺเยติ ปฺรชฺญยา ปริศุธฺยติ ๚ อิติ ฯ
อปิ จาห- จกฺษู รูปทรฺศนาเยจฺฉติ อิติ ฯ จกฺษุษิ วสฺตุโต ‘สตฺยามปีจฺฉายํา จิตฺตเมว ทรฺศนาเยจฺฉตฺ จกฺษุรฺนามฺโนจฺยเต ฯ
(ปฤ) ยทิ เลากิกํ ชฺญานํ สํชฺญา ฯ กสฺมาตฺ ชฺญานํ ภวติ ฯ ยทิ เหตุปฺรตฺยยานฺ วิโนปทิษฺฏํ ชฺญานมฺ ฯ ตทา สรฺวาะ สํชฺญา ชฺญานํ ภเวตฺยุะ ฯ วกฺตวฺยา จ ทฺวิวิธา สํชฺญา โลกํ ปฺรตีตฺย สตฺยํ, ปรมารฺถํ ปฺรตีตฺย สตฺยมิติ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ สํชฺญายาะ สนฺติ นานาวิภาคาะ ฯ กาจิตฺ โมหกาษฺฐาตฺมิกา สํชฺญา ยาวตฺ เลากิกกุศลากุศลานิ น วิชานาติ ฯ กาจิทวรโมหาตฺมิกา สํชฺญา กุศลากุศลานิ วิเวจยติ ฯ กาจิทลฺปโมหาตฺมิกา สํชฺญา อสฺถิสํชฺญาทฺยาลมฺพเต ฯ ปฺรชฺญปฺติ มวิหาย น สฺกนฺธลกฺษณานิ วิธมติ ฯ อิตียํ สํชฺญา สฺกนฺธลกฺษณปริเภทกํ ชฺญานมนุกูลยตีตฺยโต ภควานุปทิศติ ชฺญานมิติ ฯ อิยญฺจ สํชฺญา ตตฺตฺวชฺญานสฺย เหตุํ กโรตีตฺยโต ชฺญานมิ ตฺยุจฺยเต ฯ อสฺติ จ โลเก การเณ การฺโยปจาระ ฯ ยถา สุวรฺณํ ภุงฺกฺเต ฯ ปุรุษสฺย ปญฺจวฤตฺตีรฺททาติ ฯ สฺตฺรี ศีลํ มลินํ กโรติ ฯ สุปารา ชลธารา สุขา ฯ ธรฺมวสนะ ปุรุษะ สุข อิติ ฯ สปฺตาสฺรวสูเตฺร จ วจนปฺรหาณวฤตฺติปฺรหาณาทย อาสฺรวเหตว อาสฺรวา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ อาหุศฺจ อาหาโร ชีวิตํ ปศวสฺตฤณานีติ ฯ อปิ จาหุะ- อนฺนวสฺราทีนิ พาหฺยชีวิตมฺ, ยตฺ ปรสฺวาปหรณํ ตเทว ปรชีวิตาปหรณมฺ อิติ ฯ อิทํ สรฺวํ เหตุเมว ผลตยา วทนฺติ ฯ เอวํ ชฺญานเหตุเรว ชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ อโต ‘นวทฺยมฺ ฯ
(ปฤ) สฺมฤตฺยุปสฺถาเนษุ อุษฺมาทิษุ จ คตํ จิตฺตํ ตตฺตฺวธรฺมมาลมฺพเต ฯ กิมิทมนาสฺรวมฺ ฯ (อุ) ยทนาสฺรวํ จิตฺตํ ตตฺ ปฺรชฺญปฺติํ วิธมติ ฯ อโต ยตฺร ปฺรชฺญปฺติวิธมนํ จิตฺตํ ตทนุ สมาคตํ จิตฺตมนาสฺรวํ ภวติ ฯ (ปฤ) กุตฺร จิตฺตํ ปฺรชฺญปฺติํ ยุคปตฺ วิธมติ ฯ (อุ) ยตฺร ปญฺจานํา สฺกนฺธานามุทยวฺยยานุทรฺศนสมฺปนฺโน ภวติ ฯ ตทา [เตษา]มนิตฺยสํชฺญามนุปฺราปฺโนติ ฯ อนิตฺยสํชฺญา จ โยคิโน ‘นาตฺมสํชฺญํา สมฺปาทยติ ฯ ยโถกฺตมฺ- อารฺยศฺราวกาณามนิตฺยสํชฺญยา จิตฺตํ ภาวยตามนาตฺมสํชฺญา ปฺรติติษฺฐติ ฯ อนาตฺมสํชฺญยา จิตฺตํ ภาวยตํา กฺษิปฺรํ ราคทฺเวษโมเหภฺโย วิมุจฺยเต อิตฺยาทิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อนาตฺมสํชฺญยา หิ จิตฺตํ ภาวยตํา ทุะขสํชฺญา ปฺรติติษฺฐติ ฯ อาตฺมสํชฺญิตฺวาตฺ ทุะขมปิ ปฺรติพุธฺยเต ฯ อโต โย ธรฺโม ‘นิตฺโย ‘นาตฺมา, ส ทุะโข ‘ปิ อิติ ปฺรชานนฺ อกุศลานฺนิรฺวิทฺยเต ฯ อโต ‘นาตฺมสํชฺญา ทุะขสํชฺญํา สมฺปาทยติ ฯ
(ปฤ) กสฺมาทฺภวานาห [อนฺยถา] วิธนกฺรมมฺ ฯ สูเตฺร ตูกฺตมฺ- ยทนิตฺยํ ตทฺทุะขมฺ ฯ ยทฺทุะขํ ตทานาตฺม อิติ ฯ อโต ‘นิตฺยสํชฺญา ทุะขสํชฺญา สมฺปาทยติ ฯ ทุะขสํชฺญานาตฺมสํชฺญํา สมฺปาทยติ ฯ
(อุ) สูตฺร อุกฺตมฺ- อนิตฺยสํชฺญาภาวิตํ ศฺราวกาณํา จิตฺตมนาตฺมสํชฺญายํา ปฺรติติษฺฐติ อิติ ฯ อโต ‘นิตฺยสํชฺญา อนาตฺมสํชฺญํา สมฺปาทยติ ฯ เอวํ วทโต ‘ปิ อสฺติ มารฺคนยะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อาตฺมวาที หิ ปรโลกสาธนายาห- อาตฺมา นิตฺย อิติ ฯ อตะ ปญฺจสฺกนฺธา อนิตฺยา อิติ ปศฺยนฺ อนาตฺมาน อิติ ปฺรชานาติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จกฺษุราตฺเมติ โย วเทตฺ ฯ ตตฺ โนปปทฺยเต ฯ จกฺษุษ อุตฺปาโทปิ วฺยโย ‘ปิ ปฺรชฺญายเต ฯ ยสฺย ขลุ ปุนรุตฺปาโท ‘ปิ วฺยโย ‘ปิ ปฺรชฺญายเต ฯ อาตฺมา ม อุตฺปทฺยเต วฺเยติ เจตฺยสฺยาคตํ ภวติ ฯ อิติ ฯ
(ปฤ) สูตฺรทฺวยมิทํ กถํ ปฺรติสํเวทนียมฺ ฯ (อุ) ทุะขลกฺษณํ ทฺวิวิธมฺ- อนิตฺยสํชฺโญตฺถิตํ วิปริณามทุะขลกฺษณมฺ ฯ อนาตฺมสํชฺโญตฺถิตํ สํสฺการทุะขลกฺษณม ฯ อตะ สูตฺรทฺวยมปฺยวิรุทฺธมฺ ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ สฺมฤตฺยุปสฺถาโนษฺมาทาวสฺตฺยนิตฺยสํชฺญา ฯ อยํ ธรฺโม ‘นาสฺรวะ สฺยาตฺ ฯ (อุ)สฺมฤตฺยุปสฺถานาเทา ยทียมนาสฺรวา, โก โทโษ ‘สฺติ ฯ (ปฤ) ปฤถคฺชนานํา จิตฺเต น สฺยาทิยมนาสฺรวา ฯ ปฤถคฺชนานํา จิตฺเต ‘ปฺยสฺติ อภูตสฺมฤตฺยุปสฺถานมฺ ฯ กถมิทนาสฺรวํ ภเวตฺ ฯ (อุ) ปุทฺคโล ‘ยํ น วสฺตุตะ ปฤถคฺชนะ ฯ อยํ โสฺรตอาปตฺติผลปฺรติปนฺนก อิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) อยํ โสฺรตอาปตฺติผลปฺรติปนฺนกะ สตฺยทรฺศนมารฺเค วรฺตเต ฯ สฺมฤตฺยุปสฺถานาทิธรฺมาศฺจ น สตฺยทรฺศนา ภวนฺติ ฯ (อุ) โสฺรตอาปตฺติผลปฺรติปนฺนกะ สนฺนิกฤษฺโฏ วิปฺรกฤษฺฏศฺจ ภวติ ฯ สฺมฤตฺยุปสฺถานาทิคโต วิปฺรกฤษฺฏะ ปฺรติปนฺนกะ สตฺยทรฺศนคตสฺตุ สนฺนิกฤษฺฏะ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ อุกฺตํ หิ ภควตา วาศีชโฏปมสูเตฺร- ชานตะ ปศฺยต อาสฺรวาณํา กฺษยํ วทามิ ฯ กิํ ชานตะ กิํ ปศฺยต อาสฺรวาณํา กฺษโย ภวติ ฯ อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺย สมุทยะ ฯ อิติ รูปสฺยาสฺตงฺคมะ ฯ อิติ เวทนา สํชฺญาสํสฺการวิชฺญานานิ ยาวทสฺตงฺคมะ ฯ มารฺคมภาวยโต นาสฺรวาณํา กฺษโย ภวติ ฯ ภาวยตสฺตุ ภวติ ฯ ตทฺยถา [กุกฺกุฏฺยา] อณฺฑานิ สมฺยคธิศยิตานิ ฯ เอวเมว ภาวนานุโยคมนุยุกฺตสฺย ภิโกฺษรฺไนวํ ชฺญานํ ภวติ เอตาวตฺโก พต เม ‘ทฺยาสฺรวาณํา กฺษีณมฺ ฯ เอตาวตฺโก หยะ เอตาวตฺกะ ปรมิติ ฯ อถ ขลฺวสฺย กฺษีเณ กฺษีณานฺต เอว ชฺญานํ ภวติ ฯ ตทฺยถา วาศีชฏายํา [ทฤศฺยนฺเต ‘งฺคุลิปทานิ] ฯ สปฺตตฺริํศ[วฺโทธฺย]งฺค ภาวนานุโยคมนุยุกฺตสฺย ภิโกฺษรลฺปกฤจฺเฉฺรไณว สํโยชนานิ ปฺรติปฺรศฺรภฺยนฺเต ฯ ปูติกานิ ภวนฺติ ฯ ตทฺยถา สามุทฺริกยานาโน[รฺพนฺธนานิ] ฯ อโต ชฺญายเต สฺมฤตฺยุปสฺถานาทิคโต มารฺคางฺคภาวนานุโยคมนุกฺตะ โสฺรตอาปตฺติผลปฺรติปนฺนก อิติ ฯ ยทฺเยกสฺมินฺ กฺษเณ ยทิ วา ปญฺจทศสุ กฺษเณษุ น ภาวนานุโยคํ วินฺทเต ฯ [ตทา] ชฺญาตวฺยมยํ วิปฺรกฤษฺฏะ โสฺรตอาปตฺติปฺรติปนฺนก อิติ ฯ
(ปฤ) อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺย สมุทยะ อิติ รูปสฺยาสฺตงฺคมะ, อิติ เวทนา อิติ ชฺญานมิติ ปฺรถมมุกฺตมาทฺยผลสฺย มารฺคะ ฯ อนนฺตราสฺรโย ทฤษฺฏานฺตาสฺรยาณํา ผลานํา มารฺคาะ ฯ อโต นาทฺยผลปฺรติปนฺนก อิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) ยทฺยณฺฑานิ น สมฺยคธิศยิตานิ ฯ ตทา วินศฺยนฺติ ฯ สมฺยคธิศยตานิ สํสิธฺยนฺติ ฯ เอวํ สฺมฤตฺยุปสฺถานาทารภฺย ปฺรถมํ ภาวนามารภเต ฯ ส ยทิ น สาธยติ ฯ น ส ปฺรติปนฺนโก ภวติ ฯ สาธยนฺสฺตุ ไศกฺษชโน ‘ติมาตฺรปูติเวทก อิตฺยุจฺยเต ฯ อตะ สฺมฤตฺยุปสฺถานาเทา ปูติภูตะ สนฺ ปฤถคฺชโน ภวติ ฯ ยะ สํสิทฺธภาวนะ ส อาทฺยผลปฺรติปนฺนโก ภวติ ฯ ตทฺยถา อณฺฑานฺตรฺคต ฯ อณฺฑาพฺทหิรฺคตะ โสฺรตอาปนฺโน ภวติ ฯ อโต ชฺญายเต สฺมฤตฺยุปสฺถานาทิคตะ วิปฺรกฤษฺฏะ ปฺรติปนฺนก อิตฺยุจฺยเต ฯ กิญฺโจเคฺรณ สงฺเฆ นิมนฺตฺริเต เทวตา อุปสงฺกฺรมฺย อาโรจยนฺติ- อมุโก คฤหปเต อรฺหนฺ ยาวทมุก อาทฺยผลปฺรติปนฺนก อิติ ฯ ยทิ ส สตฺยทรฺศนมารฺคคตะ ฯ กถมาโรจเยยุะ ฯ ชฺญาตวฺยํ ส วิปฺรกฤษฺฏะ ปฺรติปนฺนก อิติ ฯ
กิญฺโจกฺตํ ภควตา สูเตฺร- ยสฺย [ขลุ ภิกฺษว อิมานิ] ปญฺเจนฺทฺริยาณิ (ศฺรทฺธาทีนิ) น สนฺติ ฯ ตมหํ พาหฺยะ ปฤถคฺชนปเกฺษ สฺถิต อิติ วทามีติ ฯ อสฺยารฺถะ- อสฺติ พาหฺย อาภฺยนฺตรศฺจ ปฤถคฺชนะ ฯ ยสฺย นิรฺเวธภาคียานิ กุศเลนฺทฺริยาณิ น สนฺติ ฯ ส พาหฺยะ ปฤถคฺชน อิติ ฯ ยสฺย สนฺติ ส อาภฺยนฺตร อิติ ฯ อยมาภฺยนฺตระ ปฤถคฺชน อารฺย อิตฺยุปฺยุจฺยเต ปฤถคฺชน อิตฺยปฺยุจฺยเต ฯ พาหฺยํ ปฤถคฺชนมุปาทาย อารฺยะ ฯ สตฺยทรฺศนมารฺคมุปาทาย ปฤถคฺชนะ ฯ ยถานนฺทศฺฉนฺนมามนฺตฺรฺยาห- ปฤถคฺชโน นานุสฺมรติ รูปํ ศูนฺยมนาตฺมา, เวทนา, สํชฺญา สํสฺการา วิชฺญานํ ศูนฺยมนาตฺมา ฯ สรฺเว สํสฺการา อนิตฺยาะ ฯ สรฺเว ธรฺมา อนาตฺมานะ ฯ เตษํา นิโรโธ นิรฺวาณมิติ ฯ อถ จ [ตตฺร] ฉนฺนสฺย [จิตฺตํ] น ธรฺมนิยาเม ปฺรสฺกนฺทติ ฯ นาปิ ปฤถคฺชนสฺไยวํ ภวติ อิตฺยาห ฯ
(ปฤ) สนฺนิกฤษฺโฏ วิปฺรกฤษฺโฏ วา, อุภาวปิ ปฺรติปนฺนเกา ฯ กะ ปฺรวิภาคสฺตโยะ ฯ (อุ) โย นิโรธํ ปศฺยติ ส ตตฺตฺวตะ ปฺรติปนฺนกะ ฯ โย ทูรภาคียกุศเลนฺทฺริยคตะ ปศฺยติ ปญฺจสฺกนฺธา อนิตฺยาะ ทุะขา ศูนฺยา อนาตฺมาน อิติ ฯ น ตุ นิโรธํ ปศฺยติ ฯ ส สํชฺญาปฺรติปนฺนกะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภิกฺษโว ภควนฺตํ ปฤจฺฉนฺติ- กถํ ธรฺมํ ปศฺเยม อิติ ฯ ภควานาห- จกฺษุะ ปฺรตีตฺย รูปญฺจ จกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ตตฺสหภุโว เวทนาสํชฺญา เจตนาทยะ สรฺเว [ธรฺมา] อนิตฺยา วิปริณามธรฺมาณะ อศฺรทฺเธยาะ ฯ โย ธรฺโม ‘นิตฺยะ, ตทฺ ทุะขมฺ ฯ ทุะขสฺยาสฺย สมุทโย ‘ปิ ทุะขมฺ ฯ สฺถิติรปิ ทุะขมฺ ฯ ปุนะ ปุนรฺภวลกฺษณมปิ ทุะขมฺ ฯ เอวํ ยาวนฺมโน ธรฺมา อปิ ฯ ยทีทํ ทุะขํ นิรุธฺยเต ฯ อนฺยานิ ทุะขานิ น สมฺภวนฺติ ฯ น ปุนะ สนฺตาโน ภวติ ฯ โยคินศฺจิตฺต เอวํ ภวติ- อิทํ ปฺรณีตมุปศมปทํ ยตฺ สรฺเวษํา มฤษาภูตานํา กามตฤษฺณานามปคมะ กฺษโย วิราโค นิโรโธ นิรฺวาณมฺ ฯ ยทสฺมินฺ ธรฺเม จิตฺตํ ปฺรสฺกนฺทติ อธิมุจฺยเต เนญฺชเต น ปราวรฺตเต น โศจเต น ปริตฺราสเต ฯ ตโต นิทานํ ธรฺมํ ปศฺเยยมฺ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต โยคี อนิตฺยาทฺยากาไระ ปญฺจสฺกนฺธานวโลกยนฺ วิปฺรกฤษฺฏะ ปฺรติปนฺนก อิตฺยุจฺยเต ฯ เตษํา นิโรธํ ปศฺยนฺ สนฺนิกฤษฺฏะ ปฺรติปนฺนก อิติ ฯ ยถา ฉนฺนะ สฺถวิรานฺ ปฺรติวทติ- มมาปฺเยวํ ภวติ- รูปมนิตฺยํ [วิชฺญานมนิตฺยํ รูปมนาตฺมา, วิชฺญานมนาตฺมา, สรฺเว สํสฺการา อนิตฺยาะ, สรฺเว ธรฺมา อนาตฺมาน อิติ ฯ อถ จ ปุนรฺเม] สรฺวสํสฺการสมรฺเถ ตฤษฺณากฺษเย นิโรเธ นิรฺวาเณ จิตฺตํ น ปฺรสฺกนฺทติ, น ปฺรสีทติ, น วิมุจฺยเต [ปริตรฺษณา ฯ อุปาทานมุตฺปทฺยเต ฯ ปฺรตฺยุทาวรฺตเต มานสมฺ ฯ อถ กสฺตรฺหิ ม อาตฺเมติ ฯ] น ขลฺวิมํ ธรฺมํ ปศฺยโต ภวติ ฯ อิติ ฯ
กิญฺจาห- โยคี ยทสฺมินฺ ธรฺเม มฤทุปฺรชฺญยา กฺษานฺติํ ศฺรทฺทธเต ส ศฺรทฺธา[นุสารี] ปฺรติปนฺนกะ ฯ ปฤถคฺชนมตีตฺย ธรฺมนิยามมวตารฺยาทฺยผลมลพฺธฺวา น เทเวษุ ภวติ ฯ ยสฺตีกฺษฺณปฺรชฺญยา กฺษานฺติํ ศฺรทฺทธเต ส ธรฺมา[นุสารี] ปฺรติปนฺนกะ ฯ [โย] ธรฺมมิมํ ปศฺยนฺ ตฺรีณิ สํโยชนานิ สมุจฺเฉทยติ ฯ น โสฺรตอาปนฺนะ โย นิรวเศษ[กฺษยา]ภิชฺญะ โส ‘รฺหนฺ ฯ อโต ชฺญายเต นิโรธํ ปศฺยนฺ สนฺนิกฤษฺฏะ ปฺรติปนฺนโก ภวตีติ ฯ
(ปฤ) โยคี กสฺมานฺนาตฺยนฺตํ นิโรธํ ปศฺยติ ฯ (อุ) สูตฺร อุกฺตมฺ- ธรฺมา นิสฺสฺวภาวาะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนาะ ฯ อยํ ธรฺมะ ปรมคมฺภีระ ฯ สรฺวตฤษฺณากฺษย อุปศโม นิโรโธ นิรฺวาณมฺ ฯ อิทํ ปทมติทุรฺทรฺศมฺ ฯ ภควานฺ ทฺวาทศนิทานานํา นิโรธํ ทฤษฺฏฺวา อนุตฺตรมภิสมฺพุทฺโธ ‘ภูตฺ อิติ ฯ ธรฺมมุทฺรายาญฺโจกฺตมฺ- ปญฺจสฺกนฺธานนิตฺยานฺ วิปฺรโลปานฺ มฤษาภูตานสารานฺ ศูนฺยําศฺจ ปศฺยโต โยคิโน ชฺญานทรฺศนมวิศุทฺธํ ภวติ อิติ ฯ สูตฺรมิทมนฺต อาห- โยคิน เอวํ ภวติ- ยนฺมยา ทฤศฺยเต ศฺรูยเต อาชิฆฺรฺยเต รสฺยเต สฺปฤศฺยเต มนฺยเต ตตฺ สรฺวํ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนํ วิชฺญานมฺ ฯ ยทสฺย วิชฺญานสฺย เหตุปฺรตฺยยา นิตฺยา วา อนิตฺยา วา อิติ ฯ ตทนิตฺยชฺญานมฺ ฯ อนิตฺเยภฺโย เหตุปฺรตฺยเยภฺย อุตฺปนฺนํ วิชฺญานํ กถํ นิตฺยํ ภเวตฺ ฯ อตะ สรฺเว ปญฺจสฺกนฺธา อนิตฺยาะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนาะ กฺษยลกฺษณาะ วิปริณามลกฺษณา วิโยคลกฺษณา นิโรธลกฺษณา อิติ ปศฺยติ ฯ ตทา โยคิโน วิศุทฺธํ ชฺญานทรฺศนํ ภวติ ฯ อาตฺยนฺติกนิโรธ อิตฺยเนน วิศุทฺธํ ชฺญานทรฺศนมุจฺยเต ฯ อโต นิโรธชฺญานทรฺศนเมว อารฺยสตฺยทรฺศนํ ภวติ ฯ อาเทา จ ธรฺมสฺถิติตาชฺญานมนฺเต นิรฺวาณชฺญานํ ภวติ ฯ อโต นิโรธสตฺยทรฺศนเมวารฺยมารฺคลาโภ ภวติ ฯ
ชฺญานลกฺษณวรฺค เอโกนนวตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๙๐ เอกสตฺยทรฺศนวรฺคะ
(ปฤ) ยทฺภวานาห- นิโรธํ ปศฺยนฺเนว ผลปฺรติปนฺนก อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สูเตฺร หิ ภควโตกฺตมฺ- จตุรฺณามรฺยสตฺยานํา ยถาภูตมนนุโพธาตฺ เอวมิทํ ทีรฺฆมธฺวานํ [สนฺธาวิตํ] สํสริตํ มม จ ยุษฺมากญฺจ อิทานีมิมานิ จตฺวาริ สตฺยานฺยนุพทฺธานิ ฯ ตโต นิทานญฺจ สมุจฺฉินฺนํ สํสริตมฺ ฯ น ปุนะ กายสฺย เวทนา ภวติ ฯ อิติ ฯ ชฺญาตวฺยํ จตุสฺสตฺยทรฺศนาตฺ ผลปฺรติปนฺนโก ภวติ อิติ ฯ น นิโรธมาตฺรทรฺศนาตฺ ฯ กิญฺจาห ภควานุตฺตมธรฺโม ยทุต จตฺวารฺยารฺยสตฺยานิ อิติ ฯ อโต โยคี สรฺวาณิ [สตฺยานิ] ชานียาตฺ ปศฺเยจฺจ ฯ อาห จ- เย หิ เกจิตฺ ธรฺมกญฺจุกา นินฺทิตกายาะ สมฺยกฺปฺรวฺรชฺยํา ศฺรทฺทธนฺเต ฯ สรฺเว เต จตุรฺณามารฺยสตฺยานํา ยถาภูตมภิสมยาย ฯ เย หิ เกจิตฺ โสฺรตอาปตฺติํ สกฤทาคามิตามนาคามิตาญฺจ ลิปฺสนฺติ ฯ สรฺเว เต จตุรฺณามารฺยสตฺยานาภิสมฺพุทฺธตฺวาตฺ ฯ เย หิ เกจิตฺ อรฺหตํา ปฺรตฺเยกพุทฺธตํา พุทฺธมารฺคญฺจ ลิปฺสนฺติ ฯ สรฺเว เต จตุรฺณามารฺยสตฺยานามภิสมฺพุทฺธตฺวาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต น นิโรธสตฺยทรฺศนมาตฺรมารฺคมารฺค อิติ ฯ อาห จ ภควานฺ- จตฺวารฺยารฺยสตฺยานฺยนุปูรฺเวณานุปฺราปฺโนตีติ ฯ ธรฺมจกฺรปฺรวรฺตเน โจกฺตมฺ- อิทํ ทุะขมยํ ทุะขสมุทยะ อยํ ทุะขนิโรธะ อิยํ ทุะขนิโรธคามินี ปฺรติปทิติ ปศฺยโต มม เตษุ จกฺษุรุทปทฺยต ชฺญานมุทปทฺยต วิทฺโยทปทฺยต โพธิรุทปทฺยต อิติ, เอวํ ตฺริปริวรฺตํ จตฺวารฺยารฺยสตฺยานฺยโวจตฺ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- อวทาตวสเน หฺรเท ปฺรกฺษิปฺเต สติ รูปํ [ยถา] เวทยเต ฯ เอวมยํ ปุรุษ เอกตฺร นิษณฺณศฺจตฺวาริ สตฺยานิ ปศฺยติ อิติ ฯ กิญฺจาห ปริศุทฺธจิตฺตะ สมฺยกฺ ภาวยติ- ทุะขสตฺยํ ยาวนฺมารฺคสตฺยมฺ ฯ เอวํ ปศฺยตะ กามาสฺรวาตฺ ภวาสฺรวาทวิทฺยาสฺรวาตฺ จิตฺตํ วิมุจฺยเต ฯ อิติ ฯ ยตฺร ยตฺร สูตฺร อุกฺตมารฺยสตฺยมฺ ฯ ตตฺร สรฺวตฺร จตฺวาริ สตฺยานฺยุกฺตานิ ฯ น นิโรธสตฺยมาตฺรม ฯ ภควานาห จตฺวาริ ชฺญานานิ ทุะขชฺญานํ สมุทยชฺญานํ นิโรธชฺญานํ มารฺคชฺญานมิติ ฯ ตานิ จตุรฺณามารฺยสตฺยานามรฺถาย ภวนฺติ อิติ ฯ โยคี ธรฺมศะ ปริปศฺเยตฺ จตฺวาริ สตฺยานิ ฯ ยถา ภิษกฺ โรคํ ชฺญาตฺวา โรคนิทานํ โรควินาศํ โรควินาเศาษธญฺจ ชานียาตฺ ฯ เอวํ โยคี ทุะขานํา นิสฺสรณมิจฺฉนฺ ทุะขํ ทุะขนิทานํ ทุะขนิโรธํ ทุะขนิโรธคามินีํ ปฺรติปทญฺจ ชานียาตฺ ฯ ยทิ น ชานาติ ทุะขํ เกน ชฺญาสฺยติ ทุะขนิทานํ ทุะขนิโรธํ ทุะขนิโรธคามินีํ ปฺรติปทญฺจ ฯ อโต ชฺญายเต น นิโรธทรฺศนมาตฺร[มารฺยสตฺยมฺ] อิติ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ ยตฺ เกษาญฺจิทุกฺตํ- จตุสฺสตฺยานํา ปฺรติลาภ อิติ ฯ สรฺวํ [ตตฺ] สฺกนฺธธาตฺวายตนาทิษูกฺตมฺ- ยทิทํ รูปํ อิตฺยาทิ อยํ รูปสฺย สมุทย อิตฺยาทิ อยํ รูปสฺย วฺยย อิตฺยาทิ ปฺรชานต อาสฺรวาะ กฺษียนฺต อิติ ฯ กิญฺจาห ภควานฺ- รูปาทีนํา สฺกนฺธานํา ยถาภูตมาสฺวาทมาทีนวํ นิสฺสรณปฺตปฺรชฺญายานุตฺตรํ มารฺคมสฺปฤศมิติ น วทามิ ฯ ยถาภูตํ ปฺรชานนฺสฺตุ มารฺคมสฺปฤศมิติ ปฺรชานามีติ ฯ นคโรปมสูเตฺร โจกฺตมฺ- ยทา มม น ชฺญานมภูตฺ- [อิติ] ชรามรณํ ชรามรณสมุทโย ชรามรณนิโรโธ ชรามรณนิโรธคามินี ปฺรติปตฺ ฯ ยาวตฺ สํสฺการาะ สํสฺการสมุทยะ สํสฺการนิโรธะ สํสฺการนิโรธคามินี ปฺรติปตฺ อิติ ฯ น ตทา วทามิ- อธิคโต มารฺค อิติ ฯ อิติ ฯ เอวมาทิ [วจนานิ] ทฤษฺฏฺวา ยทิ [วทามะ] อยเมว ทรฺศนมารฺคาธิคม อิติ ฯ ตทา โษฑศจิตฺต[กฺษณา] น มารฺคาธิคมะ สฺยุะ ฯ
(ปฤ) นาหํ วทามิ- อยมุจฺยเต ทรฺศนมารฺคาธิคม อิติ; กินฺตุ อยํ สมฺมรฺศน กาลีน อิติ ฯ (อุ) จตุรฺษุ สตฺเยษฺวปฺเยวมุจฺยเต ฯ วกฺตวฺยญฺเจทํ สมฺมรฺศนกาลีนมิติ ฯ ตถา โน เจตฺ นิทานํ วกฺตวฺยํ- จตุสฺสตฺยทรฺศนํ มารฺคาธิคมกาลีนํ ปญฺจสฺกนฺธาทิทรฺศนํ สมฺมรฺศนกาลีนมิติ ฯ (ปฤ) เกฺลศานํา ปฺรหาณชฺญําน มารฺคาธิคโม ภวติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธาทีนํา สมฺมรฺศนํ น เกฺลศานํา ปฺรหาณาย ภวติ ฯ (อุ) ปูรฺวเมโวกฺตมสฺมาภิะ- ปญฺจสฺกนฺธาทิชฺญานมปิ เกฺลศานํา ปฺรหาณาย ภวตีติ ฯ ยโถกฺตมฺ- รูปาทิชฺญานทรฺศนาทาสฺรวาะ กฺษียนฺต อิติ ฯ อาห จ- โลกสมุทยํ สมนุปศฺยโต นาสฺติตาทฤษฺฏิรฺนิรุธฺยเต ฯ โลกนิโรธํ สมนุปศฺยโต ‘สฺติตาทฤษฺฏิรฺนิรุธฺยต อิติ ฯ ภควานฺ สฺวยํ นิทานานฺยวโลกยนฺ มารฺคมธิชคาม ฯ กิํศุโก[ปม]สูเตฺร โจกฺตา นานามารฺคาธิคมปฺรตฺยยาะ ฯ เกจิตฺ ปญฺจสฺกนฺธานฺ ปศฺยนฺโต มารฺคมธิคจฺฉนฺติ ฯ เกจิตฺ ทฺวาทศายตนานิ วา อษฺฏาทศธาตูนฺ วา ทฺวาทศนิทานานิ วา อนฺยานิ วา ปศฺยนฺโต มารฺคมธิคจฺฉนฺติ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต น จตุสฺสตฺย[ทรฺศน]มาเตฺรณ มารฺคาธิม อิติ ฯ ยทิ ภวโต มตํ สตฺยปฺยสฺมินฺ วจเน ไนตทฺทรฺศเนน เกฺลศานฺ ปฺรชหาตีติ ฯ จตุสฺสตฺยทรฺศเนนาปิ น เกฺลศานฺ ปฺรชหตีติ วกฺตวฺยมฺ ฯ สตฺย[ทรฺศเน]น น มารฺคมธิคจฺฉตีติ อวศฺยํ วกฺตวฺยมิติ ฯ จตุสฺสตฺยวิภงฺค อุกฺตมฺ- ชาติรปิ ทุะขํ ชราปิ ทุะขํ วฺยาธิรปิ ทุะขํ มรณมปิ ทุะขํ วิปฺริยสํโยโค ทุะขํ ปฺริยวิโยโค ทุะขํ ยทิษฺฏํ น ลภฺยเต ตทปิ ทุะขํ สํเกฺษเปณ ปญฺโจปาทานสฺกนฺธา ทุะขมิติ ฯ กิญฺจาห ทุะขสมุทโย เยยํ ตฤษฺณา เปานรฺภวิกี ตตฺร ตตฺราภินนฺทินี อิติ ฯ เอวมาทิทรฺศเนน นาสฺรวาณํา กฺษยะ สฺยาตฺ ฯ อิทํ สรฺวํ โลกสตฺยํ น ตุ ปรมารฺถสตฺยมฺ ฯ
(ปฤ) ยทฺยปิ ชาติมรณาทิ ปศฺยโต นาสฺรวกฺษยะ สฺยาตฺ ฯ ตถาปิ ปญฺโจปาทานสฺกนฺธา ทุะขมิตฺยุกฺตมฺ ฯ เตษํา ปริชฺญาตุะ เกฺลศา ภิทฺยนฺเต ฯ (อุ) อนฺยานิ ตฺรีณิ สตฺยานิ กถํ ภวนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต [ตตฺ] ภวตะ สฺวสํชฺญานุสฺมรณวิกลฺป อิติ ฯ ปญฺโจปาทานสฺกนฺธา ทุะขมิติ ปศฺยตศฺจิตฺตเมว วิกฺษิปฺยเต น มารฺโค ‘ธิคมฺยเต ฯ (ปฤ) ยทิ จตุรฺภิะ สตฺเยารฺน มารฺคมธิคจฺฉติ ฯ เกน ธรฺเมณาธิคจฺเฉตฺ ฯ (อุ) เอเกนสตฺเยนาธิคจฺฉติ โย ‘ยํ นิโรธะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- มฤษา นาม อนฤตมฺ ฯ สตฺยํ ตทฺวิปรีตมฺ ฯ สรฺเว สํสฺกฤตธรฺมา อนฤตมฤษาคฺรหา อิติ ฯ อโต ชฺญายเต โยคี จิตฺตต เอว สํสฺกฤตธรฺเม วรฺตเต น ปรมารฺถต อิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สํสฺกฤตธรฺมา อนฤตา มาโยปมา ชฺวาโลปมา สฺวปฺโนปมา ฤโณปมา อิติ ฯ ยโถกฺตํ ธรฺมปเท-
อภูตพทฺโธ โลโก ‘ยํ สุนิศฺจิตวตฺ ปฺรภาสเต ฯ
อสตฺ ทฤษฺฏํ สทาภาสํ อสทฺไว ปรยา ธิยา ๚ อิติ ฯ
สฺตฺรี ปุรุษ อิติ ธรฺโม ยถาภูตํ นาสฺติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธานํา กลาปมาเตฺร สฺตฺรี ปุรุษ อิติ สุทฤฒํ กีรฺตยนฺตะ ปฤถคฺชนา วิปรฺยยมุคฺธา วทนฺติ ฯ ส วสฺตุโต นาสฺติ ฯ อิติ ฯ โยคี ตุ อิเม ปญฺจสฺกนฺธาะ ศูนฺยา อนาตฺมาน อิติ ภาวยติ ฯ อโต น ปุนสฺตํ ปศฺยติ ฯ ยโถกฺตํ ธรฺมมุทฺราสูเตฺร- โยคี ภาวยติ รูปมนิตฺยํ ศูนฺยํ วิโยคลกฺษณมิติ ฯ อิติ ฯ อนิตฺยมิติ ยตฺ รูปํ สฺวรูปโต ‘นิตฺยมฺ ฯ ศูนฺยมิติ ยถา ฆเฏ ชเล ‘สติ ศูนฺโย ฆฏ อิติ วทนฺติ ฯ เอวํ ปญฺจสฺกนฺเธษุ นาสฺตฺยาตฺมา อิตฺยตะ ศูนฺยา ภวนฺติ ฯ เอวํ ภาวยิตาปิ ศูนฺยะ ฯ [ตสฺย] ชฺญานทรฺศนมปิ อวิศุทฺธมฺ ปญฺจสฺกนฺธานํา นิโรธาทรฺศตฺวาตฺ ฯ อนฺเต ตุ นิโรธํ ปศฺยติ ยทุต โยคิน เอวํ ภวติ ยนฺมยา ทฤษฺฏํ ศฺรุตมิตฺยาทิ ฯ อโต ชฺญายเต นิโรธํ ปศฺยต เอว เกฺลศาะ กฺษียนฺต อิติ ฯ
(ปฤ) กสฺมานฺนิโรธํ ปศฺยตะ เกฺลศาะ กฺษียนฺเต นานฺยสตฺยานิ ฯ (อุ) โยคินสฺตสฺมินฺ สมเย ทุะขสํชฺญา วฺยวสฺถิตา ภวติ ฯ นิโรธลกฺษณสากฺษาตฺกุรฺวตสฺตุ สํสฺกฤเตษุ ทุะขสํชฺญา น วฺยวสฺถิตา ภวติ ฯ ยถา กสฺยจิตฺ ปฺรถมธฺยาเน ปฺรีติสุขมลพฺธวโต น ปญฺจกามคุเณษุ นิรฺเวทสํชฺญา ชายเต ฯ ยถา จ อวิตรฺกาวิจารสมาธิมลพฺธฺวา น สวิตรฺกสวิจารสมาเธา โทษํ มนฺยเต ฯ ตถา โยคฺยปิ นิรฺวาณมุปศมลกฺษณมนธิคมฺย น สํสฺการทุะขมธิคจฺฉติ ฯ อโต ชฺญาตวฺยํ นิโรธสตฺยํ ปศฺยต เอว ทุะขสํชฺญา สมฺปนฺนา ภวติ ฯ ทุะขสํชฺญาสมฺปนฺนตฺวาตฺ ตฤษฺณาทีนิ สํโยชนานิ ปฺรหียนฺเต อิติ ฯ
(ปฤ) ยทิ นิโรธสตฺยทรฺศนาตฺ ทุะขสํชฺญา สมฺปนฺนา ภวติ ฯ นิโรธสตฺยํ ปศฺเยตฺ ปศฺจาตฺ เกฺลศาะ ปฺรหีเยรนฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นิโรธสตฺยํ ทฤษฺฏวตฺ เอว ทุะขสํชฺญายาะ สมฺปนฺนตฺวาตฺ ฯ (อุ) น ปศฺจาตฺปฺรหีเยรนฺ ฯ ยสฺมินฺ สมเย นิโรธสฺย นิโรธลกฺษณมธิคตมฺ, ตสฺมินฺเนว สมเย ทุะขสํชฺญา สมฺปทฺยเต ฯ ปศฺจาตฺตุ อภิมุขีภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โยคี [ยตฺ] สมุทยลกฺษณํ ตตฺ นิโรธลกฺษณมิติ ปฺรชานนฺ สุวิศุทฺธํ ธรฺมจกฺษุรนุปฺราปฺโนติ ฯ อิติ ฯ สฺกนฺเธษุ จ สทาสฺติ อาตฺมมติะ ฯ สฺกนฺธา อนิตฺยา ทุะขา อิติ ปศฺยนฺนปิ น นิโรธมนุปฺราปฺโนติ ฯ นิโรธสตฺยํ ปศฺยตสฺตุ อสลฺลกฺษณตฺวาทาตฺมมติรตฺยนฺตํ นิรุธฺยเต ฯ (ปฤ) ยทิ นิโรธสตฺยํ ปศฺยต อาตฺมมติะ กฺษียเต ฯ กสฺมาตฺ ภควานฺ ปุทฺคละ สุกุมารมติริตฺยาทิ ทฤษฺฏฺวา จตุสฺสตฺยานฺยุเทศยติ, น ตุ นิโรธสตฺยมาตฺรมฺ ฯ (อุ) ตตฺราสฺติ มารฺคานุโลมฺเยน จริตมฺ ฯ กิมิติ ฯ อนิตฺยสํชฺญยา อนาตฺมสํชฺญาสมฺปนฺนตฺวาตฺ อิทํ ทุะขมิติ ทรฺศนมนุปฺราปฺโนติ ฯ อิทํ มารฺคสฺย สนฺนิกฤษฺฏมิตฺยโต มิลิตฺวา วทติ ฯ
(ปฤ) มารฺคลาภสมย เอว ยทิ สตฺกายทฤษฺฏิะ ปฺรหียต อิติ ฯ กสฺมาตฺ ปุนราห ศีลวฺรตปรามรฺโศ วิจิกิตฺสา อิติ ฯ (อุ) โยคี มารฺคมนุปฺราปฺย ธรฺมาะ ศูนฺยา อนาตฺมาน อิติ ทฤษฺฏตะ ปศฺยนฺ น ปุนรฺวิจิกิตฺสเต ฯ น ปฤถคฺชนานํา ศฺรุตจินฺตาทิทรฺศไนะ สมาโน ภวติ ฯ มารฺคสตฺยํ ปศฺยนฺ ปฺรชานาติ อิทเมกเมว ตตฺตฺวํ นานฺยทสฺตีติ ฯ อตสฺตฺรีณฺยาห ฯ (ปฤ) ยทิ มารฺคลาภกาล เอว สตฺยทรฺศนปฺรเหยาะ เกฺลศาะ กฺษียนฺเต ฯ กสฺมาตฺ ตฺรยาณํา สํโยชนานาเมว กฺษยมาห ฯ (อุ) สรฺเว เกฺลศาะ สตฺกายทฤษฺฏิมูลกาะ ฯ ยถา ภควานฺ ภีกฺษูนฺ ปฤจฺฉติ- เกน วสฺตุนา กิํ วสฺตูปาทาย กิํ วสฺตฺวภินิวิศฺย อีทฤศี ทฤษฺฏิรฺภวติ ฯ อสฺมินฺ กาเย มฺริยมาณ เอว อีทฤศาทยะ สรฺวา ทฤษฺฏโย นิรุธฺยนฺเต ฯ ภิกฺษว อาหุะ- ภควนฺมูลา หิ โน ภควนฺ ธรฺมาะ ฯ ภควนฺตเมว ปฺรารฺถยามเห วฺยากรณาเยติ ฯ ภควานาห- รูเป ขลุ สติ รูปมุปาทาย รูปมภินิวิศฺย สกฺตายทฤษฺฏิรฺภวติ ฯ ยาวทฺวิชฺญานมปฺเยวมฺ ฯ อิติ ฯ
อโต ชฺญาตวฺยํ สตฺกายทฤษฺฏิมุปาทาย สรฺเว เกฺลศาะ สมฺภวนฺตีติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สตฺยํา หิ สตฺกายทฤษฺเฏา วทนฺติ- อยมาตฺมา นิตฺโย วานิตฺโย เวติ ฯ นิตฺย อิติ ปศฺยตะ ศาศฺวตทฤษฺฏิะ ฯ อนิตฺย อิติ ปศฺยต อุจฺเฉททฤษฺฏิะ ฯ ยทฺยาตฺมา นิตฺยะ ฯ ตทา น กรฺม, น วิปากะ, ทุะขวิโมกฺษะ ฯ น มารฺคภาวนยา นิรฺวาณมนุปฺราปฺโนติ ฯ ยทสฺยา ทฤษฺเฏะ ปฺราธานฺยมฺ ฯ ส เอว ทฤษฺฏิปรามรฺศะ ฯ [ตสฺยา เอว] ยตฺปฺรกรฺษลาภะ ฯ ส เอว ศีลวฺรตปรามรฺศะ ฯ อาตฺมทฤษฺเฏา ตฤษฺณา ฯ ปรทฤษฺเฏา ทฺเวษะ ฯ อาตฺมน อุจฺจทรฺศนเมว มานะ ฯ ยถาภูตาชฺญานาตฺ ยตฺสํโยชนานํา ปฺราทุรฺภาวะ ฯ ไสวาวิทฺยา ฯ อตะ สตฺกายทฤษฺฏิสมุจฺเฉทาตฺสตฺยทรฺศเนน สํโยชนปฺรหาณํ ภวติ ฯ
(ปฤ) ยทิ สตฺกายทฤษฺฏิสมุจฺเฉทาทนฺยานฺยปิ ปฺรหียนฺเต ฯ กสฺมาทฺวิศิษฺยาห ศีลวฺรตปรามรฺศํ วิจิกิตฺสาญฺจ ฯ (อุ) ตโยะ ปฺราธนฺยาตฺ ฯ ธรฺมลกฺษณํ สากฺษาตฺกุรฺวโต โยคิโน น วิจิกิตฺสา ภวติ ฯ วิจิกิตฺเสยมสฺตฺยาตฺมา นาสฺตฺยาตฺเมติ วิจิกิตฺสเต ฯ มารฺโค วิศุทฺธิํ ปฺราปยติ นเวตฺยปิ วิจิกิตฺสเต ฯ อิทานีํ ทุะขสตฺยํ ปศฺยต อาตฺมทฤษฺฏิะ ปฺรหียเต ฯ อยเมว มารฺโค น ปุนรนฺโย ‘สฺตีตฺยปิ ปฺรชานาติ ฯ อต อุจฺยเต สตฺกายทฤษฺฏิปฺรหาณเมว วสฺตุโต ทุะขทรฺศนมฺ ฯ ศีลวฺรตสมุจฺเฉทาตฺ มารฺคํ ปฺรยุชฺย ชฺญาเน ชฺเญยธรฺเมษุ จ น วิจิกิตฺสเต ฯ ยะ สมฺยกฺชฺญาเนน ชฺเญยธรฺมานฺ ปฺรชานาติ ฯ ส เอว สมุทยํ ปฺรหาย นิโรธมธิคจฺฉนฺ จตุสฺสตฺยสมฺปนฺน อิตฺยุจฺยเต ฯ อต เอษํา ตฺรยาณํา วจนเมว นิรฺวิจิกิตฺสาลกฺษณํ ปฺรทรฺศยติ ฯ วิจิกิตฺเสยมาตฺมนิ มารฺเค จ ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อาทฺยาภิสมฺโพธิลกฺษณํ ยทุต ธรฺมํ ปศฺยติ ธรฺมํ ปฺรติลภเต ธรฺมํ ปฺรชานาติ ธรฺมํ ปฺรติสํเวทยเต ฯ วิจิกิตฺสาชาลํ วิตีรฺย ปรศาสนํ นานุวรฺตเต ฯ ภควจฺฉาสเน จ ไวศารทฺยพลมนุปฺราปฺย ผเล สุปฺรติติษฺฐติ ฯ อิติ ๚
เอกสตฺยทรฺศนวรฺโค นวตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๙๑ สรฺวาลมฺพนวรฺคะ
(ปฤ) กสฺมาตฺ ชฺญานํ สรฺวาลมฺพนํ ภวติ ฯ (อุ) ยตฺ ชฺญานํ ธาตฺวายตนาทิโคจรํ ตตฺ สรฺวาลมฺพนมิตฺยุจฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ อายตเนษุ ธาตุษุ โจกฺเตษุ ปทารฺถา อาลมฺพนานิ วิษยา ชฺเญยา อิตฺยาทยะ สรฺเว ธรฺมา ภวนฺติ ฯ [ตานฺ] ยตฺ ชฺญานมาลมฺพเต ตตฺ สรฺวาลมฺพนมิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) ชฺญานมิทํ น สมฺปฺรยุกฺตสหภฺวาทิธรฺมานฺ ชานาติ ฯ (อุ) ชานาติ ยทฺยายตนาทฺยาลมฺพนํ, ตตฺสามานฺยลกฺษณชฺญานํ ภวติ ฯ สามานฺยลกฺษณชฺญานตฺวาตฺ สรฺวมาลมฺพเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ทฺวาทศายตนานีติ วทโต นานฺยะ ปุนรฺธรฺโม ‘สฺติ ฯ อโต ชฺญายเต ชฺญานมิทมปิ สฺวาตฺมานมาลมฺพต อิติ ฯ (ปฤ) อุกฺตํ หิ สูเตฺร- ทฺวาภฺยํา ปฺรตฺยยาภฺยํา วิชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ฯ อโต น สฺวาตฺมาลมฺพนํ ชฺญานํ สฺยาตฺ ฯ ชฺญานานํา ทฤษฺฏานฺตานฺ ปฺรตีตฺย นาสฺติ สฺวาตฺมาลมฺพนมฺ ฯ ตทฺยถา- องฺคุลฺยคฺรํ นาตฺมานํ สฺปฤศติ ฯ น จกฺษุะ สฺวาตฺมานํ ปศฺยติ ฯ (อุ) ยตฺ ภวานาห- ทฺวาภฺยํา ปฺรตฺยยาภฺยํา วิชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ฯ น ตตฺ นิยเมน ภวติ ฯ อาลมฺพนํ วินาปิ ชฺญามุตฺปทฺยเต ฯ น หิ สรฺวํ ทฺวาภฺยํา ปฺรตฺยยาภฺยามุตฺปทฺยเต ฯ กิญฺจิตฺ ษษฺฐสฺย วิชฺญานสฺย สฺวกลาเป สรฺวถา อสทาลมฺพนํ ภวติ ฯ ทฤษฺฏธรฺมา[ลมฺพน]ตฺวาตฺ ฯ วิชฺญานสฺยาสฺย รูปาทิธรฺมานาลมฺพนตฺวาตฺ ฯ ยทฺยาลมฺพเต อนฺโธ ‘ปิ รูปํ ปศฺเยตฺ ฯ ปุรุษสฺยาสฺย ตสฺมินฺ สมเย จิตฺตไจตฺตา อตีตานาคตคตาะ ฯ อตีตานาคตาศฺจ อสทฺธรฺมาะ, กสฺยาลมฺพนานิ สฺยุะ ฯ อาตฺมาธฺยวสานมาตฺรสฺย ปฺรติเษธาเทวมุจฺยเต ฯ ยทิ วิชฺญานานิ ภวนฺติ ฯ ตานิ สรฺวาณิ อาภฺยํา ทฺวาภฺยาเมว ภวนฺติ ฯ น จตุรฺภิะ ปฺรตฺยไยะ ฯ กิญฺจิตฺ วิชฺญานํ ทฺเวา ปฺรตฺยเยา วิโนตฺปทฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ษฑายตนปฺรตฺยยะ สฺปรฺศ อิติ ฯ น วสฺตุตะ สฺปรฺศสฺย ษฑายตนานิ ปฺรตฺยยา ภวนฺติ ฯ อุตฺปทฺยมานํ น ษฑายตเนภฺโย ภวติ ฯ สปฺตมายาตนสฺย ปฺรติเษธาตฺ ฯ เอวํ จตุระ ปฺรตฺยยานฺ ปฺรติษิธฺยาห ภควานฺ ทฺเว อายตเน อิติ ฯ
อตีตานาคตากาศกาลทิคาทีนาญฺจ ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ เต ธรฺมาศฺจ น วสฺตุสนฺตะ ฯ อิทเมวานาลมฺพนํ ชฺญานํ ภวติ ฯ (ปฤ) อเนไนว เหตุนา อตีตานาคตาทโยะ ธรฺมาะ สนฺตะ สฺยุะ ฯ ยทฺยสนฺตะ, กิํ ตชฺชฺญานมุตฺปาทยติ ฯ ศศศฤงฺคกูรฺมโรมาหิปทาทิษุ น ชาตุ ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ (อุ) การิเตฺร ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ เอวํ ปุรุษทรฺศเน ‘ตีเต ตทตีตกาลํ สฺมรติ ฯ ปุรุษํ ภาษมาณํ ศฤณฺวนฺ ตทฺภาษณกาลํ สฺมรติ ฯ เอวมตีตาทิธรฺมาณํา นาสฺติ การิตฺรมิตฺยโต ‘ยุกฺตมฺ ฯ (ปฤ) อิทานีมตีเต กิํ กฤตฺวา สฺมรฺยเต ฯ (อุ) สฺมรณสฺย นาสฺติ โก ‘ปิ ธรฺมะ ฯ ภวานาห- ศศศฤงฺคาทิ กสฺมานฺน สฺมรตีติ ฯ โย ธรฺม อุตฺปทฺย นิรุทฺธะ ส สฺมรณียะ ฯ ยะ ปฺรกฤติโต ‘สนฺ ฯ กิํ สฺมรฺเยต ยถา ธรฺมะ ปูรฺวํ สตฺตฺวาขฺย อิทานีมตีโต ‘ปิ สตฺตฺวาขฺยะ ฯ เอวํ ตสฺมินฺ ธรฺเม ปูรฺวํ สฺมฤตฺยุตฺปาทาตฺ ตเทว จิตฺตํ ปุนะ สฺมรฺยเต ฯ น ตุ จิตฺตานฺตรมฺ ฯ อเนน ปุรุเษณ ปูรฺวํ ตทฺธรฺมนิมิตฺตมุปาตฺตมฺ ฯ ตสฺมินฺ ธรฺเม นิรุทฺเธ ‘ปิ ตตฺสํชฺญานุสฺมรณมุตฺปาทฺย [ตํ ธรฺมํ] วิกลฺปยติ ฯ โย ธรฺมสฺตสฺย จิตฺเต ชายเต ส ธรฺโม วินษฺฏะ ฯ ปศฺจาตฺ [ต]นฺมโนวิชฺญานํ ตตฺ วสฺตุ วิชานาติ อิท[เมว] นิมิตฺตาลมฺพนํ วิชฺญานมิตฺยาขฺยยเต ฯ นิมิตฺตมิทํ ปาศฺจาตฺยนิมิตฺตาลมฺพนวิชฺญานสฺย ปฺรตฺยยํ กโรติ ฯ ศศศฤงฺคาทิวิชฺญานนฺตุ อนิมิตฺตเหตุกมิตฺยโต โนตฺปทฺยเต ฯ ศศศฤงฺคาทิ ปฺรตีตฺยาปิ วิชฺญานํ ภเวตฺ ฯ ยทิ น ภวติ ฯ กถํ วกฺตุํ ปฺรภเวตฺ ฯ
(ปฤ) ศศวิษาณสฺวภาโว น วิชฺเญยะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตสฺย หฺรสฺวตฺวทีรฺฆตฺวศุกฺลตฺวกฤษฺณตฺวาทิสฺมฤติรฺหิ น ชาตุ ชายเต ฯ ตถาตีตธรฺโม ‘ปิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นหฺยสฺมากมตีตธรฺม อิทานีมภิมุขีภวติ ฯ ยถา อารฺยา อนาคตํ วสฺตุ ชฺญาตฺวา วทนฺติ- อิทํ วสฺตุ ตถา สฺยาตฺ, อิทํ วสฺตุ ตถา น สฺยาทิติ ฯ (อุ) อารฺยชฺญานพลํ หิ ตถา ธรฺมมสนฺตมปิ ปฺรากฺ ปฺรชานาติ ฯ ยถา อารฺยาะ ปาษณภิตฺติํ ภิตฺตฺวา อปฺรติหตมุนฺมชฺชนฺติ นิมชฺชนฺติ จ ฯ ตเถทมปิ วสฺตุ อสทปิ ชานนฺติ ฯ สฺมฤติพลาจฺจ ชานนฺติ ฯ ยถา จกฺษุรฺวิชฺญานํ น สฺตฺรีติ ปุรุษ อิติ วา วิกลฺปยติ ฯ ยทิ จกฺษุรฺวิชฺญานํ น วิกลฺปยติ ฯ มโนวิชฺญานมปิ น วิกลฺปเยตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ มโนวิชฺญานํ วิกลฺปยติ ฯ ตเถทมปิ สฺยาตฺ ฯ ยถา จาสฺมากมนุภูตนิรุทฺเธ ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ตถารฺยาณามปิ อสติ ธรฺเม ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา เทวทตฺต อิติ วจเน ไนกํ วิชฺญานํ จตฺวารฺยกฺษราณิ วิชานาติ ฯ ตถาปิ [ตานิ] วิชานาติ ฯ ยถา จ สํขฺยาปริมาณปฤถกฺตฺวสํโยควิภาคปรตฺวาปรตฺวาทยะ ฯ เต ธรฺมา อทฤษฺฏา อปิ [สฺว]วิชฺญานมุตฺปาทยนฺติ ฯ ยถา จ ปุรุษสฺย สฺวรูปํ ไนกกฺษเณน ปริชฺเญยมมฺ ฯ นาปิ ปฺรตฺยงฺควิชฺญาเนน ฯ อสตฺยปิ ปฺรตฺยงฺคํ ปุรุษชฺญาเน เอกกฺษณํ [ต]ชฺชฺญาเน ปุรุษชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ อิทมปิ ตถา สฺยาตฺ ฯ
ภวานวาทีะ- ทฤษฺฏานฺตํ ปฺรตีตฺย นาสฺติ กิญฺจิตฺ สฺวาตฺมาลมฺพนํ ชฺญานมิติ ฯ ตตฺราสฺติ วจนํ มนะ สฺวาตฺมานํ วิชานาตีติ ฯ โยคี จิตฺตวิปศฺยนามนุสรติ อตีเต ‘นาคเต ตุ จิตฺตํ นาสฺติ อิติ วจนาตฺ ฯ ยถา ปฺรตฺยุตฺปนฺนจิตฺเตน ปฺรตฺยุตฺปนฺนจิตฺตมาลมฺพเต ฯ โน เจตฺ น ชาตุ กศฺจิตฺปฺรตฺยุตฺปนฺนจิตฺตสมฺปฺรยุกฺต ธรฺมํ วิชานาติ ฯ (ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ-
สรฺเว ธรฺมา อนาตฺมานะ ปฺรชฺญยา ยทิ ปศฺยติ ฯ
อถ นิรฺวินฺทเต ทุะเข เอษ มารฺโค วิศุทฺธเย ๚ อิติ ฯ
อิยํ ปฺรชฺญา อาตฺมานํ สหภูธรฺมานนฺยานิ สรฺวธรฺมาลมฺพนานิ จาปนยติ ฯ (อุ) ชฺญานมิทํ สาสฺรวาลมฺพนเมว, นตฺวนาสฺรว[อาลมฺพน]มฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตสฺยํา หิ คาถายามุกฺตมฺ- อถ นิรฺวินฺทเต ทุะข อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ตตฺ ทุะขสตฺยาลมฺพนเมเวติ ฯ อาตฺมทฤษฺฏิปฺรณาศาย จ อนาตฺมภาวนา ฯ อาตฺมทฤษฺฏิะ ปญฺโจปาทานสฺกนฺธาลมฺพินี ฯ ชฺญาตวฺยมนาตฺม[ทฤษฺฏิ]รปิ ปญฺจสฺกนฺธานาลมฺพต อิติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธา อนิตฺยตฺวาทนาตฺมานะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยทนิตฺยํ ตทนาตฺมา ฯ ยทานาตฺมา ตทฺทุะขมฺ อิติ ฯ ภควานาห ยทฺภิกฺษโว ยุษฺมากํ ตตฺปฺรชหต อิติ ฯ ภิกฺษว อาหุะ- อาชฺญปฺตํ ภควนฺ ฯ ภควานาห- กถํ ยุษฺมาภิราชฺญปฺตมฺ ฯ รูปํ ภควนฺ [อนาตฺมา] อนาตฺมียมฺ ฯ เวทนา, สํชฺญา, สํสฺการา, วิชฺญาน[มนาตฺมา] อนาตฺมียมฺ ฯ ตทสฺมาภิะ- ปฺรหาตวฺย]มิติ ฯ ภควานาห- สาธุ สาธุ ขลุ ภิกฺษว อิติ ฯ [อโต] ชฺญาตวฺยมุปาทานสฺกนฺเธษฺเวว อนาตฺมพุทฺธิรฺภวตีติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ยตฺกิญฺจิตฺ [ภิกฺษโว] รูปมตีตมนาคตํ ปฺรตฺยุตฺปนฺนมาธฺยาตฺมิกํ วา พหิรฺธา วา เอาทาริกํ วา สูกฺษฺมํ วา [หีนํ วา ปฺรณีตํ วา] ยทฺทูเร ‘นฺติเก วา สรฺวํ ชานาติ นาตฺมา นาตฺมียมิติ ฯ เอวํ ยถาภูตํ สมฺยกฺ ปฺรชฺญยา ปศฺยติ อิติ ฯ อาห จ- รูปํ นาตฺมา, เวทนา, สํชฺญา, สํสฺการา วิชฺญานญฺจ นาตฺมา อิติ ปศฺยติ ฯ รูปมนิตฺยํ ตุจฺฉํ มายาวตฺ พาลาลาปนํ วธกํ สฺเตยกมนาตฺมา อนาตฺมียมิติ ฯ กิญฺจาห ภควานฺ- อตฺร นิษณฺณะ กศฺจินฺมูโฒ ‘วิทฺยาณฺฑคโต ‘วิทฺยานฺธีภูตะ ปริตฺยชฺย พุทฺธศาสนมิมํา มิถฺยาทฤษฺฏิมุตฺปาทยติ- ยทิ รูปํ นาตฺมา, เวทนา, สํชฺญา, สํสฺการา, วิชฺญานญฺจนาตฺมา ฯ กถมนาตฺมา กรฺม กฤตฺวา อาตฺมนา อนุภวติ อิติ ฯ อโต ชฺญายต อุปาทานสฺกนฺธาลมฺพนเมว ไนราตฺมฺยมิติ ฯ สูเตฺร จ อนาตฺมชฺญานํ สรฺวธรฺมนาลมฺพต อิติ วจนสฺถานํ น กิญฺจนาสฺติ ฯ ตตฺร ตตฺร สรฺวโตฺรกฺตํ ปญฺจสฺกนฺธานาลมฺพต อิติ ฯ
(ปฤ) ภควานฺ สฺวยมาห- สรฺวธรฺมา อนาตฺมาน อิติ ฯ อโต ชฺญายเต สํสฺกฤโต ‘สํสฺกฤตศฺไจตชฺชฺญานสฺยาลมฺพนมฺ ฯ น ตุ ปญฺโจปาทานสฺกนฺธมาตฺรมิติ ฯ อาห จ- ทศ ศูนฺยตาะ สรฺวธรฺมาลมฺพนา อิติ ฯ ยา ศูนฺยตา ตเทว ไนราตฺมฺยมฺ ฯ กิญฺจาห- สรฺเว สํสฺการา อนิตฺยา ทุะขา, สรฺเว ธรฺมา อนาตฺมาน อิติ ฯ ยทนาตฺมชฺญานํ ตทฺ ทุะขสตฺยาลมฺพนเมว ฯ กสฺมานฺนาห- สรฺวสํสฺการา อนาตฺมาน อิติ ฯ สรฺเว ธรฺมา อนาตฺมาน อิตฺยุกฺตตฺวาตฺ ชฺญาตวฺยํ ยตฺ สํสฺการา อิติ วจนํ ตตฺ สํสฺกฤตาภิธายกมฺ ฯ ยตฺ ธรฺมา อิติ วจนํ ตตฺ สรฺวา[ภิธายก]มิติ ฯ อาห จ- ก เอกลกฺษณธรฺมํ ลกฺษณานฺตรธรฺมญฺจาภิมุขํ สมฺปฺรชานาติ ยถา วิทฺยาจกฺษุษา รูปํ ปศฺยติ ฯ เกวลํ พุทฺธา ภควนฺตะ สมฺยกฺ สมฺพุทฺธา วิมุกฺติลาภิน เอกลกฺษณธรฺมํ ลกฺษณานฺตรธรฺมญฺจาภิมุขํ สมฺปฺรชานนฺติ ยถา วิทฺยาจกฺษุษา รูปํ ปศฺยนฺติ อิติ ฯ อนาตฺมลกฺษเณน หิ สรฺวธรฺมา เอกลกฺษณาะ ฯ อโต ชฺญายเต อนาตฺม[ชฺญานํ] สรฺวธรฺมานาลมฺพเต ฯ น ตุ ทุะขมาตฺรมฺ อิติ ฯ
อุจฺยเต ฯ สรฺว[มิติ] ทฺวิวิธํ สรฺวสงฺคฺราหกเมกเทศคฺราหกมิติ ฯ สรฺวสงฺคฺราหกมิติ ยถา ภควานาห- อศํ สรฺวชฺญ อิติ ฯ [อตฺร] สรฺวํ นาม ทฺวาทศายตนานิ ฯ เอกเทศคฺราหกมิติ ยถาห- สรฺวมาทีปฺตมิติ ฯ อนาสฺรวมสํสฺกฤตนฺตุ นาทีปฺตมุปลภฺยเต ฯ ยถา จ ตถาคตวรฺเค อุกฺตมฺ- ตถาคตะ สรฺวตฺยาคี สรฺวชยี อิติ ฯ ศีลาทโย ธรฺมา น ตฺยาชฺยาะ ฯ กินฺตุ อกุศลธรฺมานุทฺทิศฺยาห- สรฺวตฺยาคีติ ฯ อเชยฺยา อนฺเย พุทฺธาะ ฯ อนฺยานฺ สตฺตฺวานุทฺทิศฺยาปรมาห- สรฺวชยีติ ฯ กิญฺจาห- กตโม ภิกฺษุะ สรฺวชฺญะ ฯ ยะ ษฏฺสฺปรฺศายตนานามุตฺปาทํ นิโรธญฺจ ยถาภูตํ ปฺรชานาติ ฯ อยมุจฺยเต สามานฺยลกฺษณชฺญะ สรฺวธรฺมาณํา, น ตุ วิเศษลกฺษณชฺญ อิติ ฯ ภควําสฺตุ สามานฺยวิเศษชฺญะ สรฺวชฺญ อิตฺยุจฺยเต ฯ ภิกฺษุรยํ สามานฺเยน สรฺเว ธรฺมา อนิตฺยา อิติ ปฺรชานาตีตฺยตะ สรฺวชฺโญ ภวติ ฯ ตสฺย นามสามฺเย ‘ปิ วสฺตุโต ‘สฺติ เภทะ ฯ [ตตฺ] เอกเทศสงฺคฺราหกํ นาม ฯ
อาห จ ภควานฺ- ยตฺสูเตฺร ‘วตรติ ฯ วินเย จ สนฺทฤศฺยเต ฯ ธรฺมตาญฺจ น วิโลมยติ ฯ ส ธรฺม อุปาเทย อิติ ฯ กิญฺจาห- ย อาห อิทํ พุทฺธวจนมิติ ฯ ส สุวฺยญฺชนะ ฯ น สฺวรฺถะ ฯ วิทฺวานฺ ตตฺร สฺวรฺถํ สุวฺยญฺชนํ พฺรูยาตฺ ฯ เยนารฺเถน ภิโกฺษรสฺย วฺยญฺชนํ ปฺรศสฺยํ ภวติ ฯ ปุนรสฺติ กศฺจิทฺวกฺตา สฺวรฺถสฺย, น สุวฺยญฺชนสฺย ฯ สฺวรฺถํ สุวฺยญฺชเนน ปฺรกฺษิเปตฺ ฯ อิตฺเยวมาทิสูเตฺร ภควานฺ สรฺวํ ตตฺ สํศฺราวยติ ฯ อสฺติ จ นีตารฺถํ เนยารฺถญฺจ สูตฺรมฺ ฯ อิทนฺตุ เนยารฺถํ สูตฺรมฺ ฯ กสฺมาเทกสฺมินฺ วสฺตุนิ สรฺวมิติ วจนํ ภวติ ฯ ตสฺยาภิสนฺธิ รฺชฺญาตวฺยาสฺติ ฯ เลากิกา อปิ วทนฺติ เอกสฺมินฺ สรฺวมิติ ฯ ยถา วทนฺติ- สรฺวตฺยาคํ กโรติ ฯ สรฺเวษาญฺจ โภชนํ ปฺรยจฺฉติ ฯ อยํ สรฺวภุกฺ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวมนาตฺเมติ วจเน สตฺยปิ ปญฺโจปาทานสฺกนฺธาน[ภิสนฺธาย] อุกฺตํ, น ตุ สรฺวธรฺมานิติ ทฺรษฺฏวฺยมฺ ฯ
ยทุกฺตํ ภวตา- ทศ ศูนฺยตา อิติ ฯ ตตฺราสํสฺกฤตํ ศูนฺยมิติ โนปลภฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ กศฺจิทสํสฺกฤต อาตฺมสํชฺญามุตฺปาทยติ ฯ ตทนฺยสฺมินฺ ศูนฺเย ‘ปิ น กาจิตฺกฺษติะ ฯ ภวานปิ ทุะขชฺญาเนน ศูนฺยํ สํโยชยติ ฯ อตะ ศูนฺยตา น สรฺวธรฺมาลมฺพินี ฯ (ปฤ) เลากิกี ศูนฺยตา สรฺวธรฺมานาลมฺพเต น ตุ อนาสฺรวศูนฺยตา ฯ (อุ)นาสฺติ ตุ เลากิกี ศูนฺยตา ฯ สรฺวา ศูนฺยตา อนาสฺรวา ฯ (ปฤ) อุกฺตํ หิ ธรฺมมุทฺราสูเตฺร- ศูนฺยตา เลากิกี ศูนฺยเตติ ฯ (อุ) อิยํ โลโกตฺตรศูนฺยตา น ตุ เลากิกี ศูนฺยตา ฯ (ปฤ) อโตฺรกฺตํ ชฺญานทรฺศนสฺยาวิศุทฺธตฺวาตฺ ชฺญายต อิยํ เลากิกี ศูนฺยเตติ ฯ (อุ) อุกฺตนฺตุ ปฺราคสฺมาภิะ- อนาสฺรวํ จิตฺตํ ปฺรชฺญปฺติวิทารณมิติ ฯ อตะ ปฺรชฺญปฺติวิทารณาทาคตมนาสฺรวํ จิตฺตมฺ ฯ ปศฺจานฺนิโรธสตฺยํ ทฤษฺฏฺวา อภิมานํ วิหาย ชฺญานทรฺศนํ วิศุทฺธํ ภวติ ฯ อโต น เลากิกี ศูนฺยตา ฯ
ยทฺภวานาห- สรฺเว สํสฺการา อนิตฺยาะ สรฺเว ธรฺมา อนาตฺมาน อิติ ฯ เอวํ หิ สฺยาตฺ- โยคี ยทา ไนราตฺมฺยสํชฺญาสมนฺวิตะ ตทา ธรฺมสํชฺญาสมนฺวิตตฺวาตฺ ไนราตฺมฺเย ธรฺม อิติ ส สํชฺโญจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ ทรฺศนวรฺเค- โย ทุะขํ น ปศฺยติ, ส อาตฺมทรฺศี ภวติ ฯ โย ยถาภูตํ ทุะขํ ปศฺยติ, น ส ปุนราตฺมานํ ปศฺยติ ฯ อิติ ฯ ยถาภูตมิติ ยทนาตฺมทรฺศนมฺ ฯ อตะ สรฺเว ธรฺมา อนาตฺมาน อิติ วจนํ ทุะขสตฺยมาตฺรมาลมฺพฺย อนาตฺมา สํสฺการ อิตฺยภิทธาติ ฯ ยทฺภวานโวจตฺ- พุทฺธา [ภควนฺตะ] เอกลกฺษณํ ลกฺษณานฺตรญฺจาภิมุขํ ปศฺยนฺตีติ ฯ ตทปิ ธาตฺวายตนาทีนาเมกตฺวาเทกลกฺษณมิตฺยุจฺยเต อิติ สฺยาตฺ ฯ โก โทษะ ๚
สรฺวาลมฺพนวรฺค เอกนวตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๙๒ อารฺยวิหารวรฺคะ
อสฺติ ทฺวิวิโธ วิหาระ ศูนฺยวิหาร อนาตฺมวิหาร อิติ ฯ ปญฺจสฺกนฺเธษุ นาสฺติ สตฺตฺว อิติ ทรฺศนํ ศูนฺยวิหาระ ฯ ปญฺจสฺกนฺธา อปิ น สนฺตีติ ทรฺศนมนาตฺมวิหาระ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- รูปํ นิสฺขภาวํ ปศฺยติ [ยาวตฺ] เวทนํา สํชฺญํา สํสฺการานฺ วิชฺญานํ นิะสฺขภาวํ ปศฺยตีติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- นิะสฺขภาวมุปาทาย วิมุจฺยต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต รูปสฺวภาโว น วสฺตุสนฺ ยาวทฺเวทนาสํชฺญาสํสฺการวิชฺญานสฺวภาวา น วสฺตุสนฺต อิติ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- ปญฺจสฺกนฺธาะ ศูนฺยา มายาวตฺ อิติ ฯ น หิ มายา วสฺตุสตีติ นิรฺวาจฺยา ฯ ยทิ มายา วสฺตุสตี, น มาเยติ ภวติ ฯ นาสฺตีตฺยปิ น นิรฺวกฺตุํ สมฺภวติ ฯ อวสฺตุตฺวาเทว [พาลา]ลาปนํ กโรติ ฯ อยญฺจ โยคี สรฺวํ ศูนฺยํ ปศฺยติ ฯ อโต ชฺญายเต ปญฺจสฺกนฺธา น วสฺตุสนฺต อิติ ฯ ยถา เอกลกฺษณวิธมนาทฺภิตฺตฺยาทิเรโก [‘ปิ] ธรฺโม นาสฺติ ฯ ตถา ปญฺจสฺกนฺธา อปิ, ไนกะ [ตาทฤศะ] ปรมารฺถิโก ธรฺโม ‘สฺติ ฯ
(ปฤ) ยทิ รูปาทโย ธรฺมา อปิ อวสฺตุสนฺตะ ฯ ตทา เอกํ โลกสตฺยเมว สฺยาตฺ ฯ (อุ) นิโรธะ ปรมารฺถสตฺยตฺวาทสฺติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- มฤษา นาม ยตฺ ตุจฺฉกมฺ ฯ สตฺยํ นาม ยถาภูตมิติ ฯ นิโรธะ ส นิยตํ ยถาภูต อิตฺยตะ ปรมารฺถสนฺ อิติ ฯ (ปฤ) ยทฺภวโตกฺตํ ปญฺจสฺกนฺเธษุ นาสฺติ สตฺตฺว อิติ ทรฺศนํ [ศูนฺยวิหาร] อิติ ฯ เกน เหตุนา ปญฺจสฺกนฺธาะ สตฺตฺว อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ [ส] กิํ สาสฺรว อุตานาสฺรวะ ฯ (อุ) สาสฺรโว ‘นาสฺรวศฺจ (ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- ยะ สตฺตฺวํ ปศฺยติ ส ปญฺโจปาทานสฺกนฺธานฺ ปศฺยติ อิติ ฯ (อุ) อนาสฺรวธรฺโม ‘ปิ สตฺตฺวาขฺเย วรฺตเต นาสตฺตฺวาขฺเย ตรุปาษาณาเทา ฯ อโต ชฺญายเต อนาสฺรวานฺ สฺกนฺธานุปาทายาปิ สตฺตฺว อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ยทาจารฺโย ‘นาสฺรวจิตฺตคตะ ฯ ตสฺมินฺ สมเย ‘ปฺยสฺติ จิตฺตํ สตฺตฺว อิติ ฯ อโต ‘นาสฺรวจิตฺตมปิ สตฺตฺโว ภวติ ฯ สรฺเว สฺกนฺธา อุปาทานสฺกนฺธา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ อุปาทานาทุตฺปนฺนตฺวาตฺ ฯ
(ปฤ) กถํ ชฺญายเต สรฺเว อุปาทานาทุตฺปทฺยนฺต อิติ ฯ (อุ) อนาสฺรวธรฺโม ทานศีลสมาธิภาวนา กรฺมจิตฺตาทุตฺปทฺยเต ฯ อสติ ตุ [ตสฺมินฺ] โนตฺปทฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อวิทฺยานิวฤตตฤษฺณาสํโยชนยา ปฺรติพทฺโธ มูฒ อิมํ กายมนุปฺราปฺโนติ ฯ เอวํ วิทฺวานปิ อิติ ฯ กาย เอโวปาทานสฺกนฺธะ ฯ (ปฤ) ยทิ สรฺเว สฺกนฺธา อุปาทานสฺกนฺธาะ ฯ สาสฺรโว ‘นาสฺรว อิติ สฺกนฺธานํา ปฺรวิภาคะ กถมฺ ฯ (อุ) สรฺเว สฺกนฺธา อุปาทานาทุตฺปนฺนา อิตฺยต อุปาทานสฺกนฺธา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ไนว ปุนรฺภวมุปาททต อิตฺยโต ‘นาสฺรวาะ ฯ อิตฺยยํ ปฺรวิภาคะ ฯ สฺกนฺธา อุปาทานสฺกนฺไธะ สโหปาทานาทุตฺปนฺนา อิตฺยต อุปาทานสฺกนฺธา อิตฺยภิธียนฺเต ฯ อิทํ สูตฺรํ น วิรุธฺยเต ฯ
อิเมา ทฺเวา วิหาเรา ยตฺกิญฺจิทภาวมาลมฺเพเต ฯ ยทฺรูปาทเย ธรฺมาะ ศูนฺยาะ สฺวภาวนิรุทฺธา อิติ ฯ อยเมว ยตฺกิญฺจิทภาวะ ฯ (ปฤ) อิเมา ทฺเวา ปญฺจสฺกนฺธานาลมฺเพเต ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- รูปํ ปศฺยติ ศูนฺยมนาตฺมา เวทนาสํชฺญาสํสฺการานฺ วิชฺญานญฺจ ปศฺยติ ศูนฺยมนาตฺมา อิติ ฯ (อุ) สฺกนฺธานุปาทาย ปศฺยติ ศูนฺยมนาตฺเมติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สตฺตฺวการเณ สตฺตฺวศูนฺยํ ปศฺยติ ฯ รูปาทีนํา ธรฺมาณามปิ นิโรธํ ปศฺยติ ฯ (ปฤ) เอวญฺโจภยาลมฺพนมฺ ฯ ยทฺโยคี สฺกนฺธําศฺจ ศูนฺยานนุสฺมรติ ฯ ตเทว สฺกนฺธานฺ ยตฺกิญฺจิทภาวญฺจาลมฺพเต ฯ (อุ) โยคี สตฺตฺวการเณ น สตฺตฺวํ ปศฺยตีตฺยต เอว ศูนฺยจิตฺตมุตฺปาทฺย ตตะ ศูนฺยํ ปศฺยติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธานํา นิโรเธ จ น ปศฺยติ รูปสฺวภาวํ เวทนาสํชฺญาสํสฺการวิชฺญานสฺวภาวมฺ ฯ อโต ชฺญายเต อิเมา ทฺเวา ยตฺกิญฺจิทภาวาลมฺพนาวิติ ๚
อารฺยวิหารวรฺโค ทฺวินวตฺตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๙๓ ชฺญานทรฺศนวรฺคะ
(ปฤ) สมฺยคฺทรฺศนสฺย สมฺยคฺชฺญานสฺย จ โก วิเศษะ ฯ (อุ) อุภยเมกาตฺมกเมว ฯ นาสฺติ กศฺจิทฺวิเศษะ ฯ สมฺยคฺทรฺศนํ ทฺวิวิธํ เลากิกํ โลโกตฺตรมิติ ฯ เลากิกํ ยทสฺติ ปุณฺยํ ปาปมิตฺยาทิ ฯ โลโกตฺตรํ ยตฺ ทุะขาทีนํา สตฺยานํา ปฺรติสํเวทะ ฯ ตถา สมฺยกฺ ชฺญานมปิ ๚
(ปฤ) ภวโตกฺตํ ชฺญานทรฺศนโยรฺเนทฤศํ ลกฺษณมฺ ฯ กสฺมาตฺ กฺษานฺตโย ทรฺศนมาตฺรํ น ชฺญานมฺ ฯ กฺษยชฺญานมนุตฺปาทชฺญานํ, ปญฺจวิชฺญานสมฺปฺรยุกฺตา จ ปฺรชฺญา ชฺญานเมว จ ทรฺศนมฺ ฯ (อุ) กสฺมาตฺ กฺษานฺตโย น ชฺญานมฺ ฯ (ปฤ) อาชฺญาตมาชฺญาสฺยามีตฺยต อาชฺญาสฺยามีนฺทฺริยมฺ ฯ ยทิ ทุะเข ธรฺมกฺษานฺติรฺชฺญานมฺ ฯ ทุะเข ธรฺมกฺษานฺติรฺชฺญาไตว ทุะเข ธรฺมชฺญานมาชฺเญนฺทฺริยํ สฺยาตฺ ฯ นาชฺญาสฺยามีนฺทฺริยมฺ ฯ อโต กฺษานฺติรฺน ชฺญานมฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ยตฺ ธรฺเมษุ ธรฺมานฺ ปรีตฺตํ ปฺรชฺญยา วิปศฺยติ ฯ กฺษานฺติ[ริยํ วิปศฺยนา] อปรินิษฺปนฺนา ฯ ปรินิษฺปนฺนา ตุ ชฺญานมฺ อิติ ฯ ยา กฺษานฺติะ, อปรินิษฺปนฺนา วิปศฺยนา [สา] ฯ ปฺรถมา จานาสฺรวา ปฺรชฺญา ปฺราถมิกํ ทรฺศนํ กฺษานฺติะ ฯ น ปฺราถมิกํ ทรฺศนํ ชฺญานํ ภเวตฺ ฯ กฺษานฺติกาเล จ น วินิศฺจโย ภวติ ฯ ชฺญานกาเล ตุ วินิศฺจโย ‘วศฺยํ ภวติ ฯ กฺษานฺตฺยุตฺปตฺติกาเล วิจิกิตฺสา ปุนรนุวรฺตเต ฯ อตะ กฺษานฺติรฺน ชฺญานมฺ ฯ (อุ) ยา กฺษานฺติสฺตเทว ชฺญานมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ฉนฺทะ อภิรติะ กฺษานฺติะ สรฺวเมการฺถกมฺ ฯ โยคี ปูรฺวํ ทุะขํ ชฺญาตฺวา ปศฺจาตฺ [ตตฺ]กฺษานฺตาวภิรมเต ฯ ยทิ ปูรฺวเมว นาสฺติ ชฺญานมฺ ฯ กฺษนฺตวฺเย กาภิรติะ ฯ ปรีตฺตวจเน จ เกวลมุกฺตํ วิปศฺยนา กฺษานฺติริติ น ชฺญานมฺ ฯ ตถา เจตฺ ปฺรติปตฺติผลเวทโก ชฺญานรหิตะ สฺยาตฺ ฯ ยทิ มนฺยเส โยคิโน ชฺญานวต เอว กฺษานฺติรฺภวตีติ ฯ ตทา กฺษานฺติเวทนเมว ชฺญานํ ภวติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- [เอวํ] ชานนฺ ปศฺยนฺ อาสฺรวาทฺวิมุจฺยต อิติ ฯ อาห จ- ชฺญานํ ทรฺศนญฺไจการฺถกมิติ ฯ กิญฺจ ภควานาห- ทุะขชฺญานํ สมุทย[ชฺญานํ] นิโรธ[ชฺญานํ] มารฺคชฺญานมฺ อิติ ฯ น ตฺวาห กฺษานฺติริติ ฯ อโต ชฺญายเต ชฺญานเมว กฺษานฺติริติ ฯ
ภควานฺ วิมุกฺตฺยรฺถมาห- ยถาภูตํ ปฺรชานาตีติ ชฺญานมฺ อิติ ฯ กฺษานฺติรปิ ยถาภูตํ ปฺรชานาตีติ น [ชฺญานา]ทนฺยา สฺยาตฺ ฯ ยทิ ภวตฺ อาชฺญาต[มาชฺญาสฺยามี]นฺทฺริยเมว กฺษานฺติริติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ น วยํ วทามะ ปูรฺวํ กฺษานฺติะ ปศฺจาตฺ ชฺญานมิติ ฯ เอกสฺไยว จิตฺตสฺย กฺษานฺติะ ชฺญานมิตฺยาขฺยา ภวติ ฯ อยํ สูตฺรารฺโถ ‘สิทฺธะ ฯ ภวตะ กถมสิทฺเธน ลกฺษณสิทฺธิรฺภวติ ฯ ภวานาห- กฺษานฺติปรินิษฺปนฺเนติ ฯ ปฺรตฺยุกฺตมิทํ มยา ยตฺ ชฺญานปูรฺวิกา กฺษานฺติริติ ฯ [อตะ] ปรินิษฺปนฺไนว กฺษานฺติริติ ทฺรษฺฏวฺยมฺ ฯ ยทิ ปรินิษฺปตฺติํ น ชานาติ ฯ กถํ กฺษมเต ฯ ภวานโวจตฺ- กฺษานฺติกาเล น วินิศฺจโย ‘สฺตีติ ฯ ภวตํา ศาสเนกฺษานฺตฺยา สํโยชนํ ปฺรชหาติ ฯ เอวมนิศฺจิตํ กิํ สํโยชนํ ปฺรชหาติ ฯ ภวานโวจตฺ- กฺษานฺติกาเล วิจิกิตฺสานุวรฺตเต อิติ ฯ ตถา เจตฺ มารฺคสตฺยทรฺศเน ‘ปิ วิจิกิตฺสานุวรฺตมานา ภวติ ฯ ตตฺร ชฺญานมุตฺปทฺยมานมปิ อชฺญานํ สฺยาตฺ ฯ น สวิกลฺปิเกยํ กฺษานฺติะ อิทํ ชฺญานํ ภวติ ฯ ยถา เลากิกี วิปศฺยนา จตุสฺสตฺยานุสาริณี กฺษานฺติริตฺยปฺยุจฺยเต ชฺญานมิตฺยปฺยุจฺยเต ฯ อนาสฺรวา กฺษานฺติรฺชฺญานญฺจ ตถา สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) กฺษยชฺญานมนุตฺปาทชฺญานญฺจ ชฺญานมาตฺรํ น ทฤษฺฏิะ ฯ (อุ) กิํ การณมฺ ฯ (ปฤ) สูเตฺร หิ ปฤถุคุจฺยเต สมฺยคฺทฤษฺฏิะ สมฺยกฺ ชฺญานมิติ ฯ อโต ชฺญานํ น ทฤษฺฏิะ ฯ (อุ) ตถา เจตฺ สมฺยคฺทฤษฺฏิรฺน สมฺยคฺ ชฺญานํ ภวติ ฯ ยทิ ภวโต มตํ สมฺยคฺ ทฤษฺฏิะ สมฺยคฺ ชฺญานมิติ ฯ สมฺยคฺ ชฺญานมปิ สมฺยคฺ ทฤษฺฏิะ สฺยาตฺ ฯ ปญฺจางฺคธรฺมกาเย ปฺรชฺญาสฺกนฺธาตฺ ปฤถคุกฺตํ วิมุกฺติชฺญานทรฺศนํ น ปฺรชฺญา ภเวตฺ ฯ ตถา จ กฺษยชฺญานมมุตฺปาทชฺญานมปิ น ปฺรชฺญา ภวติ ฯ อิทานีํ สมฺยคฺทฤษฺฏิเรว ภินฺนลกฺษณตยา สมฺยคฺ ชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ ยทุต สรฺวเกฺลศานํา กฺษโย ‘รฺหตศฺจิตฺเต สมุตฺปทฺยต อิตฺยต[สฺตต] สมฺยคฺ ชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) ยทิ สมฺยคฺ ชฺญานเมว สมฺยคฺทฤษฺฏิะ ฯ ตทา อรฺหนฺน ทศางฺคสมฺปนฺนะ สฺยาตฺ ฯ (อุ) เอกสฺไยว นามานฺตรมฺ ฯ ยถา ธรฺมชฺญานํ ทุะขชฺญานมิติ ฯ อาห จ- อรฺหนฺ อษฺฏคุณปุณฺยเกฺษตฺรสมฺปทิติ ฯ อตะ สมฺยคฺ ชฺญานเมว สมฺยคฺทฤษฺฏิะ ฯ ษฏฺสุ สามีจีษุ ษษฺฐี สามีจี สมตาทฤษฺฏิริตฺยุจฺยเต ฯ ยทิ ภวโตกฺตวตฺ ภวติ ฯ ตทา กฺษยชฺญานมนุตฺปาทชฺญานํ น สามีจี ภวติ ฯ กิญฺจ สมฺยคฺวิปศฺยตีติ สมฺยคฺทฤษฺฏิะ ฯ กฺษยชฺญานมนุตฺปาทชฺญานญฺจ สมฺยคฺวิปศฺยตีตฺยโต ‘ปิ สมฺยคฺทฤษฺฏิะ ฯ
(ปฤ) ปญฺจวิชฺญานสมฺปฺรยุกฺตา ปฺรชฺญา ชฺญานมาตฺรํ น ทฤษฺฏิะ ฯ (อุ) กสฺมานฺน ทฤษฺฏิะ ฯ (ปฤ) ปญฺจวิชฺญานานิ นิรฺวิกลฺปกานิ ฯ ปฺรถมต อาลมฺพนคตตฺวาตฺ ฯ ทฤษฺฏิรฺนาม สญฺจิตฺโยปนิธฺยานมฺ ฯ ปญฺจวิชฺญานานิ จ ปฺรตฺยุตฺปนฺนมาลมฺพนฺเต ฯ อโต น ทฤษฺฏิะ ฯ (อุ) ตตฺร วิตรฺกวิจาราภาวาตฺ น วิกลฺปยนฺติ ฯ ปฺรถมต อาลมฺพนคตตฺวาตฺ น ทฤษฺฏิริติ ยทิ มตมฺ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภวตํา หิ ศาสนํ จกฺษุรฺวิชฺญานํ สนฺตานาลมฺพนํ ยถา มโนวิชฺญานมิติ ฯ อโต น วกฺตวฺยํ ปฺรถมต อาลมฺพนคตมิติ ฯ ตถา เจนฺมโนวิชฺญานมปิ น ทฤษฺฏิรฺภเวตฺ ฯ ภวานฺ ปุนราห- ปฺรตฺยุตฺปนฺนาลมฺพนตฺวานฺน ทฤษฺฏิริติ ฯ อิทมปิ น ยุกฺตมฺ ฯ ปรจิตฺตชฺญานมปิ ปฺรตฺยุตฺปนฺนาลมฺพนมฺ ฯ อิทมปิ น ทฤษฺฏิะ สฺยาตฺ ฯ ปญฺจวิชฺญาเนษุ นาสฺติ ยถาภูตชฺญานมฺ ฯ ปฺรติปตฺตฺยภาวาตฺ ฯ สทา ปฺรชฺญปฺตฺยนุวรฺตนาจฺจ ฯ ทฤษฺฏิะ ชฺญานํ ปฺรชฺญา อิตฺยาทิ สรฺวํ นาสฺติ ฯ กิํ ปุนรฺทฤษฺฏิมาตฺรํ นาสฺตีติ ฯ
เกจิทาหุะ- จกฺษุรินฺทฺริยํ ทฤษฺฏิริติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) น จกฺษุรินฺทฺริยํ ทฤษฺฏิะ ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานํ [วิษยา]ลมฺพนํ ภวติ ฯ โลกวฺยวหารมนุสฤตฺย จกฺษุรฺทฤษฺฏิริตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ- สนฺตฺยษฺฏทฤษฺฏโย ยทุต ปญฺจมิถฺยาทฤษฺฏโย เลากิกี สมฺยคฺทฤษฺฏิะ ไศกฺษทฤษฺฏิรไศกฺษทฤษฺฏิะ ฯ เอตา อษฺฏทฤษฺฏิรฺวรฺชยิตฺวา อนฺยา ปฺรชฺญา น ทฤษฺฏิริตฺยุจฺยต อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ชฺญานทรฺศนํ วิมุกฺติลาภะ ปฺรติสํเวทนํ สากฺษาตฺการ อิตีทํ สรฺวเมการฺถกมฺ ฯ อิยํ ทฤษฺฏิริยํ น ทฤษฺฏิริติ ยตฺ วจนมฺ ฯ สรฺวํ ตตฺ สฺวสํชฺญาวิกลฺปิตํ วจนมฺ ฯ (ปฤ) อุกฺตํ นนุ สูเตฺร- ชานนฺ ปศฺยนฺ อาสฺรวาทฺวิมุจฺยต อิติ ฯ กถมสฺติ ปฺรวิภาคะ ฯ (อุ) ยตฺ ชฺญาตฺวา อาเทา ปฺรชฺญปฺติํ วิทารยติ ตตฺ ชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ ธรฺมสฺถิตายามวตรณํ ทรฺศนมฺ ฯ อาทฺยวิปศฺยนา ชฺญานมฺ ฯ [ตตฺ]ปฺรติสํเวทนํ ทรฺศนมฺ ฯ อิตฺเยวมสฺติ ปฺรวิภาคะ ๚
ชฺญานทรฺศนวรฺคสฺตฺรินวตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๙๔ ตฺริวิธปฺรชฺญาวรฺคะ
ติสฺระ ปฺรชฺญา, ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา, จินฺตามยี ปฺรชฺญา, ภาวนามยี ปฺรชฺเญติ ฯ สูตฺราทิ ทฺวาทศางฺคปฺรวจนาทุตฺปนฺนา ศฺรุตมยี ฯ อิทมนาสฺรวํา ปฺรชฺญํา ชนยตีติ ปฺรชฺญา ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ราหุโล ภิกฺษุรฺวิมุกฺติปฺราปิณีํ ปฺรชฺญํา สมฺปาทยติ อิติ ฯ เวทาทีนฺ วฺยาวหาริกคฺรนฺถานฺ ศฤณฺวนฺนปิ นานาสฺรวํา ปฺรชฺญามุตฺปาทยตีตฺยโต น [สา] ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ภวติ ฯ ยตฺ สูตฺราณามรฺถํ จินฺตยติ สา จินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ ยโถจฺยเต- โยคี ธรฺมํ ศฺรุตฺวา ตทรฺถคติํ จินฺตยติ ฯ อิติ ฯ อปิ จาห- โยคี ธรฺมํ ศฺรุตฺวา ตทรฺถํ จินฺตยนฺ สทา ปฺรติปทมนุวรฺตต อิติ ฯ ยตฺ ชฺญานทรฺศนมภิมุขีภวติ สา ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ ยโถจฺยเต- โยคี สมาหิตจิตฺเต ปญฺจสฺกนฺธานุตฺปาทนิรุทฺธานฺ ปศฺยตีติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยูยํ ภิกฺษโว ธฺยานสมาธิํ ภาวยนฺโต ยถาภูตชฺญานทรฺศนมภิมุขํ ลภธฺเว ฯ อิติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สปฺตสมฺยคฺชฺญานสูเตฺร- ยตฺ ภิกฺษุ ธรฺมํ ปฺรชานาติ ฯ [อิยํ] ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ ยทรฺถํ ปฺรชานาติ [อิยํ] จินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ ยตฺ กาลาทีนฺ ปฺรชานาติ ฯ อิยํ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ อิติ ฯ ยถา จ ราหุละ ปญฺโจปาทานสฺกนฺธนิกายาทีนธีเต ฯ อิยํ ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ ยทฺวิวิกฺตเทเศ ตทรฺถํ จินฺตยติ ฯ อิยํ จินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ ปศฺจาตฺสมฺโพธิกาเล ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ตฺรีณฺยายุธานิ ศฺรุตายุธํ วิเวกายุธํ ปฺรชฺญายุธมิติ ฯ ศฺรุตายุธํ นาม ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ วิเวกายุธํ จินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ ปฺรชฺญายุธํ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- ปญฺจานุศํสาธรฺมศฺรวเณ ฯ กตมาะ ปญฺจ ฯ อศฺรุตํ ศฤโณติ ฯ ศฺรุตํ ปรฺยาทาปยติ ฯ กํากฺษํา วิหนฺติ ฯ ทฤษฺฏิํ ฤชุ กโรติ ฯ จิตฺตมสฺย ปฺรสีทติ ฯ อิติ ฯ อศฺรุตํ ศฤโณติ ฯ ศฺรุตํ ปรฺยาทาปยติ อิตียํ ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ กํากฺษํา วิหนฺติ ฯ ทฤษฺฏิํ ฤชุกโรติ อิตียํ จินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ จิตฺตมสฺย ปฺรสีทติ อิตียํ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ ธรฺมศฺรวณานุศํสายาญฺโจกฺตมฺ- โศฺรเตฺรณ ธรฺมํ ศฤโณติ ฯ วาจา ธรฺมมธีเต ฯ อิยํ ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ มนสา มีมําสเต ฯ อิยํ จินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ ปศฺยนฺ อภิสเมติ ฯ อิยํ ภาวนามยี ปฺรชฺญา อิติ ฯ จตุรฺษุ โศฺรตอาปตฺตฺยงฺเคษุ สทฺธรฺมศฺรวณํ ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ โยนิโศมนสฺการศฺจินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ ธรฺมานุธรฺมปฺรติปตฺติรฺภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ ปญฺจวิมุกฺติทฺวาเรษุ [ยทนฺยตรสฺมาตฺ] คุรุสฺถานียาตฺ ธรฺมํ ศฺรฤโณติ ฯ อิยํ ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ [ตสฺมินฺ ธรฺเม] ยทรฺถปฺรติสํเวที ภวติ ฯ อิยํ จินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ ตสฺย ยตฺ ปฺรโมทฺยาทิ ชายเต ฯ อิยํ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ
อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- ภควานฺ ธรฺมมุปทิศติ อาเทา กลฺยาณํ มธฺเย กลฺยาณมนฺเต กลฺยาณมิตฺยาทิ ฯ ตํ ธรฺมํ ศฤโณติ สตฺปุรุษสฺตรุโณ วฤทฺโธ วา ฯ ศฺรุตฺตฺวา ปฺรติสญฺจิกฺษติ- สมฺพาโธ คฤหาวาโส ‘ภฺยวกาศา ปฺรวฺรชฺยา ฯ เนทํ สุ กรมคารมธฺยาวสตา [เอกานฺตปริศุทฺธํ] สทฺธรฺมํ จริตุมิติ ฯ ตไทว โภคสฺกนฺธํ ปฺรหาย ชฺญาติปริวฤตฺตํ ปฺรหาย อคาราทนาคารํ ปฺรวฺรชติ ฯ ศีลํ ธตฺเต ฯ อินฺทฺริยาณิ รกฺษติ ฯ อิรฺยาปเถษุ สมฺปฺรชนฺยการี ภวติ ฯ วิวิกฺตเทเศ จินฺตยติ ฯ ปญฺจ นีวรณานิ ปฺรหาย ปฺรถมธฺยานาทีนุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ ยาวทาสฺรวกฺษยมนุปฺราปฺโนติ ฯ อิติ ฯ ตตฺร ยตฺ ธรฺมํ ศฤโณติ ตรุโณ วา วฤทฺโธ วา อิติ ฯ อิยํ ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ ศฺรุตฺวา ยตฺ ปฺรติสญฺจิกฺษติ- สมฺพาโธ คฤหาวาโส ‘ภฺยวกาศา ปฺรวฺรชฺเยติ ฯ อิยํ จินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ ปญฺจ นีวรณานิ ปฺรหาย ยาวทาสฺรวกฺษยมนุปฺราปฺโนติ ฯ อิยํ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ทฺวาภฺยํา ปฺรตฺยยาภฺยํา สมฺยคฺทฤษฺฏิรุตฺปทฺยเต ฯ [กตมาภฺยํา ทฺวาภฺยามฺ] ฯ ปรโต ธรฺมศฺรวณํ โยนิโศมนสฺการ อิติ ฯ ปรโต ธรฺมศฺรวณํ ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ โยนิโศมนสฺการศฺจินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ สมฺยคฺทฤษฺฏิสมุตฺปาโท ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ อุกฺตญฺจ คาถายามฺ-
นิเษวฺย สนฺตํ ปุรุษํ สทฺธรฺมมุปศฺรุตฺย จ ฯ
วิวิกฺตเทศาภิรตะ ตจฺจิตฺตํ วินเยตฺปุนะ ๚ อิติ ฯ
ตตฺร นิเษวฺย สนฺตํ ปุรุษํ สทฺธรฺมมุปศฺรุตฺย เจตียํ ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ วิวิกฺตเทศาภิรต อิตียํ จินฺตมยี ปฺรชฺญา ฯ ตจฺจิตฺตํ วินเยตฺปุนริตียํ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ กิญฺจ ภควานฺ ภิกฺษูนนุศาสฺติ- ยตฺกิญฺจิทฺภาษมาไณรฺยุษฺมาภิศฺจตุสฺสตฺยานิ ภาษยิตวฺยานิ ฯ ยตฺกิญฺจิจฺจินฺตยทฺภิศฺจตุสฺสตฺยานิ จินฺตยิตวฺยานิ อิติ ฯ ตตฺร จตุสฺสตฺยภาษณํ ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา ฯ จตุสฺสตฺยจินฺตนํ จินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ จตุสฺสตฺยานํา ลาภะ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ เอวมาทินา ตตฺร ตตฺร สูเตฺร ภควานฺ ตฺริวิธํา ปฺรชฺญามโวจตฺ ฯ
(ปฤ) ติสฤษุ ปฺรชฺญาสุ กติ กามธาเตา ฯ กติ รูปธาเตา ฯ กติ อารูปฺยธาเตา ภวนฺติ ฯ (อุ) กามธาเตา สรฺวา ภวนฺติ ฯ ยถา หสฺตก อุปาสโก ‘ตปฺยทฺเทเวษูปปทฺย ตตฺร ธรฺมํ เทศยติ ฯ ธรฺมํ เทศยนฺ อวศฺยํ ตทรฺถํ จินฺตยติ ฯ อโต ชฺญายเต รูมธาตาวปฺยสฺติ จินฺตามยี ปฺรชฺเญติ ฯ อารูปฺยธาตาวสฺติ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ กามธาเตา นาสฺติ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ รูปธาเตา นาสฺติ จินฺตามยี ปฺรชฺเญติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) เกน ปฺรตฺยเยน กามธาเตา นาสฺติ ภาวนามยี ปฺรชฺญา ฯ (ปฤ) น กามธาตุกมารฺเคณ สรฺวาณิ นีวรณานิ สรฺวาณิ ปรฺยวสฺถานานิ ปฺรชหาติ เยน กามธาตุกปรฺยวสฺถานํ นาภิมุขีภเวตฺ ฯ (อุ) ภวตํา ศาสเน เนทํ วจนมสฺติ ยตฺ น กามธาตุกมารฺเคณ นีวรณานิ ปรฺยวสฺถานานิ ปฺรชหาติ เยน กามธาตุกปรฺยวสฺถานํ นาภิมุขีภเวทิติ ฯ อาห จ กามธาตุกมารฺเคณ เกฺลศาน ปริเภทยตีติ ฯ กิมิติ ฯ กามธาตาวสฺติ อศุภาทิภาวนา ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อศุภภาวนํา ภาวยนฺ กามราคํ สมูหนฺติ อิติ ฯ ตถา กรุณาทาวปิ ฯ (ปฤ) กามธาตาวศุภาทิภาวนา นาตฺยนฺตํ เกฺลศานฺ สมุจฺเฉทยติ ฯ (อุ) รูปธาตุกาศุภาทิภาวนาปิ นาตฺยนฺตํ เกฺลศานฺ สมุจฺฉินฺทฺยาตฺ ฯ (ปฤ) เทาษฺฐุลฺยาทฺยากาไระ เกฺลศานฺ ปฺรชหาติ ฯ นาศุภาทินา ฯ (อุ) เทาษฺฐุลฺยาทินา เกฺลศานฺ ปฺรชหาติ นาศุภาทินา อิติ นาสฺติ กิญฺจน สูตฺรวจนมฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- อศุภาทินา เกฺลศานฺ สมูหนฺติ อิติ ฯ เทาษฺฐุลฺยาทีนํา กิมสฺติ พลํ เกฺลศานํา สมุจฺเฉทกมฺ ฯ [ยตฺ] นาสฺตฺยศุภาทีนามฺ ฯ ยทิ กามธาเตา เทาษฺฐุลฺยาทฺยากาโร ‘สฺติ ฯ อเนนากาเรณ เกฺลศานฺ สมุจฺฉินฺทฺยาตฺ ฯ ยทิ นาสฺติ, วกฺตวฺยํ การณํ กสฺมาทสฺติ อศุภาทิะ, น เทาษฺฐุลฺยาทิริติ ฯ ยทิ สนฺนปิ น เกฺลศานฺ สมุจฺเฉทยติ ฯ รูปธาเตา สนฺนปิ น สมุจฺฉินฺทฺยาตฺ ฯ อตฺราปิ การณํ วกฺตวฺยํ กสฺมาตฺ กามธาเตา น สมุจฺเฉทยติ ฯ รูปธาเตา ปรํ สมุจฺเฉทยตีติ ฯ
กามธาเตา สนฺนปิ เทาษฺฐุลฺยาทิรฺน เกฺลศานฺ สมุจฺเฉทยติ ฯ อสฺติ วิเกฺษปธาตุตฺวาตฺ ฯ วิกฺษิปฺตจิตฺโต น กิญฺจิตฺสมุจฺเฉทยติ ฯ ยโยกฺตํ สูเตฺร- จิตฺตสมาธานํ มารฺคะ จิตฺตวิเกฺษโป ‘มารฺค อิติ ฯ (อุ) การณํ วกฺตวฺยํ กสฺมาตฺ กามธาตุรฺวิเกฺษปธาตุริติ ฯ ตตฺราสฺติ อศุภาทิภาวนา ยทฺยยํ วิเกฺษปธาตุะ ฯ กถํ กงฺกาลาทิ วิลกฺษณํ ปศฺยติ ฯ รูปธาเตา จ จิตฺตสมาธาเน กสฺย ไวลกฺษณฺยมสฺติ ฯ กามธาโต ตุ นาสฺติ ฯ (ปฤ) รูปธาตุกมารฺเคณ ไวราคฺยมนุปฺราปฺย ตทนฺตรา มฺริยมาโณ รูปธาตาวุตฺปทฺยเต ฯ ยถา อาณิราณิํ นิสฺสารยติ ฯ (อุ) กิํ นาม ไวราคฺยมฺ ฯ (ปฤ) เกฺลศปฺรหาณํ ไวราคฺยมฺ ฯ รูปธาตุกรฺมารฺเคณ เกฺลศานฺ ปฺรชหาติ ฯ น กามธาตุเกน ฯ (อุ) ตีรฺถิกาะ ปฺรหีณสํโยชนา อปิ ปุนะ กามธาเตา สมุตฺปทฺยนฺเต ฯ อตะ [เต] ปฺรากฤตา น ปฺรหีณสํโยชนา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ยทิ [สํโยชนานิ] ปฺรหาย ปุนรุตฺปทฺยเต ฯ ตทา อนาสฺรวะ กฺษีณสํโยชโน ‘ปิ ปุนรุตฺปทฺเยต ฯ ตตฺตุ น สมฺภวติ ฯ
อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- กฺษีณตฺริสํโยชนสฺตฺรีณิ วิษาณิ สมูหนฺตีติ ฯ ปฺรากฤโต น ตฺรีณิ สํโยชนานิ กฺษปยตีตฺยโต น วีตราโค ภวติ ฯ ปฺรากฤตสฺย นิตฺยมสฺติ อาตฺมทฤษฺฏิะ ฯ ยตะ ส น สตฺกายทฤษฺฏฺยาทีนฺ กฺษปยติ ฯ ยทิ ปฺรากโต ไวราคฺยกุศละ, สรฺเว ‘ปิ เกฺลศา น สฺยุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺเว หิ เกฺลศาะ ปฺรตีตฺยสิทฺธาะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปฺรตฺยเยภฺย อาตฺมา สิธฺยตีติ ฯ ยทิ ปฤถคฺชนสฺยาสฺย กามธาตุกปญฺจสฺกนฺเธษุ สตฺกายทฤษฺฏิรฺโนทฺภวติ ฯ อูรฺธฺวธาตุกสฺกนฺเธษุ ปุนรฺน ภเวตฺ ฯ ตทา ตุ ปฤถคฺชนสฺย น สตฺกายทฤษฺฏิรฺภเวตฺ ฯ อิตฺยสฺตีทฤโศ โทษะ ฯ เอวํ เกฺลไศรตฺยนฺตกฺษีไณรฺภวิตวฺยมฺ ฯ ปฤถคฺชโน ‘ยมรฺหนฺ สฺยาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ [ตสฺย] เกฺลศา ไนกานฺตํ กฺษีณาะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ทฺวาวิเมา ภิกฺษวะ อศนฺยา ผลนฺตฺยา น สนฺตฺรสตะ ฯ [กตเมา ทฺเวา] ภิกฺษุศฺจ กฺษีณาสฺรโว ราชา จ จกฺรวรฺตี อิติ ฯ อิทานีมยํ ปฤถคฺชโน ‘ปิ น สนฺตฺรเสตฺ ฯ อรฺหนฺ นาภินนฺทติ ชีวิตํ, นาภิสนฺตฺรสติ มรณมฺ ฯ อยํ [ปฤถคฺชโน] ‘ปิ เอวํ สฺยาตฺ ฯ ยถา อุปเสโน ‘รฺหนฺ อาศีวิษทษฺโฏ ชีวิตานฺเต ‘วิรูเปนฺทฺริโย ‘วิกฤตรูปศฺจ พภูว ฯ ตถายมปิ สฺยาตฺ ฯ อรฺหโต ‘ษฺเฏา โลกธรฺมา น จิตฺตมวปาตยนฺติ ฯ ตถา สฺยาทยมปิ ฯ วีตราคตฺวาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ ปฤถคฺชนสฺย วีตราค อิติ กถฺยมานสฺยาปิ เนทํ ลกฺษณํ สฺยาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต น กฺษีณเกฺลโศ [‘ย]มิติ ฯ
(ปฤ) ปฤถคฺชนะ สํโยชนานิ ปฺรหาย อตฺรายุโษ ‘นฺเต รูปธาตาวุตฺปทฺยเต ฯ ยทิ สํโยชนานิ น ปฺรชหาติ ฯ กถํ ตโตฺรตฺปทฺเยต ฯ สูเตฺร ‘ปฺยุกฺตมฺ- อสฺติ วีตราคสฺตีรฺถิก อิติ ฯ อาห จ อราฑะ กลาม อุทฺรโก รามปุโตฺร รูเป วีตราค อารูปฺย อุตฺปทฺยต อิติ ฯ กิญฺจาห- รูเปณ กามํ วิชหาติ ฯ อรูเปณ รูปํ วิชหาติ ฯ นิโรเธน สฺมฤตฺยุปสฺถานานิ วิชหาตีติ ฯ อโต [ยตฺ]ภวโตกฺตํ ปฤถคฺชนะ กฺษีณเกฺลโศ ‘ปิ ปุนรุตฺปทฺยต อิตฺยโต น กฺษีณ[เกฺลศ] อิติ ฯ ตนฺน ยุชฺยเต ฯ ภวานปฺยาห- ปฤถคฺชนสฺย สรฺวาณิ วิทฺยมานานิ ปฺรหีณานีติ อิทํ วสฺตุตะ ปฺรติษิทฺธมิตฺยตะ กฺษีโณ วีต อิตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ คาถายามฺ-
อหํ มเมติ ยา จินฺตา มฺริยมาโณ ชหาติ ตามฺ
อยเมว วีตราโค นาม ฯ ตีรฺถิกานํา ปฺรหาณนฺตุ มรณปฺรหาณาทนฺยตฺ ฯ มรณปฺรหีโณ น รูปารูปฺยธาตาวุตฺปทฺยเต ฯ โย พาละ สฺวภูมิํ ตฺยชติ ตํ สตฺกฤตวตามปิ นาสฺติ มหาวิปากะ ฯ ยทิ วีตราคํ ตีรฺถิกํ สตฺกโรติ, มหาวิปากํ วินฺทเต ฯ วจเน สมาเน ‘ปิ ตทรฺถสฺตุ วิภินฺนะ ฯ อโต ชฺญายเต ปฤถคฺชโน วสฺตุตะ ปฺรหีณ[เกฺลโศ] วีต[ราค] อิติ ฯ
(อุ) ปฺรติเษเธ ‘สฺติ ปฺรวิภาคะ ฯ ยทิ คภีรเกฺลศวฺยาวรฺตกะ ตทา รูปารูปธาตาวุตฺปทฺยเต ฯ ยทิ สตฺกายทฤษฺฏิํ วฺยาวฤตฺตวานฺ ตทา ปูรฺโวกฺโต โทษะ ฯ ยทิ กามธาตุกสตฺกายทฤษฺฏิํ น วฺยาวฤตฺตวานฺ ฯ กถํ รูณรูปฺยธาตาวุตฺปทฺยเต ฯ วฺยาวฤตฺตราคปฺรติฆมาตฺรสฺย รูปธาตาวุตฺปาทะ ฯ น วฺยาวฤตฺตสตฺกายทฤษฺฏิกสฺย ฯ อตะ ปฤถคฺชโน น วสฺตุตะ ปฺรหีณสํโยชน อิติ ชฺญายเต ฯ กามธาตุกสทฺธรฺโม ‘ปิ เกฺลศวฺยาวรฺตโก ‘สฺติ ฯ อโต ชฺญายเต กามธาตาวปิ ภาวนามยี ปฺรชฺญาสฺตีติ ฯ สูเตฺร ‘ปฺยุกฺตมฺ- สปฺตนิศฺจยานติกฺรมฺย สมฺโพธิํ วินฺทต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต กามธาตุนิศฺริตะ สมาธิสฺตตฺตฺวชฺญานชนก อิติ ฯ
(ปฤ) ปุคฺทโล ‘ยํ ปฺรถมธฺยานสฺยาสนฺนภูมิํ นิศฺจิตฺยารฺหนฺมารฺคมนุปฺราปฺโนติ ฯ น กามธาตุกสมาธิมฺ ฯ (อุ) น ยุกฺตมฺ ฯ อติกฺรมฺย สปฺตนิศฺรยานิติ วจเนน ปฺรถมธฺยานํ ตทาสนฺนภูมิศฺจาติกฺรานฺไตว ฯ น ตตฺราสฺติ การณมาสนฺนภูมิํ นิศฺรยเต น กามธาตุกสมาธิมิติ ฯ ยทฺยยํ โยคี อาสนฺนภูมิมุปสนฺนะ ฯ กสฺมานฺน ปฺรถมธฺยานมุปสมฺปทฺยเต ฯ อสฺยาปิ นาสฺติ การณมฺ ฯ สุสีมสูเตฺร โจกฺตมฺ- ปูรฺวํ ขลุ ธรฺมสฺถิติชฺญานํ ปญฺจานฺนิรฺวาณชฺญานมิติ ฯ อสฺยารฺถะ นาวศฺยํ ธฺยานสมาธิปฺราปฺติปูรฺวก อาสฺรวกฺษยะ ฯ กินฺตุ ธรฺมสฺถิติชฺญานมวศฺยํ ปูรฺวํ กฤตฺวา ปศฺจาทาสฺรวกฺษโย ภวตีติ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวานฺ ธฺยานสมาธีนติกฺรามตีติ ฯ ธฺยานสมาธิสมติกฺรมาย สูสีมสูตฺรมาห ฯ ยทฺยาสนฺนภูมิํ เวทยเต ฯ ส เอว ธฺยานสมานโทษะ ฯ สูเตฺร จาสนฺนภูมิริติ วจนํ นาสฺติ ฯ สฺวสํชฺญานุสฺมรณวิกลฺโป ‘ยมฺ ฯ
(ปฤ) ปูรฺวมุกฺโต มยา อาณิทฤษฺฏานฺตะ ฯ อโต ชฺญายเต อนฺยภูมิกมารฺเคณานฺยภูมิกสํโยชนํ ปฺรชหาตีติ ฯ ยถา สูกฺษฺมยาณฺยา สฺถูลาณิํ นิสฺสารยติ ฯ เอวํ รูปธาตุกมารฺเคณ กามธาตุํ ปฺรชหาติ ฯ โยคี ยทิ ปูรฺวํ กามมกุศลธรฺมําศฺจ ปฺรชหาติ ฯ ตทุตฺตรํ ปฺรถมธฺยาเน ‘วตรติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘วศฺยมสฺตฺยาสนฺนภูมิะ ยยา กามํ ปฺรชหาติ ฯ อาห จ- รูปมุปาทาย กามมติกฺรามตีติ ฯ ยทิ นาสฺตฺยาสนฺนภูมิะ ฯ กถํ รูปมุปาททฺยาตฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- โยคี ศุภํ ปฺรติลภมาโน ‘ศุภํ ตฺยชติ ตทฺยถา นนฺทะ อปฺสรตฤษฺณามุปาทาย ปูรฺวตนกามํ ชเหา อิติ ฯ ยศฺจ ปฺรถมธฺยาเน โนปศมรสมนุวินฺทเต, น ส ปญฺจกามคุเณษุ มหาวทฺยมติํ กโรติ ฯ อโต ชฺญายเต ปูรฺวํ ปฺรถมธฺยานสฺยาสนฺนภูมิมนุปฺราปฺย กามธาตุมุตฺสฤชตีติ ฯ
อุจฺยเต ฯ กามธาเตา ศุภมนุปฺราปฺยาศุภํ ปฺรชหติ ฯ ตทฺยถาห- ปญฺจนิสฺสรณสฺวภาวา อิติ ฯ ยทฺยารฺยศฺราวกะ กทาจิตฺ ปญฺจกามคุณา น ปฺรีติเสามนสฺยชนกา อิตฺยนุสฺมรติ ฯ ตทา ตจฺจิตฺตํ นาภิรมเต สิราปกฺษทาหวตฺ ฯ ยทิ [เต] นิสฺสรณธรฺมา อิตฺยนุสฺมรติ ฯ ตทา จิตฺตมภิรมเต ฯ อาห จ- โยคิโน ยทากุศลวิตรฺโก ภวติ ฯ ตทา กุศลวิตรฺเกณ ตํ นิโรธยติ ฯ ตสฺมาทฺภวทุกฺต อาณิทฤษฺฏานฺโต ‘ปิ กามธาเตา สมฺภวติ ฯ ยตฺ ภวานาห- รูปมุปาทาย กามมติกฺรามตีติ ฯ อิทํ จรมภวิกมฺ ฯ โยคี ยทิ กามธาตุกมารฺเคณ เกฺลศานฺ ปฺรชหาติ ฯ ตทนุกฺรมโศ ยาวทฺรูปธาตุกกุศลธรฺมานฺ ปฺรติลภเต ฯ ตสฺมินฺ สมเย กามธาโตรตฺยนฺตปฺรหาณํ นาม รูปธาตุกธรฺมปฺรติลาภะ ฯ ภวานาห- นิโรธสมาปตฺติํ ปฺรติลภต อิติ ฯ อรฺหนฺนปิ สมาธีนฺ ปฺรติลภเต ฯ กินฺตุ ตจฺจรมภวิกมิตฺยุจฺยเต ฯ ยทฺภวโตกฺตํ- ศุภํ ปฺรณีตํ ปฺรโมทมุปศมรสญฺจ ปฺรติลภมาน อิติ ฯ ตตฺสรฺวํ สามานฺยตะ ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ
ยทิ จ กามธาเตา นาสฺติ สมาธิะ ฯ กถํ วฺยคฺรจิตฺเตน รูปธาตุกกุศลํ สากฺษาตฺกโรติ ฯ (ปฤ) ปฺรชฺญาวิมุกฺตสฺยารฺหโต นาสฺติ สมาธิะ ฯ ปฺรชฺญา ปรมสฺติ ฯ (อุ) ตตฺร ธฺยานสมาธิมาตฺรสฺย นิเษธะ ฯ อวศฺยํ ภวิตวฺยมลฺปกาลํ สมาหิตจิตฺเตน ยาวเทกํ กฺษณมฺ ฯ ยถา สูเตฺร ภควานาห- ภิกฺษูณํา จีวรํ คฤหฺณตํา ตฺริษุ [เกฺลศ] วิเษษุ สตฺสฺวปิ จีวราสงฺโค นิรุทฺธ เอเวติ ฯ วฺยคฺรจิตฺตสฺย ตตฺตฺวชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ น กิญฺจิตฺสูตฺรมาห ฯ สรฺวถาห- สมาหิโต ยถาภูตํ ปฺรชานาตีติ ๚
ตฺริวิธปฺรชฺญาวรฺคศฺจตุรฺวนวตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๙๕ จตุะ ปฺรติสํวิทฺวรฺคะ
(ปฤ) อสฺติ ธรฺมสฺถิเตะ ปฺรตฺยาสนฺนํ เลากิกํ ชฺญานมฺ ฯ กตมทิทมฺ ฯ (อุ) อิทํ อูษฺมาทิธรฺเม ปฺรชฺญปฺติวิทารกํ ชฺญานมฺ ฯ ชฺญานมิทํ สําวฤตสตฺยทรฺศน[รูป]ตฺวาตฺ เลากิกมฺ ฯ อารฺยมารฺคสฺย ปฺรตฺยาสนฺนตฺวาตฺ ธรฺมสฺถิเตะ ปฺรตฺยาสนฺนมิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) อิทํ สตฺยทรฺศนมารฺเค อนาคตภาวนาทีนํา ชฺญานมฺ ฯ (อุ) อนาคตภาวนาทีนํา ชฺญานํ นาสฺตีติ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ธรฺมลกฺษณวิทารเณ หิ นาสฺติ ปฺรชฺญปฺติจิตฺตมฺ ฯ อตะ สตฺยทรฺศนมารฺเค น เลากิกํ ชฺญานํ ภาวยติ ฯ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- จตสฺระ ปฺรติสํวิท อิติ ฯ กตมา อิมาะ ฯ (อุ) อกฺษเรษุ, ยา ปฺรติสํวิตฺ ฯ อิยํ ธรฺมปฺรติสํวิตฺ ฯ รุเตษุ ปฺรติสํวิตฺ นิรุกฺติปฺรติสํวิตฺ ฯ ยทุต [นานา]ทิคนฺตรวฺยวหฤตรุตวิเศษ[ชฺญาน]มฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ชนปทนิรุกฺเตา นาภินิเวเศต โยคี อิติ ฯ รุตสฺยาปฺรโยเค ‘รฺโถ ทุรธิคมะ ฯ อกฺษราภาเว ‘รฺโถ น ปฺรกาศฺโย ภวติ ฯ อิยเมว นิรุกฺติรกุณฺฐา อกฺษยา อสนฺทิคฺธํ สุภาษิตมิตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สนฺติ จตฺวาโร ภาษิตธรฺมาะ กิญฺจิทฺภาษิตํ สารฺถคติ นากฺษยกรมฺ ฯ กิญฺจิทกฺษยกรํ น สารฺถคติ ฯ กิญฺจิทุภยวตฺ อิติ ฯ กิญฺจินฺโนภยวตฺ อิติ ฯ อิทํ ตฺริวิธํ ชฺญานํ นิรุกฺตฺยุปายะ ฯ นามปทชฺญาเน ยทรฺถปฺรติสํเวทนมฺ, อิยมรฺถปฺรติสํวิตฺ ฯ ยถาห- สนฺติ จตฺวาโร ภาษิตธรฺมาะ กศฺจิทรฺโถปายะ น วฺยญฺชโนปายะ ฯ กศฺจิทฺวยญฺชโนปาโย นารฺโถปายะ ฯ กศฺจิทุภโยปายะ ฯ กศฺจินฺโนภโยปายะ ฯ ย เอตจฺจตุะปฺรติสํวิตฺปฺราปฺตะ ส อุปายสมฺปนฺโน ทุษฺปฺรธฤษฺโย ทุรธิคมฺโย ธรฺมภาษเณ ฯ [ตสฺย] สุภาษิตมกฺษย[กร]มปิ สารฺถคติ ฯ ปฺรชฺญานวสนฺนา วจนนิรุกฺติศฺจา ปฺรติหตา ภวติ ฯ
(ปฤ) ปฺรติสํวิทิยํ กถํ ปฺรติลพฺธวฺยา ภวติ ฯ (อุ) ปูรฺวาธฺวนีนกรฺมปฺรตฺยยาตฺ ฯ ยทิ ปฺรตฺยธฺว ปฺรชฺญาปฺรตฺยยํ สฺกนฺธาทฺยุปายญฺจ สมฺยคฺภาวยติ ฯ ตทา ตทฺภาวนาพลาทิไหวาธฺวนิ อศิกฺษิตากฺษรสูตฺราธฺยยโน ‘ปิ [ตตฺร] ชฺญานํ วินฺทเต ฯ ยถา ทิวฺยจกฺษุรภิชฺญาทิษุ ฯ (ปฤ) กตมะ ปุทฺคละ ปฺรติลภเต ฯ (อุ) อารฺยปุทฺคล เอว ปฺรติลภเต ฯ เกจิทาหุะ- อรฺหนฺเนว ปฺรติลภเต ฯ น ไศกฺษชนา อิติ ฯ นายํ ตถา นิยมะ ฯ ไศกฺษา อปิ อษฺฏวิโมกฺษานฺ วินฺทเต ฯ กสฺมานฺน ปฺรติลภนฺต อิทํ ชฺญานมฺ ฯ
(ปฤ) จตสฺร อิมาะ ปฺรติสํวิทะ กสฺมินฺ ธาเตา วรฺตนฺเต ฯ (อุ) กามธาเตา รูปธาเตา จ สรฺวา ภวนฺติ ฯ อารูปฺยธาเตา เกวลมรฺถปฺรติสํวิทสฺติ ฯ ปฺรติสํวิทฺ ทฺวิวิธา ภวติ สาสฺรวา อนาสฺรเวติ ฯ ไศกฺษาณํา ทฺวิวิธา จ ภวติ ฯ อไศกฺษาณํา เกวลมนาสฺรวา ฯ ปฺรติลาเภ ตุ สรฺวา ยุคปทฺวินฺทเต ฯ สฺตฺริโย ‘ปิ ปฺรติลภนฺเต ยถา ธรฺมทินฺนาทโย ภิกฺษุณฺยะ ๚
จตุะปฺรติสํวิทฺวรฺคะ ปญฺจนวตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๙๖ ปญฺจชฺญานวรฺคะ
ปญฺจ ชฺญานานิ- ธรฺมสฺถิติชฺญานํ, นิรฺวาณชฺญานํ อรณาชฺญานํ ปฺรณิธิชฺญานํ ปฺรานฺตโกฏิกชฺญานมิติ ฯ ตตฺร ธรฺมาณามุตฺปาทชฺญานํ ธรฺมสฺถิติชฺญานมฺ ฯ ยถา ชาติปฺรตฺยยํ ชรามรณํ ยาวทวิทฺยาปฺรตฺยยาะ สํสฺการา อิติ ฯ อสฺติ วา ตถาคโต นาสฺติ วา ตถาคตะ ฯ เอษํา สฺวภาวะ สทา สฺถิต อิตฺยโต ธรฺมสฺถิติชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ เอษํา ธรฺมาณํา นิโรโธ นิรฺวาณชฺญานมฺ ฯ ยถา ชาตินิโรเธ ชรามรณนิโรธะ ฯ ยาวทวิทฺยานิโรเธ สํสฺการนิโรธ อิติ ฯ
(ปฤ) ตถา เจตฺ นิรฺวาณชฺญานมปิ ธรฺมสฺถิติชฺญานํ ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยตะ อสฺติ วา ตถาคโต นาสฺติ วา ตถาคตะ ฯ อสฺย สฺวภาโว ‘ปิ สทา สฺถิตะ ฯ (อุ) ธรฺมาณํา กฺษยนิโรโธ นิรฺวาณมิตฺยาขฺยายเต ฯ อสฺมินฺ กฺษยนิโรเธ โก ธรฺมะ สฺถิตะ ฯ (ปฤ) นิรฺวาณํ กิมทฺรวฺยมสตฺ ฯ (อุ) สฺกนฺธานามเศษนิโรโธ นิรฺวาณมิติ กีรฺตฺยเต ฯ ตตฺร กิมสฺติ [อวศิษฺฏมฺ] ฯ (ปฤ) ทฺรวฺยสตฺ นิรฺวาณมฺ ฯ ตตฺ เกน ชฺญายเต ฯ นิโรธสตฺยํ หิ นิรฺวาณมฺ ฯ ทุะขาทีนํา สตฺยานํา วสฺตุสตฺตฺวาตฺ นิรฺวาณมปิ วสฺตุสตฺ ฯ กิญฺจ นิรฺวาณสฺย ชฺญานํ นิโรธชฺญานํ ภวติ ฯ ยทฺยสนฺ ธรฺมะ ฯ กสฺย ธรฺมสฺย ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ สูเตฺร จ ภควานโวจตฺ- อสฺติ, ภิกฺษวะ กฤตโก ชาโต ภูตะ สํสฺกฤตธรฺมะ ฯ อสฺติ [ภิกฺษวะ] อกฤตโก ‘ชาโต ‘ภูโต ‘สํสฺกฤตธรฺม อิติ ฯ อปิ โจกฺตมฺ- สนฺติ ทฺวิไธว ธรฺมาะ สํสฺกฤโต ‘สํสฺกฤต อิติ ฯ สํสฺกฤตธรฺม อิติ อุตฺปาทสฺถิติวฺยยวิกฤตะ ฯ อสํสฺกฤต อนุตฺปาทสฺถิติวฺยยวิกฤตะ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- เย วิทฺยนฺเต สํสฺกฤตา วา อสํสฺกฤตา วา นิโรโธ นิรฺวาณํ เตษามคฺรมาขฺยายเต อิติ ฯ อาห จ- รูปมนิตฺยมฺ ฯ รูปนิโรเธ นิรฺวาณํ นิตฺยมฺ ฯ เอวํ ยาวทฺวิชฺญานมปิ ฯ สูเตฺร โจกฺตมฺ- นิโรธะ สากฺษาตฺกรฺตวฺย อิติ ฯ ยทฺยสนฺ ธรฺมะ ฯ กตมะ สากฺษาตฺกรฺตวฺยะ ฯ ภควานฺ พหุธาตุกสูตฺร อาห- วิทฺวานฺ สํสฺกฤตธาตุมสํสฺกฤตาธาตุญฺจ ยถาภูตํ ปฺรชานาติ ฯ อิติ ฯ โย ‘สํสฺกฤตธาตุะ ตเทว นิรฺวาณมฺ ฯ ยถาภูตชฺญาตํ กถมภาว อิตฺยุจฺยเต ฯ สรฺเวษุ สูเตฺรษุ นาสฺติ กิญฺจินฺนิยตํ วจนํ นิรฺวาณมสทฺธรฺม อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ยนฺนิรฺวาณมสทิติ ตตฺ ภวตะ สฺวสํชฺญาวิกลฺป เอเวติ ฯ
อุจฺยเต ฯ ยทิ สฺกนฺธานํา วิโยเค ‘ปิ ปุนรสฺติ ธรฺมานฺตรํ นิรฺวาณมิติ ฯ ตทา ธรฺมาณามเศษนิโรโธ นิรฺวาณมิติ น สฺยาตฺ ฯ ยทิ นิรฺวาณํ สตฺ ฯ ตทา วกฺตวฺยะ อสฺติ สฺวภาวะ โก ‘ยมิติ ฯ นิรฺวาณาลมฺพนะ สมาธิรนิมิตฺต อิตฺยาขฺยายเต ฯ ยทิ ธรฺมลกฺษณมปิ สชีวมฺ ฯ กิมสลฺลกฺษณํ ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โยคี รูปลกฺษณํ ปฺรหีณํ ปศฺยติ ยาวทฺธรฺมลกฺษณํ ปฺรหีณํ ปศฺยติ อิติ ฯ สูเตฺร จ ตตฺร ตโตฺรกฺตมฺ- สรฺเว ธรฺมา อนิตฺยาะ สรฺเว ธรฺมา อนาตฺมานะ ฯ เตษํา วฺยุปศโม นิรฺวาณมิติ ฯ ตตฺราตฺมา สรฺวธรฺมาณํา สฺวภาวะ ฯ ยตฺ สรฺวธรฺมาณํา สฺวภาวาทรฺศนมฺ ฯ ตทา อนาตฺมทรฺศนํ ภวติ ฯ ยทิ นิรฺวาณํ ธรฺมะ ตทา นาสฺติ สฺวภาว อิติ ทรฺศนํ โนปลพฺธุํ ศกฺยเต ฯ อสฺย ธรฺมสฺย นิโรธาภาวาตฺ ฯ ยถา ยตฺร ฆโฏ ‘สฺติ ฯ น ตตฺร ฆฏสฺย วินาศธรฺโม ‘สฺติ ฯ ฆเฏ วินษฺเฏ ตุ ฆโฏ วินษฺฏ อิติ วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ วฤกฺษจฺเฉเท ‘ปฺเยวมฺ ฯ เอวํ สํสฺการา อถาปิ วรฺตนฺเต ฯ ตทา น นิรฺวาณมิตฺยาขฺยายเต ฯ สํสฺการาณํา นิโรเธ ตุ นิรฺวาณมิตฺยาขฺยา ภวติ ฯ
ทุะขนิโรธศฺจ น ปุนรฺธรฺมานฺตรํ ภวติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยทิทํ ภิกฺษโว ทุะขํ นิรุธฺยเต อนฺยทฺทุะขํ โนตฺปทฺยเต น ปุนสฺตตฺสนฺตติรสฺติ ฯ อิทํ สฺถานํ ปรมํ ศานฺตํ ศิว ยทุต สรฺวปฺรตินิสฺสรฺคะ กายิกไจตสิกราคาตฺยนฺตวิสํโยโค นิโรโธ นิรฺวาณมิติ ฯ ตเตฺรทํ ทุะขํ นิรุธฺยเต ฯ อนฺยทฺทะขํ โนตฺปทฺยต อิติ วจเน โก ธรฺโม นิรฺวาณาทนฺโย ภวติ ฯ นาปฺยสฺติ ปุนะ ปฤถกฺ กฺษยธรฺมะ ฯ อุตฺปนฺนมาตฺรา ตฤษฺณา นิรุธฺยเต, อชาตา น ชายเต ฯ ตสฺมินฺ สมเย กฺษโย นาม ฯ โก ธรฺมะ ปุนรสฺติ กฺษย อิตฺยภิธียมานะ ฯ ทฺรวฺยโต นาภิธาตุํ ศกฺยเต ฯ
อถ สตฺตา ธรฺมสฺย นามานฺตรมฺ ฯ ปญฺจสฺกนฺธานามภาโว นิรฺวาณมิตฺยุจฺยเต ฯ ตตฺราภาโว วิทฺยมานะ สนฺ สตฺเตตฺยุจฺเยต ฯ อิตีทนฺตุ น สมฺภวติ ฯ อเศษนิโรเธ นิรฺวาณมิตฺยภิธียเต ฯ ตทฺยถา จีวรกฺษยะ ปุนรฺน ธรฺมานฺตรมสฺติ ฯ ตถา โน เจตฺ จีวรกฺษยาทิรปิ ปฤถกฺ ธรฺมะ สฺยาตฺ ฯ
ภวานโวจตฺ- อสฺติ นิโรธชฺญานมิติ ฯ ตทปฺยพาธิตมฺ ฯ ตทฺยถา วฤกฺษจฺเฉทาเทา [วฤกฺษจฺเฉท]ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ น จาสฺติ ปฤถกฺ เฉทธรฺมะ ฯ สํสฺการวศาตฺตตฺร ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ยตฺ สรฺวสํสฺการาณามภาวะ ฯ [ตตฺ] นิรฺวาณํ ภวติ ฯ ยถา ยตฺร ยนฺนาสฺติ ตตฺร เตน ศูนฺยมิติ ชฺญานมฺ ฯ (ปฤ) กิมิทานีํ นาสฺติ นิรฺวาณมฺ ฯ (อุ) น นาสฺติ นิรฺวาณมิติ ฯ กินฺตุ นาสฺติ ทฺรวฺยธรฺม[รูปมฺ] ฯ ยทิ นาสฺติ นิรฺวาณมฺ ฯ ตทา สทา สรฺวตฺร ชาติมรณมสฺติ ฯ น กทาจินฺโมกฺษสมยะ ฯ ยถา อสฺติ ฆฏภงฺคะ วฤกฺษสมุจฺเฉทะ ฯ ปรํ ตุ นาสฺติ ทฺรวฺยโต ธรฺมานฺตรมสฺตีติ ฯ [อเนน] อนฺยสตฺยาทิวจนมปิ ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อสฺติ ทุะขนิโรธ อิตฺยโต ‘สฺตฺยชาโต ‘ภูโต ‘กฤตโก ‘สํสฺกฤต อิตฺยาทิวจนํ สรฺวมปฺรติหตมฺ ฯ
อรณาชฺญานมิติ ฯ เยน ชฺญาเนน น รณายเต ปเรณ สห ฯ อิทมรณา [ชฺญาน]มฺ ฯ เกจิทาหุะ- ไมตฺรีจิตฺตมิทมิติ ฯ ไมตฺรีจิตฺตานฺน สตฺตฺวานุปหนฺติ ฯ อนฺเย เกจิทาหุะ- ศูนฺยตาวิหาโร ‘ยมิติ ฯ อเนน ศูนฺยตาวิหาเรณ น วสฺตุนา รณายเต ฯ เกจิทฺวทนฺตินิรฺวาณาภิรุจิจิตฺตมิทมิติ ฯ นิรฺวาณาภิรุจฺยา หิ น รณาสฺปทมสฺติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ- จตุรฺถธฺยานคตํ [กิญฺจิทิท]มิติ ฯ เนทํ นิยเมน ตถา ฯ เอตชฺชฺญานภาวิตจิตฺตสฺยารฺหโต นาสฺติ [รณาสฺปทํ] กิญฺจิตฺ ฯ
ปฺรณิธิชฺญานมิติ ฯ ธรฺเมษุ อปฺรติหตํ ปฺรณิธิชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ ภควโต พุทฺธสฺย เกวลมิทํ ชฺญานํ สฺยาตฺ ฯ (อุ) เอวเมว ฯ พุทฺโธ ภควาเนไวตชฺชฺญานสมฺปนฺนะ ฯ อนฺเย [ต]ทฺพลาธิษฺฐิตา อปฺรติหต[ชฺญานํ] วินฺทนฺเต ฯ
ปฺรานฺตโกฏิกชฺญานมิติ ฯ ยตฺ โยคี ปฺรกฤษฺฏมุตฺตมํ ชฺญานํ สรฺวธฺยานสมาธิภิะ ปริภาวิตํ ปริวรฺธิตํ ปฺรติลภฺย [สฺว]ชีวิตสฺย พฤทฺเธา หฺราเส วศิตํา วินฺทเต ฯ อิทํ ปฺรานฺตโกฏิกชฺญานมิตฺยุจฺยเต ๚
ปญฺจชฺญานวรฺคะ ษณฺณวตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๙๗ ษฑภิชฺญาชฺญานวรฺคะ
อสฺติ ษฑภิชฺญาชฺญานมฺ ฯ ษฑภิชฺญาะ- กายรฺทฺธิะ ทฺวิยจกฺษุะ ทิวฺยโศฺรตฺรํ ปรจิตฺตชฺญานํ ปูรฺวนิวาสานุสฺมฤติราสฺรวกฺษย[ชฺญาน]มิติ ฯ กายรฺทฺธิริติ ฯ โยคี สฺวกายาทโป ‘คฺนิญฺจาวิษฺกโรติ ฯ วิหายสา คจฺฉติ ฯ อาวิรฺภวติ ฯ ติโรภวติ ฯ สูรฺยาจนฺทฺรมเสา ปรามฤศติ ฯ พฺรหฺมาณมีศฺวรํ นานานิรฺมิตําศฺจาธิคจฺฉติ ฯ อีทฤศํ กรฺม กายรฺทฺธิะ ฯ (ปฤ) กถมิทํ เสตฺสฺยติ ฯ (อุ) โยคี ธฺยานสมาธีนํา สมฺยกฺ ภาวนยา วินฺทเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ธฺยานสมาธานสฺย พลมจินฺตฺยมิติ ฯ เกจิทาหุะ- นิรฺมาณจิตฺตมวฺยากฤตมิติ ฯ อิทมยุกฺตมฺ ฯ ยทฺยยํ โยคี ปรหิตาย นานานิรฺมิตํ ปฺรทรฺศยติ ฯ กสฺมาตฺตทวฺยากฤตํ ภเวตฺ ฯ เกจิทาหุะ- กามธาตุกจิตฺเตน กามธาตุกนิรฺมิตํ กโรติ ฯ รูปธาตุกจิตฺเตน รูปธาตุกนิรฺมิตํ กโรตีติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ จกฺษุราทฺยปิ เอวํ สฺยาตฺ ฯ กามธาตุกวิชฺญาเนน กามธาตุกรูปเมว ปศฺเยทิตฺยาทิ ฯ ยทิ รูปธาตุกจิตฺตํ กามธาตุกจิตฺตํ กโรติ ฯ โก โทโษ ‘สฺติ ฯ เกจิทาหุะ- ปฺรถมธฺยานาภิชฺญยา พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ ยาวจฺจตุรฺถธฺยานาภิชฺญยา รูปปรฺยนฺตํ คจฺฉตีติ ฯ อิทมปฺยยุกฺตมฺ ฯ อินฺทฺริยพลวศาตฺ ยตฺร กุตฺรจิตฺ คจฺฉติ ฯ ยทิ ตีกฺษฺเณนฺทฺริยะ, ปฺรถมธฺยานาภิชฺญยา จตุรฺถธฺยานมนุปฺราปฺโนติ ฯ มฤทฺวินฺทฺริโย ทฺวิติยธฺยานาภิชฺญยาปิ น ปฺรถมธฺยานมุปโยชยติ ฯ ยถา มหาพฺรหฺมา [สหํา] ปติะ ธฺยานสฺยานฺตรมนุปฺราปฺตะ ฯ น ตตฺราสฺติ [ตสฺยา]ภิชฺญา ฯ ปฺรถมธฺยานพเลน อนฺยานฺ พฺรหฺมเทวานนุปฺราปฺโนติ ฯ ไนว ตุ ปฺรถมธฺยาเนน พฺรหฺมาวาสํ ปฺรชานาติ ฯ ภควานฺ ปูรฺวนิวาเสน อารูปฺยมนุสฺมรติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร รูเป วา อารูปฺเย วา ปูรฺวตนีนมุปปตฺตฺยายตนํ ภควานฺ สรฺวํ ปฺรชานาติ ฯ อโต นาสฺติ นิยมะ ฯ
เกจิทาหุะ- ทิวฺยจกฺษุะ ปฺรชฺญาสฺวภาวมิติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ ทิวฺยจกฺษุราโลกวเศน สิทฺธมฺ ฯ ปฺรชฺญา ตุ ไนวมฺ ฯ (ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- อาโลกลกฺษณํ ภาวยนฺ ชฺญานทรฺศนํ สาธยติ อิติ ฯ ชฺญานทรฺศนเมว ทิวฺยจกฺษุะ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ อปิ จาห- ทิวฺยโศฺรตฺรํ น ปฺรชฺญาสฺวภาวมิติ ฯ ตตฺ โศฺรตฺรมิตฺยาขฺยายเต อิติ ฯ อโต น ปฺรชฺญาสฺวภาวมฺ ฯ ทิวฺยจกฺษุะ ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ รูปมาลมฺพเต ฯ น ตถา มโนวิชฺญานมฺ ฯ ทิวฺยจกฺษุรฺวิภงฺเค โจกฺตมฺ- ชฺญานํ สตฺตฺวกรฺมวิปาก[ภูต]มฺ ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺย นาสฺติ พลมิทมฺ ฯ กินฺตุ มโนวิชฺญานสฺย ชฺญานํ จกฺษุรฺวิชฺญานปฺรโยคกาเล สมุตฺปทฺยเต ฯ อโต ธฺยานสมาธิภฺย อุตฺปนฺนํ รูปํ ทิวฺยจกฺษุริตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) ทิวฺยจกฺษุษะ สํสฺถานํ กิํ มหตฺ กิํ วาลฺปมฺ ฯ (อุ) ตารกาปฺรมาณสทฤศมฺ ฯ (ปฤ) อนฺธสฺย กถมฺ ฯ (อุ) จกฺษุรายตเนน สไหว ภวติ ฯ (ปฤ) กิํ ทิวฺยจกฺษุเรกํ อุต ทฺเว ฯ (อุ) ทฺเว ภวตะ ฯ (ปฤ) ยํา กาญฺจิทฺทิศมนุปศฺยติ ฯ (อุ) สรฺวา ทิโศ วฺยาปฺย ปศฺยติ ฯ (ปฤ) กิํ นิรฺมิเต ‘ปฺยสฺติ ฯ (อุ) นาสฺติ ฯ นิรฺมาตุรสฺติ ฯ ทิวฺยโศฺรตฺรวาโท ‘ปฺเยวมฺ ฯ
โยคี ตตฺ ปรจิตฺตํ เวตฺติ ฯ ยตฺ ปรจิตฺตชฺญานมฺ ฯ(ปฤ) กสฺมานฺโนจฺยเต ปรไจตสิกชฺญานมฺ ฯ (อุ) อสฺมาเทว การณานฺนาสฺติ ปฤถกฺ ไจตสิกมฺ ฯ ปรกียสํชฺญาเวทนาทีนํา ชฺญานมปิ ปรจิตฺตชฺญานเมว ฯ เกจิทาหุะ- ชฺญานมิทํ สชาตียาลมฺพนมฺ ฯ ยถา สาสฺรเวณ สาสฺรวํ ชานาติ อนาสฺรเวณ อนาสฺรวํ ชานาติ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ เนเม วทนฺติ การณนิยมมฺ- อเนน การเณน สชาตียเมวาลมฺพนํ ชานาตีติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ- ปฺรตฺยุตฺปนฺนมาตฺราลมฺพนมิติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ กิญฺจิทนาคตาลมฺพนมฺ ฯ ยถา กศฺจิทวิตรฺกสมาธิมุปสมฺปนฺนะ ปฺรชานาติ อสฺมาตฺ สมาเธรฺวฺยุตฺถิเต เอวเมวํ วิตรฺโก ภวิษฺยตีติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ- ชฺญานมิทํ น มารฺคสตฺยํ ปฺรชานาตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยทิ ปฺรชานาติ ฯ โก โทษะ ฯ อาห จ- ปฺรตฺเยกพุทฺโธ มารฺคสตฺยทรฺศนคตตฤตียจิตฺตํ ชฺญาสฺยามีติ สปฺตมํ จิตฺตเมว ปศฺยติ ฯ ศฺราวกสฺตฤตียจิตฺตํ ชฺญาสฺยามีติ โษฑศํ จิตฺตเมว ปศฺยติ ฯ กิมยํ น มารฺคสตฺยทรฺศนํ ปฺรชานาติ ฯ เกจิทาหุะ- ชฺญานมิทํ น ปฺรชานาติ อูรฺธฺวภูมิมูรฺธฺว[ภูมิ]ปุทฺคลมูรฺธฺวมินฺทฺริยมิติ ฯ อิทมปฺยนิยตมฺ ฯ เทวา อปิ ปฺรชานานฺติ ภควตศฺจิตฺตมฺ ฯ ตทฺยถา ภควาเนกทา ปริษทํ วิหาย ปุนรฺคฺรหเณจฺฉามนฺวสฺมรตฺ ฯ ตตฺ สรฺวํ พฺรหฺมา ปฺราชานตฺ ฯ กิญฺไจกสฺมินฺ สมเย มนสฺยจินฺตยตฺ- ราชา ภูตฺวา ยถาธรฺมํ โลกํ วิเนษฺยามีติ ฯ มารสฺตเทว ชฺญาตฺวา สมาคตฺยายาจต ฯ เทวา อปิ ชานนฺติ- อยมรฺหนฺ ยาวทยํ โสฺรตอาปตฺติปฺรติปนฺนก อิติ ฯ ภิกฺษโว ‘ปิ ปฺรชานนฺติ ภควตศฺจิตฺตมฺ ฯ ตทฺยถา ภควติ ปรินิรฺวาณาภิมุเข สติ อนิรูทฺโธ ภควโตปสมฺปนฺนานฺ ธฺยานสมาธีนฺ ยถากฺรมมชานีตฺ ฯ เกจิทาหุะ- ชฺญานมิทํ นารูปฺยํ ปฺรชานาตีติ ฯ อิท มยุกฺตมฺ ฯ ภควานฺ หิ ปูรฺวนิวาสา[นุสฺมฤตฺยา] อารูปฺยํ ปฺรชานาติ ฯ ปรจิตฺตชฺญาเนนาปิ ตถา ชฺญาเน โก โทษะ ฯ
(ปฤ) กถํ ปริจิตฺตํ ชานาติ ฯ (อุ) อาลมฺพเน สติ ชานาติ ฯ ยทิ จิตฺตํ รูปาวจรํ, รูปาลมฺพนํ จิตฺตํ ภวติ ฯ อิตฺยาทิ ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ ปรจิตฺตํ สรฺวธรฺมาลมฺพนํ สฺยาตฺ ฯ (อุ) เอวเมว [สฺยาตฺ] ฯ ยทิ น ชานาตฺยาลมฺพนํ, กตมตฺ จิตฺตํ ชานียาตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภวตศฺจิตฺตเมวเมวมิติ ปฺรชานามิ อิติ ฯ อิทเมว รูปาทฺยาลมฺพนมฺ ฯ
ปรจิตฺตชฺญานํ ตฺริวิธมฺ- นิมิตฺตชฺญานํ, วิปากปฺรติลพฺธํ, ภาวนาปฺรติลพฺธมิติ ฯ นิมิตฺตชฺญานมิติ ยถา องฺคมนฺตฺราทินา ชานาติ ฯ วิปากปฺราปฺตมิติ ยถา อสุราทีนามฺ ฯ ภาวนาปฺรติลพฺธมิติ ธฺยานสมาธิภาวนาพลปฺรติลพฺธํ ปรจิตฺตชฺญานมฺ ฯ อิทเมว ษฑภิชฺญาสุ ภาวนาปฺรติลพฺธมิตฺยุจฺยเต ฯ
ยทตีตาธฺวนีสฺกนฺธานามนุสฺมรณํ [ตตฺ] ปูรฺวนิวาสานุสฺมรณมฺ ฯ (ปฤ) เกษํา สฺกนฺธานามนุสฺมรณํ กโรติ ฯ (อุ) สฺวสฺกนฺธานฺ ปรสฺกนฺธานสตฺตฺวสฺกนฺธําศฺจานุสฺมรติ ฯ ชินานํา สฺกนฺธานนุรมรนฺนปิ เตษํา ศีลาทีนฺ ธรฺมานนุสฺมรติ ฯ เกน ตตฺ ชฺญายเต ฯ ยถา ศาริปุตฺระ ภควนฺตํ ปฺรตฺยาห- อหมตีตานาคตานํา ตถาคตานํา จิตฺตมชานนฺนปิ เตษํา ธรฺมํ ชานามีติ ฯ ศุทฺธาวาสา เทวาสฺตถาคตจิตฺตํ ชานนฺตีตฺยโต ภควนฺตมุปสมฺปทฺยาหุะ- อตีตตถาคตานํา ภควนฺ อิรฺยาปโถ ‘ปฺเยวมิติ ฯ
(ปฤ) ปูรฺวนิวาสา[นุสฺมฤติ]วิภงฺเค กสฺมาทุกฺตํ สห นิมิตฺเตน สห ชาตฺเยติ ฯ (อุ) อนุสฺมฤติรฺวิศเทตฺยต เอวํ นิมิตฺตสํชฺญามโวจตฺ อมุกะ ปุทฺคละ อิตฺยาทิ ฯ วสฺตุวิชฺญาเนน นิมิตฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ ชาติรฺนาม โคตฺรมฺ ฯ ยถาหุะ- อิทํ ตว กุลํ อิยํ ตว ชาติริติ ฯ ชาติํ นิมิตฺตญฺจ มิลิตฺวา วทตีตฺยโต ชฺญานทรฺศนํ วิศุทฺธมฺ ฯ (ปฤ) กสฺมาทฺวิศทานุสฺมรณํ ภวติ ฯ (อุ) อตีตธรฺมา นิรุทฺธา น นิมิตฺตานิ ฯ อถาปิ ตานฺ ชฺญาตุํ ปฺรภวตีทมทฺภุตมฺ ฯ กศฺจินฺนิมิตฺตาภฺยุเหน ชานนฺ น วิศทํ ชานาติ ฯ ยชฺชิเนารสาะ [เต] ‘ปิ ปุนเรวมฺ ฯ อโต ชาติํ นิมิตฺตํ มิลิตฺโวกฺตมฺ ฯ
กศฺจิตฺ ปูรฺวนิวาสชฺญานํ ปฺรโยชยติ ฯ กทาจิตฺ สมารฺคยา จินฺตามยปฺรชฺญยา ปฺรชานาตฺยตีตมธฺวานมฺ ฯ ยถา สํสฺการปฺรตฺยยํ วิชฺญานมฺ ฯ อนโยรฺทฺวโยศฺจินฺตามยี ปฺรชฺญา วิศิษฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ อสฺติ หิ ปุทฺคลสฺย อษฺฏมหาสหสฺรกลฺปานฺ ชานโต ‘ปิ นาสฺตียํ จินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ อโต มิถฺยาทฤษฺฏิรุตฺปทฺยเต ฯ ยทิ ต อาคตํ ชรามรณํ ภวติ ฯ ตทตีตฺย น ปุนรสฺติ [อิติ] ฯ สมารฺคจินฺตามยปฺรชฺญสฺย ไนวาสฺติ ตจฺจิตฺตมฺ ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- ชฺญานมิทมตีตํ กฺรมโศ ‘นุสฺมรตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยทิ กฺษณกฺรเมณานุสฺมรติ ฯ เอกสฺมินฺเนว กลฺเป วสฺตุ ทุรฺวิชฺเญยํ สรฺวตะ ฯ กิํ ปุนรปฺรมาณกลฺเป (ปฤ) สูเตฺร กสฺมาทุกฺตมฺ- อหเมกนวติกลฺปานาคตฺย นาปศฺยํ [กิมปิ] ทานมปจียมานํ วินา วิปาเกน อิติ ฯ (อุ) ภควานตฺร สปฺตพุทฺธานฺ สากฺษีจการ ฯ ทีรฺฆายุษฺกาะ ศุทฺธาวาสา อปิ พุทฺไธรฺน สมทรฺศินะ ฯ ภควานฺ ยถาภูตชฺญานํ ปฺรติลพฺธวานิตฺยตะ ปริศุทฺธคุณะ ฯ ยทิ สตฺกโรติ [ตถาคตํ] ส อุภโยรฺโลกโยะ ปุณฺยมนุปฺราปฺโนติ ฯ อต เอตทุภยมุกฺตมฺ ฯ
เกจิทาหุะ- ชฺญานมิทํ โนรฺธฺวภูมิํ ปฺรชานาตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ อูรฺธฺว[ภูมิก] กายรฺทฺธฺยาเทา ปฺรตฺยุกฺตเมว ฯ (ปฤ) ยทิ สฺมฤติสฺวภาวมิทมฺ ฯ กุโต ชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) สฺมฤติรฺนิมิตฺตมนุสมฺภวติ ฯ อตีตํ น นิมิตฺตมฺ ฯ อถาปฺยนุสฺมรติ ฯ ปฺรชฺญาวิเศษเมว สฺมฤติริติ พฺรูมะ ฯ
ปูรฺวนิวาสานุสฺมฤติสฺตฺริวิธา- ปูรฺวนิวาสชฺญานปฺรโยคิณี, วิปากปฺรติลพฺธา, ปุนราตฺมสฺมฤติสญฺชนนีติ ฯ ปูรฺวนิวาสชฺญานํ ภาวนาปฺรติลพฺธมฺ ฯ วิปากปฺรติลพฺธมิติ ยถาสุราทีนามฺ ฯ ปุนราตฺมสฺมฤติสญฺชนนี ยนฺมนุษฺยคเตา ภวติ ฯ (ปฤ) เกน กรฺมณา ปุนราตฺมสญฺชนนี ภวติ ฯ (อุ) สตฺตฺวานามวิหิํสเนน กรฺมณา ปฺรติลภเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ มรณกาล อุปปตฺติกาเล จ ทุะขาภิหตตฺวานฺมุษิตสฺมฤติรฺภวติ ฯ ตตฺราโมษณํ ทุรฺลภมฺ ฯ อตะ กุศลํ กรฺมาเปกฺษฺยเต ฯ เกจิทฺวทนฺติ- อิทมตีตํ สปฺตาธฺวปรมมนุสฺมรตีติ ฯ นายํ นิยมะ ฯ กศฺจิตฺ ปฺรตฺยธฺวมวิหิํสนธรฺมสุภาวิตตฺวาตฺ สุจิรํ วิปฺรกฤษฺฏญฺจานุสฺมรติ ฯ
อาสฺรวกฺษยชฺญานสากฺษาตฺการาภิชฺเญติ ฯ วโชฺรปมสมาธิรยมฺ ฯ วโชฺรปมสมาธิรยมาสฺรวกฺษยรูปะ อนาวรณมารฺคะ ฯ อาสฺรวกฺษยะ อไศกฺษชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ วโชฺรปมสมาธินา อาสฺรวาณํา นิโรธะ กฺษยะ ฯ [ส] อาสฺรวกฺษยชฺญานสากฺษาตฺการาภิชฺเญตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) อนฺเย ฤทฺธิ[ปาทา] อปิ วกฺตวฺยาะ; เกน ธรฺเมณ สากฺษาตฺกโรติ ฯ (อุ) อุกฺตเมว ปูรฺวํ ธฺยานสมาธีนฺ คภีรํ ภาวยนฺ ฤทฺธิปาทานฺ สากฺษาตฺกโรตีติ ฯ ยตฺปฺรโยชนมนุสฤตฺย สากฺษาตฺการะ สากฺษาตฺกฤตํ วสฺตุ, [ส] สรฺว ฤทฺธิปาทะ ฯ
เกจิทาหุะ- สรฺว อารฺยมารฺคา อสฺรวกฺษยสฺโยปายาะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ตถาคเต โลก อุตฺปนฺเน สุปุรุษา ธรฺมํ ศฺรุตฺวา ปฺรวฺรชิตาะ ศีลํ สมาททานา อปนีตปญฺจ นีวรณาะ สมาธิํ ภาวยนฺตะ สตฺยํ ปศฺยนฺติ อิตฺยาทิ สรฺวมาสฺรวกฺษยสฺโยปายาะ ฯ เกจิทาหุะ- ทานาทยะ กุศลธรฺมา อปิ อาสฺรวกฺษยสฺย นิทานานิ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โยคิโน ทานํ กฺษีณาสฺรวศูนฺยานาตฺมชฺญานํ สาธยตีติ ฯ อิทมุจฺยเต ตตฺตฺวต อาสฺรวกฺษยสากฺษาตฺการาภิชฺญา อิติ ฯ อสฺไยว ธรฺมสฺย นามานฺตรํ วโชฺรปมสมาธิริติ ฯ นิมิตฺตานิ สมูหนฺตีติ วชฺรตฺวมฺ ฯ ตีรฺถิกาะ ปญฺจาภิชฺญา ภวนฺติ ฯ ไตรสฺย ตตฺตฺวชฺญานสฺยาปฺรติลพฺธตฺวาตฺ ฯ
(ปฤ) อนาตฺมชฺญาเนน อาตฺมทฤษฺฏิํ ภินฺทฺยาตฺ ฯ กถมเนน กามปฺรติฆาทิ ปฺรชหาติ ฯ (อุ) อนาตฺมชฺญาเนน สรฺวาณิ นิมิตฺตานิ นิรุนฺเธ ฯ นิมิตฺตาภาวาตฺสรฺเว เกฺลศา นิรุธฺยนฺเต ฯ (ปฤ) อทฺเยน อนาตฺมชฺญาเนน นิมิตฺตานิ นิรุนฺเธ ฯ ทฺวิตียชฺญานาทินา ก อุปโยคะ (อุ) นิมิตฺตานิ นิรุทฺธานฺยปิ ปุนรุตฺปทฺยนฺเต ฯ อโต ทฺวิตียาทฺยเปกฺษเต ฯ (ปฤ) ยทิ นิรุทฺธํ ปุนรุตฺปทฺยเต ฯ ตทา อนวสฺถํ นิมิตฺตํ ภวติ ฯ ตถา สติ นารฺหนฺมารฺคะ ฯ (อุ) อสฺตฺยวสฺถา ฯ ยถา ปศฺยามะ สฺตนฺยํ ศุษฺยตฺ ปุนะ ปฺรสฺรวติ ฯ อสฺติ กศฺจิตฺ กาละ [ยทา] สฺตนฺยํ ปฺรติรุทฺธปยะปฺรสูติ ภวติ ฯ ตทา อวธิรฺภวติ ฯ นิมิตฺตมปฺเยยมฺ ฯ ยถา จ ตปฺเต ‘ยสิ กฤษฺณลกฺษณํ นิรุทฺธํ ปุนรุตฺปทฺยเต ฯ ยาวลฺโลหิตลกฺษณมุตฺปทฺยเต ฯ ส สมโย ‘วธิริตฺยุจฺยเต ฯ กลลาทโย ทฤษฺฏานฺตา อปฺเยวมฺ ฯ ยสฺมินฺ สมเย นิมิตฺตานิ นิรุทฺธานิ น ปุนรุตฺปทฺยนฺเต ฯ ส สมโย ‘รฺหนฺมารฺคปฺรติลมฺภะ ฯ (ปฤ) กิมรฺหโต ‘ตฺยนฺตาภาวรูปาณิ นิมิตฺตานิ ฯ (อุ) ยทา อสมาหิตจิตฺตสฺถะ, ตสฺมินฺ สมเย สนฺตฺยปิ รูปาทินิมิตฺตานิ ฯ กินฺตุ น โทษชนกานิ ฯ ยทิ กิศฺจิตฺ จกฺษุษา รูปาณิ ทฤษฺฏฺวา มิถฺยามนสฺกาเรณ มิถฺยา วิกลฺปยติ ฯ ตทา โทษาชนกานิ ภวนฺติ ฯ
(ปฤ) กิมนาตฺมศูนฺยชฺญานมฺ ฯ (อุ) ยทฺโยคี ปญฺจสุ สฺกนฺเธษุ ปฺรชฺญปฺตํ สตฺตฺวํ น ปศฺยติ ฯ ธรฺมศูนฺยตฺวาตฺ รูปกายนิโรธํ ยาวทฺวิชฺญานนิโรธํ ปศฺยติ ฯ อิทมุจฺยเต อนาตฺมศูนฺยชฺญานมฺ ฯ (ปฤ) ปฺรชฺญปฺติกฤตา ธรฺมา นิตฺยวรฺตินะ ฯ [เตษุ] ตฤษฺณาทยะ เกฺลศา อปิ ปฺรเหยาะ ฯ ยโถกฺตมฺ- ปทารฺถา นิตฺยสฺถายินะ ฯ วฺยวสายี ตุ [ตตฺร] กามตฤษฺณํา ปฺรชหาติ อิติ ฯ กิํ นิโรธลกฺษณมเปกฺษเต ฯ (อุ) สูตฺร อุกฺตมฺ- ยตฺกิญฺจิตฺสมุทยธรฺม, ตตฺสรฺวํ นิโรธธรฺม ฯ เตษุ ธรฺเมษุ วิรโช ธรฺมจกฺษุะ ปฺรติลภต อิติ ฯ โย นิโรเธน ปฺรหาณํ ตทตฺยนฺตปฺรหาณมฺ ฯ กศฺจิทฺโยคี รูเปษุ วีตราคะ กามปฺรติฆํ กฺษปยติ ฯ ตทรฺถํ ภาควานีทฤศีํ คาถามโวจตฺ ฯ กิญฺจาห- สํสฺการาะ สฺวภาวศูนฺยา มายาวตฺ ฯ ปฺรากฤตา อชฺญา วทนฺติ- เต วสฺตุสนฺต อิติ ฯ ไศกฺษาะ ปุนะ ปฺรชานนฺติ- เต ตุจฺฉา ริกฺตา มายาวทิติ ฯ อรฺหนฺนปิ มายํา [กิํ] น ปศฺยติ ฯ อโต ชฺญายเต ยยา ปฺรชฺญยา ธรฺมาณํา นิโรธํ สากฺษาตฺกโรติ อิยมาสฺรวกฺษยชฺญานสากฺษาตฺกฺริยาภิชฺเญติ ๚
ษฑภิชฺญาวรฺคะ สปฺตนวตฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๙๘ ชฺญานกฺษานฺติวรฺคะ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- โย โยคี สปฺตภิรุปาไยสฺตฺริภิรรฺถาวโลกไนะ สมนฺวิตะ โส ‘สฺมินฺ ธรฺเม กฺษิปฺรมาสฺรวกฺษยมนุปฺราปฺโนตีติ ฯ กิมิทํ ชฺญานมฺ ฯ (อุ) สปฺโตปายา นาม ศฺรุตมยี ปฺรชฺญา จินฺตามยี ปฺรชฺญา จ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อสมาหิตจิตฺต เอวํ วิจารยติ- ยทิทํ รูปมฺ, อยํ รูปสมุทยะ อยํ รูปนิโรธะ อิยํ รูปนิโรธคามินี ปฺรติปตฺ, [อยํ] รูปาสฺวาทะ, [อยํ] รูปาทีนวะ อิทํ รูปนิสฺสรณํ อิติ ฯ (ปฤ) ยทียํ ศฺรุตมยี จินฺตามยี ปฺรชฺญา ฯ กสฺมาทาห- กฺษิปฺรมาสฺรวกฺษยมนุปฺราปฺโนตีติ ฯ (อุ) ยทฺยปียํ ศฺรุตมยี จินฺตามยี ปฺรชฺญา ตถาปฺเยวํ ปญฺจสฺกนฺธานฺ วิกลฺปยนฺ อาตฺมมติํ วิเภทยติ ฯ อต อาห- กฺษิปฺรมาสฺรวกฺษยมนุปฺราปฺโนตีติ ฯ ตฺริวิธาวโลกนชฺญานํ ยทุต สํสฺการา อนิตฺยา ทุะขา อนาตฺมาน อิติ ฯ สฺกนฺธธาตฺวายตนมุเขน สํสฺการานฺ ปศฺยโต นาสฺตฺยรฺโถ หิตํ วา ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ ปูรฺวมาทีนว อุกฺตเมว- อนิตฺยา ทุะขา อิติ ฯ นิสฺสรเณ โจกฺตมฺ- อนาตฺมาน อิติ ฯ กสฺมาตฺปุนรุจฺยเต ตฺริวิธมิทมวโลกนมิติ ฯ (อุ) ตฺริวิธาะ ศิกฺษเต- ปูรฺวํ ศฺรุตมยีํ จินฺตามยีํ ปฺรชฺญามฺ ฯ ปศฺจาตฺ ภาวนามยีํ ปฺรชฺญามฺ ฯ ปูรฺวํ ศฺรุตมยฺยํา จินฺตามยฺยํา ปฺรชฺญายามุกฺตาะ สปฺต ปฺรการาะ ฯ ปศฺจาทฺภาวนามยฺยํา ปฺรชฺญายํา ตฺรยะ ปฺรการาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทนิตฺยํ ตตฺ ทุะขมิติ ลกฺษณสฺย ภงฺโค นาม อนิตฺยสฺย ภงฺคะ นานิตฺยสํสฺการาณํา ภงฺคะ ฯ ปูรฺวํ กามกษาโยตฺสรฺค อุกฺเต ‘ปิ โนกฺตํ กถมุตฺสฤชตีติ ฯ ปศฺจาตฺตาพทุกฺตํ ตฺริวิธมรฺถาวโลกนมฺ ฯ
(ปฤ) กตมา อษฺฏ กฺษานฺตยะ ฯ (อุ) ยตฺกิญฺจิตฺ ชฺญานํ ปฺรชฺญปฺติวิทารณมฺ, อิยํ กฺษานฺติริตฺยุจฺยเต ฯ กฺษานฺติริยมูษฺมมุรฺธกฺษานฺติเลากิกาคฺรธรฺเมษฺว[สฺติ] ฯ (ปฤ) โยคิโน ‘ปิ พุทฺเธ ธรฺเม สงฺเฆ ศีลทิษุ กฺษานฺติรสฺติ ฯ กสฺมาทุกฺตมษฺฏาวิติ ฯ (อุ) ปฺราธานฺยาทุกฺตมฺ ฯ ปฺราธานฺยํ มารฺคปฺรตฺยาสนฺนตา ฯ ยถา ทุะเข ธรฺมชฺญานาย ทุะเข ธรฺมกฺษานฺติริตฺเยวมาทิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปูรฺวํ หิ มารฺคานุกูลํา จินฺตามยีํ ปฺรชฺญํา ปฺรยุชฺย ปศฺจาตฺปฺรตฺยกฺษชฺญานมนุปฺราปฺโนติ ฯ ยถา หสฺติปกะ ปูรฺวํ หสฺติปทํ ทฤษฺฏฺวา เตน ชฺญาเนน ปฺรชานาติ- อตฺร วรฺตต อิติ ฯ ปศฺจาทภิมุขีกโรติ ฯ ตถา โยคฺยปิ ปูรฺวํ กฺษานฺตฺยานฺวยชฺญาเน น นิรฺวาณมภฺยูหฺย ปศฺจาตฺ เตน ชฺญาเนนาภิมุขีกโรติ ฯ อตะ สูตฺร อุกฺตมฺ- [เอวํ] ชานนฺ[เอวํ] ปศฺยนฺ อาสฺรวกฺษยมนุปฺราปฺโนตีติ ๚
ชฺญานกฺษานฺติวรฺโค ‘ษฺฏนวตฺยุตฺตรศตตมะ
๑๙๙ นวชฺญานวรฺคะ
(ปฤ) เกจิทาภิธรฺมิกา วทนฺติ อรฺหนฺ กฺษยชฺญานํ สากฺษาตฺกุรฺวนฺ สําวฤตานิ นว ชฺญานานิ ปฺราปฺโนติ ยทุต กามธาตุปฺรติสํยุกฺตํ กุศลมวฺยากฤตํ [ชฺญานํ] ยาวนฺไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนปฺรติสํยุกฺตํ กุศลมวฺยากฤตํ [ชฺญาน]มฺ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) น สรฺโว ‘รฺหนฺ สรฺวานฺ ธฺยานสมาธีนฺ ปฺราปฺโนติ ฯ กถํ นว ชฺญานานิ ปฺราปฺนุยาตฺ ฯ (ปฤ) สรฺโว ‘รฺหนฺ ธฺยานสมาธีนฺ ปฺราปฺโนติ ฯ น ตุ สรฺวะ สมาปตฺติมภิมุขีกโรติ ฯ (อุ) ยทิ สมาปตฺติํ นาภิมุขีกโรติ ฯ กตมา ปฺราปฺติรฺนาม ฯ ยถา กศฺจิทาห- คฺรนฺถํ ชานามิ, ตทกฺษรเมกนฺตุ น วิชานามีติ ฯ ตเถทมปฺยสฺติ ฯ (ปฤ) โย วีตราคะ สนฺ น ปฺรถมธฺยานสมาปตฺติํ นาทฺยาปิ ปฺรตฺยกฺษีกฤตวานฺ ฯ ส อายุโษ ‘นฺเต [‘ปิ] น ตามุตฺปาทยติ ฯ (อุ) สูเตฺร ตูกฺตมฺ- อสฺมินฺนนฺตราเล สมาปทฺย ปศฺจาตฺตํา สมุตฺปาทเยทิติ ฯ อิทานีํ กถมสฺมินฺนนฺตราเล ‘สมาปนฺนสฺตํา สมุตฺปาทยติ ฯ (ปฤ) ยทิ ราคาทฺวิรชฺยมานสฺยาตีตานาคตานิ สรฺวาณิ ธฺยานานิ มูลตะ ปฺราปฺนานิ ฯ ตทฺวิปาเกน [ต]ทุตฺปตฺติํ ปฺราปฺโนติ ฯ (อุ) อนาคตํ กรฺม อกฤตมภูตํ น วิปากํ ปฺราปยติ ฯ อตีตานิ ธฺยานานิ จิตฺต อุตฺปนฺนจราณิ ยทิ วิปากํ ปฺรยจฺฉนฺติ ฯ ตทา อวิทฺยมานตาหานิะ ฯ กิญฺจ นานาคตกรฺมาณิ ปฺราปฺนุยาตฺ ฯ ยทิ ปฺราปฺยมิติ, อนาคตํ สรฺวํ ปฺราปฺยํ สฺยาตฺ ฯ กสฺย ปฺรติพนฺธาตฺ ปฺราปฺตฺยปฺราปฺตี สฺตะ ฯ
(ปฤ) ยทฺยนาคโต ธรฺโม น ปฺราปฺย อิติ ฯ ไศโกฺษ นาษฺฏภิรงฺไคะ สมนฺวิตะ สฺยาตฺ ฯ อไศโกฺษ ‘ปิ ทศภิรงฺไคะ สมนฺวิตะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยสฺย ทฺวิตียธฺยานาทิ นิศฺริตฺย สมฺยกฺ ธรฺมนิยามาวกฺรานฺติรฺภวติ ฯ โส ‘นาคเต สมฺยกฺสงฺกลฺปํ ปฺราปฺโนติ ฯ ยทิ โยคี กฺษยชฺญานมภิมุรวีกโรติ ฯ ตทานาคเต ‘ธฺวนิ สมฺยฺ ทฤษฺฏิํ ปฺราปฺโนติ กศฺจิทารูปฺยสมาธิํ นิศฺริตฺยารฺหตฺผลํ ปฺราปฺโนติ ฯ อยมนาคเต สมฺยกฺสงฺกลฺปํ สมฺยคฺวาจํ สมฺยกฺกรฺมานฺตํ สมฺยคาชีวํ ปฺราปฺโนติ ฯ ยทิ ตฤตียธฺยานาทิ นิศฺริตฺยารฺยมารฺคํ ปฺราปฺโนติ ฯ โส ‘นาคเต ปฺรีติํ ปฺราปฺโนติ ฯ เอวมาทโย ธรฺมาสฺตทา น สฺยุะ ฯ อโต ชฺญายเต อสฺตฺยนาคโต ธรฺม อิติ ฯ ยทิ จ นาสฺติ อนาคต[ธรฺมะ] กถํ ภาวโก ผลานิ ธฺยานสมาธฺยาทีนนุปฺราปฺสฺยติ ฯ โยคี ยทา มารฺคานฺวยชฺญาเน วรฺตเต ฯ ปฺรถมผลสงฺคฤหีตานิ สรฺวาณิ ชฺญานานิ สมาธีํศฺจ สรฺวถานุปฺราปฺโนติ ฯ ตถา โน เจตฺ ผลานิ คณยิตฺวา คณยิตฺวานุปฺราปฺนุยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ผลานิ สรฺวาณฺยภิมุขีกาเล ปฺราปฺนุยาทิตีทํ น สมฺภวติ ฯ อโต ชฺญายเต ภเวทนาคเต ภาวเนติ ฯ
อุจฺยเต ฯ ยตฺ ภวโตกฺตมฺ- องฺไคะ สมนฺวิต อิติ ฯ อิทมพาธิตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ศีลาทฺยงฺคานิ กฺรมศะ ปฺราปฺยนฺเต ไนกกาลมิติ พฺรูมะ ฯ อโต นาสฺติ ทูษณมฺ ฯ ยทุกฺตํ ภวตา เกษาญฺจิตฺปฺราปฺติสฺตชฺชาตียาตา[มปิ] ฯ โยคินะ [กุตฺรจิตฺ] ทุะขชฺญานปฺราปฺตาวนฺยทุะขชฺญานชาติะ ปฺราปฺตา ภวติ ฯ ยถา มนุษฺยชาติะ ปฺราปฺเตตฺยโต มนุษฺยลกฺษณํ ปฺราปฺตํ ภวติ ฯ นาปิ ปฺรติกฺษณํ กฺรมโศ มนุษฺยลกฺษณํ ปฺราปฺตมิติ ฯ ตเถทมปิ ฯ (ปฤ) โยคิโน วิทฺยมานทุะขาทีนํา ชฺญานานิ กฺรมิกาณีติ สรฺวํ ปริหฤตเมว ฯ โสฺรตอาปตฺติผลสงฺคฤหีตานํา ชฺญานานํา ปฺราปฺติะ ปุนไรกกาลิกี ฯ (อุ) อนาสฺรวชฺญานานิ ปฺราปฺตานิ ตุ น ปริหียนฺเต ฯ (ปฤ) ยทิ ปูรฺวํ ปฺราปฺตานิ น ปริหียนฺเต ฯ ตทา ปฺราปฺติะ ปฺรโยค อิติ นาสฺติ เภทะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺราปฺตผล เอว โยคี อิตฺยาทิโทษะ ฯ (อุ) ยทิ นาสฺติ วิเศษะ ฯ กิมวทฺยํ ภวติ ฯ ยถา สมฺปนฺนผโล ‘ปิ โยคีตฺยุจฺยเต ฯ ตเถทมปิ ฯ ปุทฺคโล ‘ยํ ปุนรฺวิศิษฺฏํ ธรฺมํ ปฺราปฺโนตีตฺยโต ‘สฺติ ปฺรวิภาคะ ฯ อโต นาสฺติ โทษะ ฯ ยถา สมาปตฺตปญฺจศีละ ปุนะ ปฺรวฺรชฺยาสํวรมนุปฺราปฺนุวนฺนปิ น เมาลิกศีเลภฺยะ ปริหียเต ฯ ปฺราปฺตผลสฺย จ มารฺคาทรฺศนาทสฺติ ปฺรวิภาคะ ฯ ยถา กศฺจิทาเทา วสฺตุ ชานนฺนปิ วิศิษฺฏวสฺตุ[ทรฺศนาย ยตต] อิติ ปฺรวิภาโค ‘สฺติ ฯ ตเถ ทมปิ ฯ อโต ชฺญายเต นาสฺตฺยนาคตสฺย ปฺราปฺติริติ ฯ กิญฺจ โยคี ศูนฺยานาตฺมชฺญาเน วิหรติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย กถมนุปฺราปฺโนติ เลากิกํ ธรฺมมฺ ฯ อโต ชฺญายเต กฺษยชฺญานปฺราปฺเตา น เลากิกชฺญานมนุปฺราปฺโนตีติ ฯ
(ปฤ) อิมานิ เลากิกชฺญานานิ กฺษยชฺญาเนน สหารฺหตะ สมาธิสมาปตฺติวฺยุตฺถานจิตฺตกฺริยํา ปฺราปยนฺติ ฯ (อุ) อรฺหตศฺจิตฺตํ สนฺตาเนน ปฺรวรฺตมานํ ปฺรติกฺษณํ วิศุทฺธมฺ ฯ ยทิ ปุนรฺนวชฺญานานิ ปฺราปฺโนติ ฯ จกฺษุราทิ สรฺวํ ปุนะ ปฺราปฺเยต ฯ ตถา โน เจตฺ น นวชฺญานานิ ปฺราปฺนุยาตฺ ฯ อุกฺตญฺจ- อนาคตภาวนายา นาสฺติ เหตุะ ปฺรตฺยโย วา อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เอเต หิ วทนฺติ- สตฺยทรฺศนมารฺเค เกวลํ นิมิตฺตาภาสํ ชฺญานํ ภาวยติ ฯ จินฺตนามารฺเค ‘ปิ นิมิตฺตาภาสมนิมิตฺตาภาสญฺจ ภาวยติ ฯ สตฺยทรฺศนมารฺเค โนรฺธฺวภูมิํ ภาวยติ ฯ จินฺตนามารฺเค ตุ ภาวยติ ฯ มารฺคานฺวยชฺญาเน น สําวฤตํ กุศลํ ภาวยติ ฯ อนฺยสฺมินฺ ชฺญาเน ตุ ภาวยติ ฯ อานนฺตรฺยมารฺเค น ปรจิตฺตชฺญานํ ภาวยติ ฯ ศฺรทฺธาวิภุกฺโต ทรฺศนปฺราปฺตตฺเวน ปริวรฺตมานะ สรฺวสฺมินฺนานนฺตรฺยวิมุกฺติมารฺเค น สําวฤตํ มารฺคํ ภาวยติ ฯ สมยวิมุกฺตะ อโกปฺยวิมุกฺตตยา ปริวรฺตมาโน นวานนฺตรฺย[มารฺเคษุ] อษฺฏวิโมกฺษมารฺเคษุ สํวฤตํ มารฺคํ น ภาวยติ ฯ นวเม วิมุกฺติมารฺเค [ตุ] ภาวยติ ฯ สูกฺษฺมจิตฺเต น ภาวยติ สรฺวมนาสฺรวมฺ ฯ เอตฺเยวมาทีนํา สรฺเวษํา นาสฺติ การณมฺ ฯ อโต ภวานฺ ยทิ วา สมฺยคฺทฺเยตุํ พฺรูยาตฺ ยทิ วา ศฺรทฺธาปเยตฺ ฯ กิญฺจ ไศกฺษภาวนยา ภาวนา ภวติ ฯ อูษฺม[คตา]ทิษุ สฺถิติกาเล อุตฺตมานิ สรฺวาณิ กุศลมูลานิ ภาวยติ ฯ สรฺวถา ปฺรกรฺษกรณารฺถตฺวาตฺ ฯ ยถา สูตฺรมธียานสฺย สรฺวถา ไวศทฺโยปกาโร ภวติ ฯ อต อูษฺมคตาทิธรฺมกาลาตฺ ยาวตฺ กฺษยชฺญานํ สรฺเวษํา ภาวนา ภวติ ฯ ตถา โน เจตฺ สทฺเธตุรฺวกฺตวฺยะ ๚
นวชฺญานวรฺค เอโกนทฺวิศตตมะ ฯ
๒๐๐ ทศชฺญานวรฺคะ
ทศ ชฺญานานิ- ธรฺมชฺญานํ อนฺวยชฺญานํ, ปรจิตฺตชฺญานํ สํวฤติชฺญานํ, จตฺวาริ สตฺยชฺญานานิ, กฺษยชฺญานมนุตฺปาทชฺญานมิติ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนธรฺมชฺญานเมว ธรฺมชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภควานานนฺทมามนฺตฺรฺยาห- อสฺมินฺ ธรฺเม เอวํ ชฺญาเนน ทฤษฺฏฺวา เอวํ ปฺรติพุธฺยสฺว ฯ อตีเต ‘นาคเต ‘ปฺเยวํ ชานีหีติ ฯ วกฺตวฺยํ ปฺรตฺยุตฺปนฺนธรฺมชฺญานมิติ ฯ อิทานีํ ปฺรตฺยุตฺปนฺนมนุกฺตฺวา เกวลมุจฺยเต ธรฺมชฺญานมิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- พาละ ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ ธรฺมํ พหุมนฺยเต ฯ ชฺญานี อนาคตํ พหุมนฺยต อิติ ฯ กิญฺจาห- ปฺรตฺยุตฺปนฺนาะ กามา อนาคตาะ กามาศฺจ มารเสนา มารเธยา มารพนฺธนา อิตฺยาเทา สรฺวโตฺรจฺยเต ปฺรตฺยุตฺปนฺนวาทะ ฯ อิทํ สํกฺษิปฺยวจนาตฺ เกวลํ ธรฺมชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ
อวศิษฺฏธรฺมชฺญานมนฺวยชฺญานมิติ วทนฺติ ฯ อวศิษฺฏา อิติ ยทุตาตีตา อนาคตา ธรฺมาะ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนธรฺมานนุ ปศฺจาตฺ ชานาตีติ อนฺวยชฺญานมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ทฤษฺฏธรฺมชฺญานปูรฺวกํ หิ อนฺวยชฺญานมฺ ฯ ธรฺมชฺญานํ นาม ทฤษฺฏชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ เอตทฺธรฺมชฺญานมนุสฤตฺย วิตรฺกิตํ ชฺญานมนฺวยชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) อนฺวยชฺญานมิทมนาสฺรวํ ชฺญานมฺ ฯ อนาสฺรวํ ชฺญานํ กถมนฺวยชฺญานํ ภวติ ฯ (อุ) โลเก ‘ปฺยสฺตฺยนฺวยชฺญานมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ธรฺมชฺญานมนฺวยชฺญานํ ปรจิตฺตชฺญานํ ทุะขชฺญานํ สมุทยชฺญานํ นิโรธชฺญานํ มารฺคชฺญานญฺจ สรฺวํ สาสฺรวมนาสฺรวมสฺติ ฯ อิมานิ ชฺญานานิ อูษฺมคตาทิธรฺเมษุ สาสฺรวาณิ นิยามาวกฺรานฺติปฺราปฺยาณิ อนาสฺรวาณิ ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- กาม[สมฺปฺรติยุกฺเตษุ] สํสฺกาเรษุ [ยทนาสฺรวํ] ชฺญานํ [กามสมฺปฺรติยุกฺตานํา สํสฺการาณํา] เหเตา [ยทนาสฺรวํ] ชฺญานํ [กามสมฺปฺรติยุกฺตานํา สํสฺการาณํา] นิโรเธ [ยทนาสฺรวํ] ชฺญานํ [กามสมฺปฺรติยุกฺตานํา สํสฺการาณํา] ปฺรหาณาย มารฺเค [ยทนาสฺรวํ] ชฺญานมฺ, อิทมุจฺยเต ธรฺมชฺญานมฺ ฯ รูปารูปฺยสมฺปฺรติยุกฺเตษุ สํสฺกาเรษุ ยทนาสฺรวํ ชฺญานํ รูปารูปฺยสมฺปฺรติยุกฺตานํา สํสฺการาณํา เหเตา ยทนาสฺรวํ ชฺญานํ รูปารูปฺยสมฺปฺรติยุกฺตานํา สํสฺการาณํา นิโรเธ ยทนาสฺรวํ ชฺญานํ รูปารูปฺยสมฺปฺรติยุกฺตานํา สํสฺการาณํา ปฺรหาณาย มารฺเค ยทนาสฺรวํ ชฺญานมฺ, อิทมุจฺยเต ‘นฺวยชฺญานมฺ อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) อุกฺตํ หิ สูเตฺร- ภควานานนฺทมามนฺตฺรฺยาห- อตีตเอ ‘นาคเต ไจวํ ปฺรชานีหีติ ฯ น กิญฺจิตฺสูตฺรมาห- รูปารูปฺยสมฺปฺรติยุกฺเตษุ สํสฺกาเรษุ ชฺญานมนฺวยชฺญานมิติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- โยคี อนุสฺมเรตฺ- อหมิทานีํ ทฤษฺฏรูเปโณปทฺรุโต ภวามิ ฯ อตีเต ‘ปิ รูเปโณปทฺรุโต ‘ภวมฺ, อนาคเต ‘ปิ รูเปโณปทฺรุโต ภวิษฺยามีติ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- ชาติปฺรตฺยยํ ชรามรณมฺ ฯ อตีเต ‘นาคเต ‘ปฺเยวํ สฺยาทิติ ฯ ตถาโวจทศฺวโฆษโพธิสตฺตฺโว คาถามฺ-
ปฺรตฺยกฺษมาโลกฺย จ ชนฺม ทุะขํ ทุะขํ ตถาตีตมปีติ วิทฺธิ ฯ
ยถา จ ตตฺ ทุะขมิทญฺจ ทุะขํ ตถานาคตมปฺยเวหิ ฯ
[พีชสฺวภาโว หิ ยเถห ทฤษฺโฏ ภูโต ‘ปิ ภวฺโย ‘ปิ ตถานุเมยะ ฯ]
ปตฺยกฺษตศฺจ ชฺวลโน ยโถษฺโณ ภูโต ‘ปิ ภวฺโย ‘ปิ ตโถษฺณ เอว ๚ อิติ ฯ
เอวมาทิ ทุะขํ มหาไวภาษิกา อปิ วทนฺติ ฯ
อตีตานาคตาธฺวนีนธรฺมชฺญานเมวานฺวยชฺญานมฺ ฯ อสฺย จ ยุกฺติรสฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ โยคี หิ อตีเต ‘นาคามินิ ปฺรตฺยุตฺปนฺเน จ ทุะเข นิรฺวิทฺยเต ฯ นิรฺเวท เอว เอษุ ธรฺเมษุ ตตฺตฺวชฺญานปฺราทุรฺภาวะ ฯ ยถา ปฺรตฺยุตฺปนฺนาะ สํสฺการา ทุะขมฺ ฯ ตถาตีตา อนาคตาะ สํสฺการา อปิ ทุะขมฺ ฯ เกน ชฺญาเนน อตีตานาคตานฺ ธรฺมานฺ ชานาติ ฯ ยทีทํ ธรฺมชฺญานมฺ ฯ รูปารูปฺยสมฺปฺรติยุกฺตาะ สํสฺการา อปิ สนฺตฺยตีตา อนาคตาะ ฯ เตษํา ชฺญานมปิ ธรฺมชฺญานํ สฺยาตฺ ฯ ตถา จ ธรฺมชฺญานเมว นานฺวยชฺญานมสฺติ ฯ ยทิ รูปารูปฺยสมฺปฺรติยุกฺเตษุ อตีตานาคเตษุ สํสฺกาเรษุ ชฺญานานฺตรมสฺตีติ ฯ กามสมฺปฺรติยุกฺเตษฺวตีตานาคเตษุ สํสฺกาเรษุ จ ชฺญานานฺตรํ ภเวตฺ ฯ ตทรฺถเมว อาภิธรฺมิกา อาหุะ- อสฺติ ปฺราปฺติรปฺราปฺติริตฺยโต ‘นุปูรฺเวณ สตฺยํ ปศฺยตีติ ฯ กามธาตุสมฺปฺรติสํยุกฺตํ ทุะขํ ปฺราปฺติะ ฯ รูปารูปฺยสมฺปฺรติยุกฺตํ ทุะขมปฺราปฺติะ ฯ อต เอกสฺมินฺ สมย อุภยชฺญานํ น สมฺภวติ ฯ ยทฺยปฺราปฺติรฺทุะขมนฺวยชฺญาเนน ชฺญายเต ฯ อิทานีํ กามธาตาวปฺราปฺติรฺทุะขมปิ อนฺวยชฺญาเนน ชฺญาเยต ฯ
(ปฤ) เกน ชฺญาเนน สํโยชนปฺรหาณมารฺโค ภวติ ฯ (อุ) [ตตฺร] ธรฺมชฺญานมาตฺรมุปยุชฺยเต ฯ อนฺวยชฺญานมุปายมารฺเค วรฺตเต ฯ (ปฤ) กิํ ธรฺมชฺญานมุปยุชฺยเต ฯ (อุ) ทุะเข ธรฺมชฺญานํ นิโรเธ ธรฺมชฺญานญฺโจปยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ โยคี อนิตฺยํ ทุะขมิติ ปศฺยนฺ ศูนฺยมนาตฺเมติ ปศฺยติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย สํสฺการาณํา นิโรธํ สากฺษาตฺกโรติ ฯ อนฺยตฺ ชฺญานํ สรฺวมุปายะ ฯ (ปฤ) กิํ ทุะขํ ทฤษฺฏฺวา นิโรโธ ภวติ ฯ (อุ) เวทนาะ ทุขํ ปศฺยติ ฯ ตตฺราตฺมมติรุตฺปทฺยเต ฯ อตสฺตาสามปิ นิโรธํ ปศฺยติ ฯ ยโถกฺตมฺ- อธฺยาตฺมวิมุกฺตตฺวาตฺ ตฤษฺณายาะ กฺษเย นิโรเธ สฺวต เอวารฺหนฺ ปฺราปฺต อิตฺยุจฺยเต ฯ อิติ ฯ (ปฤ) นนุ สูเตฺร กิํ โนกฺตํ สรฺวสํสฺการาณํา ปฺรหาณํ ปฺรหาณลกฺษณมิติ ฯ (อุ) อยํ โยคี อธฺยาตฺมนิโรธํ สากฺษาตฺกฤรฺวนฺ สรฺวตฺร นิรฺวิณฺณะ ฯ กิญฺจ โยคี อธฺยาตฺมนิโรธมวศฺยํ สากฺษาตฺกุรฺยาตฺ ฯ นานฺยทวศฺยนิยตมฺ ฯ
(ปฤ) สตฺเยษุ กถํ ชฺญานํ ภวติ ฯ (อุ) ชาติรฺทุะขมิตฺยาทิ ชฺญานํ ภวติ ฯ (ปฤ) อิทมสมาหิตํ จิตฺตมฺ, กถํ ชฺญานํ ชนยติ ฯ (อุ) เอวํ ทรฺศเน สติ สฺกนฺธานามนิตฺยตาทิโทษมปิ ทฤษฺฏฺวา ทุะขนาตฺมสํชฺญํา ชนยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- [ยตฺ] ทุะขํ ตทนิตฺยมฺ, ยทนิตฺยํ ตทานาตฺม อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จกฺษุราทีนามินฺทฺริยาณามุตฺปาโท ‘สฺติ วฺยโย ‘สฺติ ฯ ยทฺยยมาตฺมา, อาตฺมน อุตฺปาโท วฺยยะ สฺยาทิตฺยโต ชฺญายเต อนาตฺเมติ ฯ อิทญฺจ จกฺษุราทฺยุตฺปทฺยมานํ น กุตศฺจิทาคจฺฉติ ฯ กฤตกมสฺตีตฺยโต ‘นาตฺเมตฺยุจฺยเต ฯ สูเตฺร โจกฺตํ- นาสฺติ การก อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ยทนิตฺยํ ตทนาตฺเมติ ฯ เอวํ โยคินะ สมฺยกฺ อนิตฺยมนาตฺม จ ภาวยตะ กายจิตฺตมุปศามฺยติ ฯ สรฺวสํสฺกาเรษุ สมุตฺปนฺเนษุ เตษํา วิหิํสามนุภวโต ทุะขสํชฺญา สมุตฺปทฺยเต ฯ นิศฺจรฺมณฺยา ยถา คาว อลฺปสฺปรฺเศ [‘ปิ] วฺยถานุภูยเต ฯ ตถา โยคี อนาตฺมสํชฺญาวศาทุตฺตมํา ทุะขสํชฺญํา สาธยติ ฯ มูฒสฺตุ อาตฺมสํชฺญาวศาตฺสตฺยปิ มหติ ทุะเข น ตทุปายาสมนุภวติ ฯ อิทมุจฺยเต ทุะขชฺญานมฺ ฯ สํสฺการาณามุตฺปาททรฺศนํ เหตุชฺญานมฺ ฯ สํสฺการาณํา วฺยยทรฺศนํ นิโรธชฺญานมฺ ฯ มารฺคสฺยาวราคฺรานุสรณํ มารฺคชฺญานมฺ ฯ
(ปฤ) กิมุจฺยเต กฺษยชฺญานมฺ ฯ (อุ) สรฺวาณิ นิมิตฺตานิ กฺษปยตีติ กฺษยชฺญานมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ไศกฺษสฺย นิมิตฺตํ ปฺรหีณํ ปุนรุตฺปทฺยเต ฯ อิทนฺตุ อตฺยนฺตํ กฺษปยตีติ กฺษยชฺญานมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อภูตนิมิตฺตมิทมภูตํ สํชฺญามาตฺรมิติ ปฺรชานโต ทุะขานิ กฺษียนฺต อิติ ฯ ไศกฺษาะ ปฺรชานนฺติ ฯ อภูตํ สํชฺญามาตฺรมาตฺเมติ ฯ ตจฺจิตฺตมตฺยนฺตํ ปฺรหีณมิติ กฺษยชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- กศฺจิทรฺหนฺ ตถาคตสฺย ปุรโต วฺยากโรติ- ภควตา เทศิตานิ น สนฺติ มม ฯ นาหเมษุ สํโยชเนษุ ปุนรฺวิจิกิตฺเส ฯ สทา มม สมาหิไตกาคฺรสฺย สมฺยกฺ จรฺยามนุสฺมรตะ กามาทีนฺยกุศลานิ น จิตฺตสฺยาสฺรวา ภวนฺติ อิติ ฯ ตตฺร นิมิตฺตํ คฤหฺณาตีตฺยตะ สํโยชนานิ ภวนฺติ ฯ ปฺรหีณนิมิตฺตสฺย ตุ สํโยชนานิ นิรุธฺยนฺเต ฯ ไศกฺษา นิมิตฺเต ‘นิมิตฺตมิติ วิหรนฺติ ฯ อต อาตฺมมติะ กทาจิทาวิรฺภวติ ฯ ยถา สฺถาณุํ ทฤษฺฏฺวา อยํ ปุรุษ อิติ สํเศรเต ฯ อโต ‘รฺหตะ เกวลํ นิรฺวิจิกิตฺสสฺย ปฺราปฺติะ ฯ สทา อนิมิตฺตวิหาริจิตฺตตฺวาตฺ ปูรฺวํ สตฺตฺวศูนฺยตํา ทฤษฺฏฺวา ปญฺจสุ สฺกนฺเธษุ น ปศฺยตฺยาตฺมานมฺ ฯ ปศฺจาตฺ ธรฺมศูนฺยตฺวานฺน ปศฺยติ รูปสฺวภาวํ ยาวทฺวิชฺญานสฺวภาวญฺจ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวนิมิตฺตกฺษยะ กฺษยชฺญานมิติ ฯ
สรฺวนิมิตฺตานามนุตฺปาทํ ชานาตีตฺยนุตฺปาทชฺญานมฺ ฯ ไศกฺษสฺย ปฺรหีณนิมิตฺตสฺย ปุนรุตฺปาทะ กฺษีณะ ฯ อไศกฺษสฺย นิมิตฺตํ กฺษีณํ น ปุนรุตฺปทฺยเต ฯ สรฺวนิมิตฺตานํา กฺษเย นิโรเธ ยตฺปุนรนุตฺปาทะ ตทนุตฺปาทชฺญานมฺ ฯ (ปฤ) ไศโกฺษ ‘ปิ ชานาติ อสฺติ [มม] กฺษยชฺญานมนุตฺปาทชฺญานมิติ ฯ ยถานุสฺมรติ- ปริกฺษีณตฺริสํโยชโน น ปุนรุตฺปตฺสฺย อิติ ฯ กสฺมานฺนาห ทศางฺคสมนฺวิต อิติ ฯ (อุ) ไศโกฺษ น สรฺวสํชฺญาะ ปฺรชหาติ ฯ อโต นาห- อสฺติ [มม] กฺษยชฺญานมนุตฺปาทชฺญานมิติ ฯ ยถา กศฺจิตฺ ตตฺร ตตฺร ปฺรติพทฺธ เอกสฺมานฺมุกฺโต ‘ปิ น วิมุกฺต อิตฺยุจฺยเต ฯ อสฺติ จายมรฺถะ ศาริปุโตฺร ‘นาถปิณฺฑทสฺย ทศางฺคสมนฺวาคมมโวจตฺ อิติ ฯ อรฺหนฺ วศิตาพลปฺราปฺตตฺวาตฺ ปฺรชานาติ- กฺษีณานิ [เม] สํโยชนานิ, น ปุนรุตฺปตฺสฺย อิติ ฯ ตถา ไศโกฺษ ‘ปิ ฯ อรฺหนฺ อไศกฺษมารฺคํ ปฺราปฺโต [ยตฺ] ปฺรชานาติ กฺษีณา[เม]ชาติริติ ฯ ตตฺ กฺษยชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ อุษิตํ พฺรหฺมจรฺยมิติ ไศกฺษจรฺยาปริตฺยาค อุจฺยเต ฯ กฤตํ กรณียมิติ กรณียานิ สรฺวาณิ กฤตฺวา ปฺรชานาติ- อสฺมาทฺภวาตฺ นาสฺติ ภวานฺตรมิติ ฯ อโต ชฺญายเต อรฺหนฺเนว สรฺเวษุ กรณีเยษุ วศิตํา ปฺราปฺตะ กฺษยชฺญาเนนานุตฺปาทชฺญาเนน จ สมนฺวิตะ สฺยาตฺ, น ตุ ไศกฺษา อิติ ฯ ยถา กศฺจิตฺ ชฺวรารฺโต[ชฺวรา]นุทฺคมกาเล ‘ปิ ชฺวรีตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร-
สรฺวตฺร วิหตา นนฺทิะ ตมสฺกนฺธะ ปฺรทาลิตะ ฯ
ชิตฺวา มฤตฺโยรฺหิ เสนาญฺจ วิหรามิ อนาสฺรวะ ๚ อิติ ฯ
ปรจิตฺตชฺญานํ ยถา ษฑภิชฺญาสูกฺตมฺ ฯ ปญฺจสฺกนฺธกลาปะ สตฺตฺวะ ฯ ตตฺร ชฺญานํ สํวฤติชฺญานมฺ ฯ อนาสฺรวํ ชฺญานํ ตตฺตฺวชฺญานมฺ ฯ อิทมนาสฺรวาภาสํ ชฺญานาขฺยํา ปฺราปฺโนตีตฺยตะ สํวฤติชฺญานมิติ วทนฺติ ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ- สรฺเว สตฺตฺวาะ สมํ ชฺญานสมนฺวิตา อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) โย ชิเนารโส ชานาติ ธรฺมาะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนา อิติ ฯ ส ปฺราปฺโนติ นานฺยะ สตฺตฺวะ ฯ ชฺญานาขฺยายาะ ปฺราปิตฺวาตฺ ฯ สรฺเว สตฺตฺวาะ สํชฺญาปฺรโยคมาตฺรํ วิชานนฺติ ฯ ยทิ ปฺราปฺนุวนฺตีทํ ชฺญานมฺ ฯ [ตทา] อาภฺยนฺตรปฤถคฺชน อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ
ทศชฺญานวรฺโค ทฺวิศตตมะ ฯ
๒๐๑ จตุศฺจตฺวาริํศชฺชฺญานวรฺคะ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- จตุศฺจตฺตฺวาริํศตฺ ชฺญานานิ ยทุต ชรามรเณ ชฺญานํ, ชรามรณสมุทเย ชฺญานํ, ชรามรณนิโรเธ ชฺญานํ, ชรามรณนิโรธมารฺเค ชฺญานํ, ชาติภโวปาทานตฤษฺณาเวทนาสฺปรฺศษฑายตนนามรูปวิชฺญานสํสฺกาเรษฺวปฺเยวมฺ ฯ กสฺมาทิทมุจฺยเต ฯ (อุ) นิรฺวาเณ ตตฺตฺวรตฺเน วิวิไธรฺทฺวาไรรวตรติ ฯ กศฺจิตฺปญฺจสฺกนฺธมุเขนาวตรติ ฯ กศฺจิตฺ ธาตฺวายตนนิทานทฺวาไระ, [กศฺจิตฺ] สตฺไยะ เอวมาทิภิรฺทฺวาไรรฺนิรฺวาณมนุปฺราปฺโนติ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- [ตทฺยถา] นครสฺวามี นคเร นิษณฺณะ สฺยาตฺ ฯ [ตตฺร] กิญฺจิตฺ ทูตยุคเมกสฺมาตฺ ทฺวาราทาคตฺโยปสฤตฺย นครสฺวามิโน ยถาภูตํ วจนํ นิรฺยาตฺย [ยถาคตมารฺคํ] ปฺรติปทฺเยต ฯ ตถา [อนฺยทูตยุคมนฺเยภฺโย] ทฺวาเรภฺโย ‘ปิ ฯ ตตฺร นครสฺวามฺยุปโม โยคี ฯ ทฺวาราณีติ สฺกนฺธธาตฺวายตนาทีนํา ภาวนายา อธิวจนมฺ ฯ ทูตยุคํ ศมถวิปศฺยโนปมมฺ ฯ ยถาภูตํ วจนํ นิรฺวาณสฺยาธิวจนมฺ ฯ อิติ ฯ ทูตา นานาทฺวาเรภฺย อาคตา อปิ เอกเมว สฺถานมุปสรฺปนฺติ ฯ เอวํ สฺกนฺธธาตฺวายตนาทีนํา ภาวนา นานาทฺวาราณฺยุปายา นิรฺวาเณ ‘วตรณสฺย ฯ ยถา ราหุล เอกานฺเต นิษณฺโณ ธรฺมํ จินฺตยนฺ เอวํ ปฺรชานาติ- อีทฤโศ ธรฺม ปริกีรฺติตํ นิรฺวาณํ ปฺรติ อนุปฺรยาตีติ ฯ
กิญฺจ ภควานฺ ธรฺมสฺยานิศํสายามาห- ธรฺโม ‘ยํ สรฺวานฺ เกฺลศาคฺนีน นิโรธยตีติ นิโรธ อิตฺยุจฺยเต ฯ โยคินศฺจิตฺตํ ปฺรศมยตีติ ปฺรศมะ ฯ โยคินะ สมฺยกฺ ปริชฺญานํ ปรายยตีติ ปรายณมฺ ฯ อิตฺยาทโย ‘รฺถา นิรฺวาณสฺยานิศํสาะ ฯ พฺรหฺมจรฺยมษฺฏางฺคมารฺค อุจฺยเต ฯ อษฺฏางฺคมารฺเค จ สมฺยคฺชฺญานเมโวกฺตมฺ ฯ อสฺย สมฺยคฺชฺญานสฺไยว ผลํ ยทุจฺยเต นิรฺวาณมิติ ฯ ภควโตปฺรทิษฺฏํ ศาสนํ สรฺวํ นิรฺวาณาย ภวติ ฯ อโต ชฺญายเต ปญฺจสฺกนฺธาทโย ทฺวาราณิ นิรฺวาณปรายณานิ ภวนฺติ ฯ
(ปฤ) เกจิทาภิธรฺมิกา อาหุะ- ชรามรณชฺญานํ ทุะขชฺญานมิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) น [ยุกฺตมฺ] ฯ กสฺมาตฺ ฯ น ตโตฺรจฺยเต ทุะขาการะ ฯ อโต น [ตตฺ] ทุะขชฺญานมฺ ฯ (ปฤ) อิทํ กสฺย ชฺญานํ ภวติ ฯ (อุ) ตตฺ ชรามรณสฺวภาวชฺญานมฺ ฯ (ปฤ) อุจฺยเต จ ชรามรณสมุทยะ ชรามรณนิโรโธ ชรามรณนิโรธมารฺค อิตฺยาทิ ฯ อโต ชฺญายเต อิทํ ทุะขชฺญานเมว สฺยาทิติ ฯ (อุ) ตตฺ นิทานทฺวารํ ภวติ, น สตฺยทฺวารมฺ ฯ อโต น ตสฺย ทุะขากาโร วกฺตวฺยะ ฯ [เอวํ] สมุทยาเทา วกฺตวฺยะ ฯ ลกฺษณสามฺยาตฺ ฯ (ปฤ) อตฺร กุโต โนจฺยเต อาสฺวาทาทีนวนิสฺสรณาทีนํา ชฺญานานิ ฯ (อุ) สรฺวาณีมานิ อตฺร ปริคฤหีตานิ ฯ กินฺตุ สงฺคีติการะ สํกฺษิปนฺ น [วิสฺตรศ] อุวาจ ๚
จตุศฺจตฺวาริํศชฺชฺญานวรฺค เอโกตฺตรทฺวิศตตมะ ฯ
๒๐๒ สปฺตสปฺตติชฺญานวรฺคะ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตมฺ- สปฺตสปฺตติชฺญานานิ ยทุต ชาติปฺรตฺยยํ ชรามรณมิติ [ชฺญานมฺ] ฯ อสตฺยํา ชาเตา นาสฺติ ชรามรณมิติ [ชฺญานมฺ] ฯ เอวมตีเต ‘นาคเต ‘ธฺวนฺยปิ ฯ ยทสฺย ธรฺมสฺถิติชฺญานมฺ ฯ [ตทปิ] อนิตฺยํ สํสฺกฤตํ กฤตกํ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนํ กฺษยธรฺม, วิปริณามธรฺม, วิโยคธรฺม, วฺยยธรฺม อิติ ชฺญานมฺ ฯ ยาวทวิทฺยาปฺรตฺยยาะ สํสฺการา อิตฺยปฺเยวมฺ อิติ ฯ ตตฺร กสฺมานฺโนกฺตํ- ชรามรณสฺย สฺวภาโว นิโรโธ มารฺค อิตฺยาทิ ฯ (อุ) หิตชฺญสฺย กฤต เอวมุกฺตํ ตสฺย ทฺวารตฺวมาตฺรมวิษฺกโรติ ฯ อนฺยทปฺเยวํ ชฺเญยมฺ ฯ
ตีรฺถิกา พหโว นิทาเน ภฺรานฺตา วทนฺติ- เลากิกานํา ปทารฺถานํา เหตุรฺโลกาตฺมก อิตฺยาทิ ฯ อโต ภควานฺ เตษํา นิทานมาตฺรมาห ฯ (ปฤ) ชาติปฺรตฺยยํ ชรามรณมิตฺยุกฺตฺวา กสฺมาตฺปุนราห- อสตฺยํา [ชาตา]วิติ ฯ (อุ) นิยมารฺถมฺ ฯ ยถา ทานํ ปุณฺยสฺย เหตุะ ฯ ศีเลนาปิ ปุณฺยํ วินฺทเต ฯ ยโถกฺตมฺ- ธฤตศีโล เทเวษูตฺปทฺยต อิติ ฯ เกจินฺมนฺยนฺเต- ชรา- มรณปฺรตฺยยา ชาติริติ ฯ เกจิทเหตุกา ชาติริติ ฯ อโต นิยม อุจฺยเต ฯ (ปฤ) กสฺมาทตีเต ‘นาคเต ‘ธฺวนิ ปุนรฺนิยม อุจฺยเต ฯ (อุ) ปฺรตฺยุตฺปนฺนมตีตาธฺวนะ กทาจิทฺภินฺนธรฺม ภวติ ยทุตาตีตานํา สตฺตฺวานามายุรปฺรมาณํ ปฺรภาวศฺจ เทวตุลฺย อิตฺเยวมาทิ ฯ อายุราทิ ภินฺนํ ชรามรณปฺรตฺยโย ‘ปิ ภินฺโน ภเวทิติ ชนา วเทยุริติ ภีตฺยา นิยม อุจฺยเต ฯ อนาคเต ‘ปฺเยวํ [วกฺตวฺยมฺ] ฯ
อิทํ ษฑฺวิธํ ธรฺมสฺถิติชฺญานมฺ ฯ อนฺยนฺนาม นิรฺวาณชฺญานมฺ ฯ ชรามรณสนฺตานกรตฺวาทุจฺยเต- อนิตฺยํ สํสฺกฤตํ กฤตกํ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนมฺ ฯ กฺษยธรฺม วิปริณามธรฺม อิตฺยนิตฺยาการะ ฯ วิโยคธรฺม อิติ ทุะขาการะ ฯ วฺยยธรฺม อิติ อนาตฺมศูนฺยาการะ ฯ
กสฺมาตฺ ตตฺร รูปสฺย สฺวรูปํ นิโรธะ เวทนายาะ สํชฺญายาะ สํสฺการาณํา วิชฺญานสฺย จ สฺวรูปํ นิโรธะ ฯ อยํ ตฺริวิธวิปศฺยนานามรฺถ อิตฺยาขฺยายเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โย ภิกฺษวะ สปฺตภิะ สฺถาโนปาไยะ ตฺริภิรฺวิปศฺยนารฺไถศฺจ สมนฺวิตะ ส กฺษิปฺรมาสฺรวาณํา กฺษยมนุปฺราปฺโนติ ฯ อิทเมว นิรฺวาณชฺญานํ ภวตีติ ฯ อิตฺยาทิ นิทานชฺญานานิ อปฺรมาณศตสหสฺราณิ สนฺติ ยทุต จกฺษุรฺวิชฺญานมิตฺยาทิ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จกฺษุษ กรฺม ปฺรตฺยยะ ฯ กรฺมณะ ตฤษฺณา ปฺรตฺยยะ ฯ ตฤษฺณายา อวิทฺยา ปฺรตฺยยะ ฯ อวิทฺยายา อโยนิโศมนสฺการะ ปฺรตฺยยะ ฯ อโยนิโศมนสฺการสฺย จกฺษูรูปํ ปฺรตฺยยะ ฯ อาสฺรวาณามโยนิโศ มนนํ ปฺรตฺยยะ ฯ อาหาราณํา ตฤษฺณา ปฺรตฺยยะ ฯ ปญฺจกามคุณานํา กพลีการาหาราทยะ ปฺรตฺยยาะ ฯ นรกสฺยาลฺปายุษศฺจ ปฺราณาติปาตาทยะ ปฺรตฺยยาะ ฯ ยทิทานีนฺตนํ ทุะขํ ปูรฺวตนีนญฺจ ทุะขํ, สรฺวสฺยาภูตสํชฺญา ปฺรตฺยยะ ฯ อภูตสํชฺญายาะ กายจิตฺตโยะ ปฺริยาปฺริเย ปฺรตฺยยะ ฯ ปฺริยาปฺริยโยะ กามราคะ ปฺรตฺยยะ ฯ กามราคสฺย มิถฺยาวิตรฺกะ ปฺรตฺยยะ อิตฺเยวมาทิปฺรตฺยยานํา ชฺญานมปฺรมาณมนวธิ สฺวยเมโวนฺเนตวฺยมฺ ๚
สปฺตสปฺตติชฺญานวรฺโค ทฺวฺยุตฺตรศตตมะ ฯ
[มารฺคสตฺยสฺกนฺธะ สมาปฺตะ]
ศาสฺตฺรํ สมาปฺตมฺ
Bibliography
Harivarman: Satyasiddhisastra
Based on the ed. N. Aiyaswami Sastri: Harivarman: Satyasiddhisastra,
Vol. I, Baroda : Oriental Institute, 1975.
(Gaekwad’s Oriental Series, 159)
Input by Udip Shakya, 2008
Proof-read by Udip Shakya
With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project
of Nagarjuna Institute, Nepal
and University of the West, Rosemead, California, USA
(www.uwest.edu/sanskritcanon)