คัมภีร์สัตยสิทธิศาสตร์
ของหริวรมันภิกษุ
สกันธะที่ ๔ นิโรธสตฺยสฺกนฺธะ
บทว่าด้วยความจริงแห่งนิโรธ คือ ความดับทุกข์
คัมภีร์สัตยสิทธิศาสตร์ คัมภีร์นี้รจนา โดยพระภิกษุชาวอินเดียกลาง นามว่า หริวรมัน ท่านจึงได้ได้แต่งคัมภีร์นี้เพื่อจะประมวลข้อคิดคำสอนและคำอธิบายพระธรรมของของฝ่ายสาวกยานสำนักต่างๆ 18 สำนักในอินเดียครั้งนั้น ให้เข้ารูป เข้ารอยอันเดียวกัน และเป็นการรวมเอาของคำสอนเด่นๆ ของฝ่ายสาวกยานไว้มากที่สุด
สัตยสิทธิ คือ ทำความจริงให้ปรากฎ คือความจริงอันแน่นอนว่า อาตมันเป็นศูนย์ ธรรมเป็นศูนย์ อีกประการคือกล่าวถึงความจริงสูงสุด หรือ อริยสัจ 4 เช่นนี้จึงเรียกว่า ประสิทธิประสาท (สิทธิ) ความจริง (สัตย์) ให้สัมฤทธิ์[อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม]
สกันธะที่ ๔ นิโรธสตฺยสฺกนฺธะ บทว่าด้วยความจริงแห่งนิโรธ คือ ความดับทุกข์ มี ๑๔อวรรค(หัวข้อ) ดังต่อไปนี้
๑๔๑ นิโรธสตฺยสฺกนฺเธ อาทฺยะ ปฺรชฺญปฺติสฺถาปนวรฺคะ
๑๔๒ ปฺรชฺญปฺติลกฺษณวรฺคะ
๑๔๓ เอกตฺวขณฺฑนวรฺคะ
๑๔๔ นานาตฺวขณฺฑนวรฺคะ
๑๔๕ อนิรฺวจนียตฺวขณฺฑนวรฺคะ
๑๔๗ อภาวสฺถาปนวรฺคะ
๑๔๘ ศพฺทขณฺฑนวรฺคะ
๑๔๙ คนฺธรสสฺปรฺศขณฺฑนวรฺคะ
๑๕๐ มโนวิชฺญานขณฺฑนวรฺคะ
๑๕๒ โลกสตฺยวรฺคะ
๑๕๓ ธรฺมจิตฺตนิโรธวรฺคะ
๑๕๔ นิโรธวรฺคะ
คลิกอ่านอักษรต้นฉบับเปรียบเทียบ
ศฺรีรสฺตุ
สตฺยสิทฺธิศาสฺตฺรมฺ
ศฺรีมทาจารฺยหริวรฺมณะ กฤติะ
อถ นิโรธสตฺยสฺกนฺธะ
๑๔๑ นิโรธสตฺยสฺกนฺเธ อาทฺยะ ปฺรชฺญปฺติสฺถาปนวรฺคะ
ศาสฺตฺรมาห- ตฺริวิธจิตฺตานํา นิโรโธ นิโรธสตฺยํ ยทุต ปฺรชฺญปฺติจิตฺตํ ธรฺมจิตฺตํ ศูนฺยตาจิตฺตมฺ ฯ (ปฤ) กถเมษํา ตฺรยาณํา จิตฺตานํา นิโรธะ ฯ (อุ) ปฺรชฺญปฺติจิตฺตํ พหุศฺรุตปฺรตฺยยชฺญาเนน วา นิรุธฺยเต ฯ จินฺตนาปฺรตฺยยชฺญาเนน วา นิรุธฺยเต ฯ ธรฺมจิตฺตมูษฺมคตาทิธรฺเมษุ ศูนฺยตาพุทฺธยา นิรุธฺยเต ฯ ศูนฺยตาจิตฺตํ นิโรธสมาปตฺตฺยวตรเณน นิรุธฺยเต ฯ ยทิ วานุปธิเศษนิรฺวาเณ ‘วตรตะ สนฺตานสมุจฺเฉเท นิรุธฺยเต ฯ
(ปฤ) กตมา ปฺรชฺญปฺติะ ฯ (อุ) สฺกนฺธานุปาทาย เย วิกลฺปา ตทฺยถา ปญฺจสฺกนฺธานุปาทาย ปุรุษ อิตฺยุจฺยเต ฯ รูปรสคนฺธสฺปรฺศานุปาทาย ฆฏ อิตฺยุจฺยเต อิตฺยาทิ ฯ (ปฤ) กสฺมาทิยํ ปฺรชฺญปฺติะ ฯ (อุ) สูเตฺร ภควานาห-
ยถาหฺยงฺคสมฺภาราทฺภวติ ศพฺโท รเถติ จ ฯ
เอวํ สฺกนฺเธษุ สตฺสฺเวว ภวติ สตฺตฺเวติ สํวฤติะ ๚ อิติ ฯ
ยถา จ ภควานฺ ภิกฺษูนโวจตฺ- ธรฺมา อนิตฺยา ทุะขาะ ศูนฺยา อนาตฺมานะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปนฺนา อนิยตสฺวภาวา นามมาตฺรมนุสฺมรณมาตฺรํ โภคมาตฺรมฺ ฯ อิมาเนว ปญฺจสฺกนฺธานุปาทาย นานา นาม ปฺรวรฺตเต สตฺตฺโว มนุษฺโย เทว อิตฺยาทิ อิติ ฯ สูเตฺร ‘สฺมินฺ วสฺตุสโต ธรฺมสฺย ปฺรติเษธาทุจฺยเต นามมาตฺรมิติ ฯ
กิญฺจาห ภควานฺ- ทฺเว สตฺเย ปรมารฺถสตฺยํ สํวฤติสตฺยมิติ ฯ ปรมารฺถสตฺยํ ยทุต รูปาทโย ธรฺมา นิรฺวาณญฺจ ฯ สํวฤติสตฺยํ ยตฺ ปฺรชฺญปฺติมาตฺรํ นิะสฺวภาวมฺ ฯ ยถา รูปาทิปฺรตฺยโย ฆฏะ สิธฺยติ ฯ ตถา ปญฺจสฺกนฺธปฺรตฺยยะ ปุรุษะ สิธฺยติ ฯ (ปฤ) ยทิ ปรมารฺถโต นาสฺตีทมฺ ฯ โลกสตฺยสฺย ก อุปโยคะ ฯ (อุ) เลากิกาะ สตฺตฺวา โลกสตฺยมุปาทาโยปโยชยนฺติ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ยถา จิตฺริโต ‘คฺนิริตฺยุกฺเตา ชนาะ ศฺรทฺทธนฺเต ฯ พุทฺธา ภควนฺโต เลากิกานํา ปฺรชฺญปฺติโต วิโยชนาย โลกสตฺเยน วฺยวหรนฺติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- นาหํ [ภิกฺษโว] โลเกน วิวทามิ ฯ โลกศฺจ มยา วิวทติ ฯ น [ภิกฺษวะ] ธรฺมวาที [เกนจิลฺโลเก] วิวทติ ฯ อิติ ฯ
ปุรา กิล ชนา วสฺตูปโภคกามนยา วหุวสฺตุนามุตฺปตฺติกาเล ฆฏ อิตฺยาทิ นาม สฺถาปยาญฺจกฺรุะ ฯ สทฺธรฺเม สติ โนปโยโค ลภฺเยต ฯ อโต โลกสตฺยมิตฺยุจฺยเต ฯ สตฺยทฺวย อุกฺเต ภควตะ ศาสนํ สุวิศุทฺธมฺ ฯ ปรมารฺถตสฺตุ วิทฺวานฺ น วิศิษฺยเต ฯ โลกสตฺยโต พาไลรฺน วิวทนฺเต ฯ สตฺยทฺวยํ วทนฺ น ศาศฺวโตจฺเฉท [ทฤษฺเฏา] ปตติ ฯ น ปตติ มิถฺยาทฤษฺเฏา สุขานฺเต ทุะขานฺเต จ ฯ กรฺมวิปากาทิ สรฺวํ สิธฺเยตฺ ฯ โลกสตฺยํ พุทฺธานํา ศาสนวินยมูลมฺ ฯ ยทุต ทานศีลโยรฺวิปากะ สุสฺถาน อุปปตฺติะ ฯ อเนน ธรฺเมณ ตจฺจิตฺตํ ทมยิตฺวา มารฺคศาสนํ คฺราหยิตฺวา ปศฺจาตฺปรมารฺถสตฺยมุปทิศติ ฯ เอวํ ชินศาอนมาทาวคาธคภีรมฺ- ตทฺยถา มหาสมุทฺระ กฺรมโศ คภีระ ฯ อโต โลกสตฺยํ วทนฺติ ฯ โย มารฺคสฺย ลาภชฺญานํ สาธยติ [ส] ปรมารฺถธรฺโมปเทศารฺโห ภวติ ฯ ยถา ภควต เอวํ เจตะ ปริวิตรฺก อุทภุตฺ- ปริปวฺกาะ ขลุ ราหุลสฺย [ภิโกฺษะ] วิมุกฺติปริปจนียา ธรฺมาะ ยนฺนูนมหํ ราหุลํ อุตฺตร อาสฺรวานํา กฺษเย วินเยยมิติ ฯ ตทฺยถา ฆฺราณปากะ ตทฺวินาเศ สุขํ ชนเน ทุรฺเภทนมฺ ฯ เอวํ โลกสตฺเยน จิตฺตํ ทมยิตฺวาถ ปรมารฺถชฺญาเนน วินาศยติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ธรฺมาณํา ปฺรวิจยปูรฺวกํ นิรฺวาณํ ปริชฺญาตวฺยมิติ ฯ โยคี ปูรฺวํ ธรฺมาะ [กิํ] ปฺรชฺญปฺติสนฺตะ [กิํ วา] ปรมารฺถสนฺต อิติ ชฺญาตฺวา ปศฺจานฺนิโรธสตฺยํ สากฺษาตฺกโรติ ฯ เกฺลศาะ สฺถูลสูกฺษฺมกฺรเมณ นิรุธฺยนฺเต ฯ ยถา เกศโรมาทินิมิตฺเตน สฺตฺรีปุรุษาทินิมิตฺตํ นิรุธฺยเต ฯ รูปาทินินิมิตฺเตน เกศโรมาทินิมิตฺตํ นิรุธฺยเต ฯ อถ ศูนฺยตาทินิมิตฺเตน รูปาทินิมิตฺตํ นิรุธฺยเต ฯ ยถา กีเลน กิโล ‘ปนียเต ฯ อโต โลกสตฺยมุจฺยเต ฯ
โลกสตฺเยน มธฺยมา ปฺรติปตฺสาธฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปญฺจสฺกนฺธาะ สนฺตาเนน ปฺรวรฺตนฺต อิติ โนจฺเฉทะ ฯ กฺษณิกา อิติ น ศาศฺวตะ ฯ ศาศฺวโตจฺเฉทวินิรฺมุกฺต อิติ มธฺยมา ปฺรติปตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โลกสมุทยํ ปศฺยตะ นาสฺตีติ ทฤษฺฏิรฺน ภวติ ฯ โลกนิโรธํ ปศฺยตะ อสฺตีติ ทฤษฺฏิรฺน ภวติ อิติ ฯ อต อุจฺยเต โลกสตฺยมฺ ฯ โลกสตฺยโต ภควตะ ศาสนํ สรฺวํ สตฺยเมว ยทุต อสฺตฺยาตฺมา นาสฺตฺยาตฺมา อิตฺยาทิ ปรฺยายาะ ฯ โลกสตฺยโต ‘สฺตฺยาตฺเมติ วทโต นาสฺตฺยวทฺยมฺ ฯ ปรมารฺถโต นาสฺตฺยาตฺเมติ วทตศฺจ สตฺยมฺ ฯ
โลกสตฺเยน ปฺรติทูษณํ สฺถาปฺยเต ฯ ปรมารฺถตสฺตุ ปฺรติวจนมฺ ฯ อสฺติ วสฺตุตะ สตฺตฺว อิติ ยา ทฤษฺฏิะ อยํ มหาโมหะ ฯ นาสฺตีติ ยทฺวจนํ ตทปิ โมหตมสิ ปาตยสิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อิยํ ภาวาภาวทฤษฺฏิะ ศาศฺวโตจฺเฉทาตฺมิกา ฯ เยน โยคิโน ภาวานฺตานฺนิรฺคมฺย อภาวานฺเต ปตนฺติ ฯ โลกสตฺเย ‘สติ เกน นิรฺคมํ ลเภรนฺ ฯ ยทปฺรติลพฺธศูนฺยตาปฺรชฺโญ วทติ นาสฺติ สตฺตฺว อิติ ฯ อิยํ มิถฺยาทฤษฺฏิะ ฯ ชนนมรณเวทกะ สตฺตฺโว นาสฺตีติ วจนํ หิ มิถฺยาทฤษฺฏิะ ฯ ยทิ ศูนฺยตาพุทฺธิปฺรติลาภี วทติ นาสฺติ สตฺตฺว อิติ ฯ น ตทา โทษะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อรฺหนฺตี ภิกฺษุณี ปาปียําสํ มารมโวจตฺ-
กิํ นุ สตฺตฺว อิติ ปฺรตฺเยษิ มารทฤษฺฏิคตํ นุ เต ฯ
ศุทฺธสํสฺการปุญฺโช ‘ยํ เนห สตฺตฺว อุปลภฺยเต ๚ อิติ ฯ
กิญฺจาห-
กาโย ‘ยํ สฺกนฺธสนฺตานะ ศูนฺยศฺจาปฺยกิญฺจนะ ฯ
มายาวตฺ นิรฺมิตวจฺจาปิ ปฺรากฤตานามกฺษิโมหนะ ๚
ศลฺยวทฺคณฺฑวจฺจาปิ สปตฺโน ‘มิตฺรหารกะ ฯ
ทุะขํ ศูนฺโย นิราตฺมา จ ชาติวฺยยวินาศนะ ๚
อิติ ฯ
(ปฤ) สรฺวสฺยาปิ นาสฺติ ยตฺกิญฺจน จิตฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ เกษาญฺจินฺมิถฺยาทฤษฺฏิริตฺยุจฺยเต เกษาญฺจิตฺปรมารฺถทฤษฺฏิริติ ฯ (อุ) ยสฺย ปุรุษสฺย ศูนฺยตาตตฺตฺวชฺญานํ โนตฺปนฺนํ ตสฺยาสฺตฺยาตฺเมติ มติรฺภวติ ฯ อโต นาสฺตฺยาตฺเมติ ศฺรุตฺไวว สนฺตฺราสมุตฺปาทยติ ฯ ยถาห ภควานฺ- เย พาลาะ ปฤถคฺชนาะ ศูนฺโย นาสฺตฺยาตฺมา, น ปุนะ กโรติ อิติ ศฺรุตวนฺตะ เต มหาภีตา ภวนฺติ ฯ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต อปฺรติลพฺธศูนฺยตาชฺญานะ อสฺตฺยาตฺเมติ มตฺยา นิรฺวาณาทฺพิเภติ ฯ ตทา มิถฺยาทฤษฺฏิรฺภวติ ฯ ปฺรติลพฺธศุนฺยตาชฺญานสฺตุ นาสฺติ มูลต อาคติริติ ปฺรชานาติ ฯ ตทา นาสฺติ กิญฺจน ภยมิติ ฯ อปฺรติลพฺธศูนฺยตาตตฺตฺโว นาสฺติ กิญฺจเนติทฤ ษฺฏฺยา ทุรฺคเตา ปตติ ยทุโตจฺเฉททฤษฺฏิ[รูป]มิถฺยาทฤษฺฏิะ ฯ โย ‘ยํ โลกสตฺยโต ‘สฺตฺยาตฺเมติ ปฺรชฺญาย อสฺติ กรฺมผลมิติ ศฺรทฺทธานะ ปศฺจาตฺ สํสฺการา อนิตฺยา อุตฺปตฺตินิโรธลกฺษณา อิติ ภาวยิตฺวา นิโรธํ สากฺษาตฺกโรติ ฯ [ตสฺย] อาตฺมพุทฺธฺยภาเว กามจิตฺตํ นิรุธฺยเต ฯ ส ยทิ นาสฺติ กิญฺจเนติ วจนํ ศฤโณติ ฯ ตทา นาสฺติ กศฺจน โทษะ ฯ อต อุจฺยเต โลกสตฺยมฺ ฯ
เกจิตฺตีรฺถิกา อปวทนฺติ ศฺรมโณ เคาตมะ ปรมารฺถต อาตฺมานํ ทูษยตีติ ฯ อโต ภควานาห- โลกสตฺยโต วทามิ อสฺติ สตฺตฺว อิติ ฯ สมฺยคฺทฤษฺฏิํ ปฺรกาศยนฺ วทามิ สนฺติ สตฺตฺวาะ สนฺธาวนฺตะ สํสรนฺต อิติ ฯ อิยํ สมฺยคฺทฤษฺฏิริติ วทามิ ฯ ปฤถคฺชน มิถฺยามนสฺการานฺนิะสตฺตฺเว วสฺตุสทิติ วจนํ, ตนฺมิถฺยามนสฺการสฺย ทูษณมฺ ฯ น สตฺตฺวสฺย ทูษณมฺ ฯ ยถา ฆฏาทยะ ปฺรชฺญปฺตฺโยจฺยนฺเต ฯ ตตฺร น รูปาทโย ฆฏาะ ฯ น รูปาทิวฺยติริกฺโต ฆฏะ ฯ เอวํ น รูปาทยะ สฺกนฺธาะ สตฺตฺวะ ฯ นาปิ รูปาทิวฺยติริกฺตะ สตฺตฺวะ ฯ ยถา รูปาทีนุปาทาย ปฺรชฺญปฺติมติกฺรามติ ฯ เอวํ นิโรธลกฺษเณน รูปาทีนติกฺรามติ ฯ ทฤษฺฏานฺเตนารฺถะ สุวิภชฺยเต ฯ ยถา จิตฺริตะ ปฺรทีปะ ปฺรทีป อิตฺยุกฺโต ‘ปิ น ปฺรทิปวฤตฺติโก ภวติ ฯ เอวํ ฆโฏ ‘สฺตีติ กถิโต ‘ปิ น วสฺตุสนฺ ภวติ ฯ สนฺติ ปญฺจสฺกนฺธา อิตฺยุกฺตา อปิ น ปรมารฺถาะ ๚
ปฺรชฺญปฺติสฺถาปนวรฺค เอกจตฺวาริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๔๒ ปฺรชฺญปฺติลกฺษณวรฺคะ
(ปฤ) กถํ ฆฏาทยะ ปฺรชฺญปฺติตะ สนฺติ น วสฺตุตะ ฯ (อุ) (๑) ปฺรชฺญปฺเตา นิมิตฺตปฺรทรฺศนมสฺติ น ปรมารฺเถ ฯ ยถา วทนฺติ อิทํ รูปํ อิทํ ฆฏรูปมิติ ฯ น วกฺตุํ ศกฺยต [อิทํ] รูปรูปมิติ ฯ นาปิ วกฺตุํ ศกฺยต อิทํ เวทนาทิรูปมิติ ฯ (๒) ปฺรทีโป รูปสหคมาตฺ ปฺรชฺวลตีติ [วทนฺติ] สฺปรฺศสหคมาตฺปฺรทหตีติ ฯ ปรมารฺถธรฺมสฺตุ ไนวํ ทฤศฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ วิชฺญานํ นานฺยสหคมาทฺวิชานาตีติ ฯ เวทนาปิ นานฺยสหคมาทฺเวทยต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต สหภาวะ ปฺรชฺญปฺติสนฺนิติ ฯ (๓) อนฺยธรฺมมุปาทาย ปฺรชฺญปฺติสนฺ สิธฺยติ ฯ ยถา รูปาทีนุปาทาย ฆฏะ ฯ ปรมารฺถธรฺมสฺตุ นานฺยธรฺมมุปาทาย สิธฺยติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา เวทนา นานฺยธรฺมมุปาทาย สิธฺยติ ฯ (๔) ปฺรชฺญปฺติศฺจ นานาธรฺมวตี ฯ ยถา ปฺรทีปะ ปฺรกาศเต ปฺรทหติ จ ฯ ไนวํ ทฤศฺยเต ปรมารฺถธรฺมะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา เวทนา น เวทยเต วิชานาติ จ ฯ (๕) รถศพฺโท รถางฺคาทิษุ ภวติ ฯ รูปาทิศพฺทสฺตุ น ปทารฺเถ วรฺตต ฯ อิตฺเยวํ วิภาคะ ฯ รถางฺคาทโย รถสาธนาะ ปฺรตฺยยาะ ฯ น ตตฺราสฺติ รถศพฺทะ ฯ ตถา จ รถการเณ นาสฺติ รถธรฺมะ ฯ ตทุปาทาย ตุ รถะ สิธฺยติ ฯ อโต ชฺญายเต รถะ ปฺรชฺญปฺติริติ ฯ (๖) รูปาทิศพฺเทโนกฺตา รูปาทโย ลภฺยนฺเต ฯ ฆฏาทิศพฺเทโนกฺตา ฆฏาทยสฺตุ น ลภฺยนฺเต ฯ อโต ชฺญายเต ฆฏาทยะ ปฺรชฺญปฺตย อิติ ฯ (๗) ปฺรชฺญปฺเตา จิตฺตํ วิกฺษิปติ, น สมาทธาติ ฯ ยถา กศฺจิทศฺวํ ทฤษฺฏฺวา วทติ- อศฺวํ ปศฺยามีติ ฯ กศฺจิทศฺวกายํ ปศฺยามีติ ฯ กศฺจิจฺจรฺม ปศฺยามีติ ฯ กศฺจิโทฺรมาณิ วา ปศฺยามีติ ฯ กศฺจิทฺวทติ วีณาศพฺทํ ศฤโณมีติ ฯ กศฺจิตฺ ตนฺตฺรีนาทํ ศฤโณมีติ ฯ กศฺจิทฺวทติ กุสุมํ ชิฆฺรามีติ ฯ กศฺจิตฺกุสุมคนฺธํ ชิฆฺรามีติ ฯ กศฺจิทฺวทติ สุรํา ปิพามีติ ฯ กศฺจิตฺสุรารสํ ปิพามีติ ฯ กศฺจิทฺวทติ ปุรุษํ สฺปฤศามีติ, กศฺจิตฺ ปุรุษกายํ สฺปฤศามีติ, กศฺจิตฺ ปุรุษภุชํ สฺปฤศามิติ, กศฺจิตฺ ปุรุษหสฺตํ สฺปฤศามีติ, กศฺจิตฺ ปุรุษสฺยางฺคุลิํ สฺปฤศามีติ, กศฺจิตฺ ปุรุษสฺยางฺคุลิปรฺว สฺปฤศามิติ ฯ มโนวิชฺญานมปิ สตฺตฺวาเทา วิกฺษิปติ ยทุต กายะ สตฺตฺวะ จิตฺตํ สตฺตฺว อิติ ฯ เอวํ รูปาทย เอว ฆฏ อถวา รูปาทิวฺยติริกฺโต ฆฏ อิตฺยาทิ ฯ ปรมารฺถวจเน ตุ จิตฺตํ สมาทธาติ น วิกฺษิปติ ฯ รูปํ ปศฺยามีติ [วตฺ] ศพฺทมปิ ปศฺยามีติ น วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ
(๘) ชฺเญยาเทา [สรฺว]มวฺยปเทศฺยมปิ อสฺตีตฺยุจฺยเต ฯ [ยตฺ วฺยปทิศฺยเต] อิยํ ปฺรชฺญปฺติะ ยถา ฆฏาทยะ ฯ อโต ชฺญายเต ฆฏาทยะ ปฺรชฺญปฺติสนฺต อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูปาทโย ธรฺมา ชฺเญยาทาวนภิเธยา อิติ น วฺยปทิศฺยนฺเต ฯ ยถา รูปาทยะ สฺวลกฺษเณน วฺยวเทศฺยาะ ฯ น ฆฏาทยะ สฺวลกฺษเณน วฺยปทิศฺยนฺเต ฯ อต อิเม ปฺรชฺญปฺติสนฺต อิติ ชฺญายเต ฯ (๙) เกจิตฺ อสฺตีติ ปฺรชฺญปฺติลกฺษณํ วทนฺติ ฯ อิทํ ลกฺษณมนฺยตฺร วรฺตเต น ปฺรชฺญปฺเตา ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- กรฺม วิทุโษ ‘วิทุษศฺจ ลกฺษณมิติ ฯ ยะ กายวางฺมโนภิะ กุศลํ กโรติ ส วิทฺวานฺ ฯ ยะ กายวางฺมโนภิรกุศลํ กรฺม กโรติ โส ‘วิทฺวานฺ ฯ กายวากฺกรฺม จตฺวาริ มหาภูตานฺยุปาทาย ติษฺฐติ ฯ มานสํ กรฺม จิตฺตมาศฺรยเต ฯ อิมานิ ตฺรีณิ กถํ วิทุโษ ‘วิทุษศฺจ ลกฺษณมฺ ฯ อโต ชฺญายเต นาสฺติ ปฺรชฺญปฺเตะ สฺวลกฺษณมฺ ฯ (๑๐) ปฺรชฺญปฺติลกฺษณมนฺยตฺร วรฺตมานมปิ น ปุนเรกมฺ ฯ ยโถกฺตมฺ- ศลฺยวิทฺธ อิว รูปฺยเต อิติ ฯ รูปฺยต อิติ รูปลกฺษณมฺ ฯ เวทยต อิติ เวทนาลกฺษเณ ปุรุษ อุจฺยเต ฯ ยถาห ภควานฺ- วิทฺวานฺ มูฒศฺจ สรฺวะ สุขํ ทุะขํ เวทยเต ฯ วิทฺวานฺ สุเข ทุะเข น กามมุตฺปาทยติ ฯ พหฺวาทินิมิตฺโตทฺคฺรหณํ สํชฺญาลกฺษณมิตฺยปิ ปุรุษ เอโวจฺยเต ฯ ยถาห- ปฺรภามหํ ปศฺยามิ รูปมหํ ปศฺยามีติ ฯ [สํสฺกฤต]มภิสํสฺกโรตีติ สํสฺการลกฺษเณ ‘ปิ ปุรุษ เอโวจฺยเต ฯ ยถาห- อยํ ปุรุษปุทฺคละ ปุณฺโยปคํ สํสฺการมภิสํสฺกโรติ ฯ อปุณฺโยปคํ สํสฺการมภิสํสฺกโรติ ฯ อาเนญฺชฺโยปคํ สํสฺการมภิสํสฺกโรตีติ ฯ วิชานาตีติ วิชฺญานลกฺษเณ ‘ปิ ปุรุษ เอโวจฺยเต ฯ ยถาห- [กฺษิปฺรํ] ธรฺมํ วิชานาติ วิชฺโญ ชิหฺวา สูปรสํ ยถา ฯ อิติ ฯ อโต ยทนฺยตฺรคตมุกฺตมปิ พหุลกฺษณมุจฺยเต ฯ อิทํ ปฺรชฺญปฺติลกฺษณมฺ ฯ รูปาทิ[สฺว]ลกฺษณํ นานฺยตฺรคตํ นาปิ พหุลกฺษณมฺ ฯ
(๑๑) โย ธรฺมะ สรฺเวษามนุศยกระ ส ปฺรชฺญปฺติสนฺ ฯ ปรมารฺถธรฺมสฺตุ นานุศยกระ ฯ อนุศยา หิ ปุรุษํ กุรฺวนฺติ ฯ (๑๒) ปฺรชฺญปฺเตา จ น ชฺญาโนตฺปาโท ภวติ ฯ ปุโรวรฺติรูปาทิษุ ชฺญาโนตฺปาโท ภวติ ฯ ตทุตฺตรํ มโนวิชฺญาเนน วิกลฺปยติ ฆฏมหํ ปศฺยามีตฺยาทิ ฯ ฆฏสฺย ชฺญานมวศฺยํ รูปาทฺยเปกฺษมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูปรสคนฺธสฺปรฺศานุปาทาย หิ อยํ ฆฏ อิติ วฺยวหาระ ฯ ปรมารฺถชฺญานนฺตุ น ยตฺกิญฺจิทเปกฺษฺย ภวติ ฯ
(๑๓) ปฺรชฺญปฺเตา จ ภวติ สํศยะ ยถา สฺถาณุรฺวา ปุรุโษ วา อิติ ฯ รูปาทิษุ ตุ น สํศโย ภวติ รูปํ วา กิํ วา ศพฺท อิติ ฯ (ปฤ) รูปาทาวปิ สํศโย ภวติ กิมสฺติ รูปํ กิํ วา นาสฺติ รูปมิติ ฯ (อุ) เนทํ ยุกฺตมฺ ฯ รูปํ ปศฺยนฺ ไนว สํเศเต อยํ ศพฺท อิติ ฯ อนฺยสฺมาตฺ การณาตฺ สํศโย ภวติ กิมสฺติ รูปํ กิํ วา นาสฺติ รูปมิติ ฯ ยถา รูปํ ศูนฺยมิติ ศฺรุตฺวา ปุนา รูปํ ปศฺยนฺ สํเศเต กิมสฺติ กิํ วา นาสฺตีติ ฯ นิโรธสตฺยํ ปศฺยโต ‘ยํ สํศยะ ปฺรหียเต ฯ (ปฤ) นิโรธสตฺเย ‘ปิ สํศโย ภวติ กิมสฺติ นิโรธะ กิํ วา นาสฺติ นิโรธ อิติ ฯ (อุ) อภินิวิษฺเฏษุ สํศโย ภวติ น ตุ นิโรธสตฺเย ฯ อสฺติ นิโรธ อิติ มตํ นาสฺติ นิโรธ อิติ มตญฺจ ยะ ศฤโณติ ตสฺย ภวติ สํศยะ กิมสฺติ กิํ วา นาสฺตีติ ฯ ส ตทา น นิโรธสตฺยํ ปศฺยติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นิโรธสตฺยํ ปศฺยโต น ปุนะ สํศโย ภวติ ฯ อโต ชฺญายเต สํศโยตฺปาทสฺถเล ปฺรชฺญปฺติรสฺติ ฯ
(๑๔) เอกสฺมินฺ วสฺตุนิ พหุวิชฺญปฺตฺยุตฺปตฺติลาเภ ปฺรชฺญปฺติรสฺติ ฯ ยถา ฆฏาเทา ฯ ปรมารฺถธรฺเม ตุ น ตถา ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูปาเทา น ภวนฺติ โศฺรตฺราทิวิชฺญปฺตยะ ฯ (๑๕) พหฺวายตนสงฺคฤหีตํ ปฺรชฺญปฺติสตฺ ฯ ยถา ฆฏาทยะ ฯ อตะ เกจิทฺวทนฺติ ปฺรชฺญปฺติสตฺ จตุรฺมหาภูตสงฺคฤหีตมฺ ฯ ปรมารฺถธรฺมสฺตุ น พหฺวายตนสงฺคฺรหํ ลภเต ฯ (๑๖) ยตฺ นิะสฺวภาวํ สตฺ กฺริยาสมรฺถํ ภวติ ฯ อิทํ ปฺรชฺญปฺติสตฺ ฯ ยถา ปุรุษะ กโรตีติ ฯ ปุรุษสฺวภาวะ กรฺมสฺวภาวศฺจ น ปรมารฺถ อุปลภฺยเต ฯ สฺเนหทฺเวษาทิวิกลฺโป ยะ กศฺจน ส สรฺวะ ปฺรชฺญปฺติสนฺ ฯ น ปรมารฺถสนฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูปาทิธรฺมาณํา สากฺษาทฺทรฺศเน น สฺเนหทฺเวษาทิสํชฺโญตฺปทฺยเต ฯ (๑๗) คมฺยเต อาคมฺยต อิตฺยาทิ, อุจฺฉิทฺยเต วินศฺยติ อิตฺยาทิ, ทาหฺยเต ปฺรทาหฺยเต อิตฺยาทิ ยา กาจน กฺริยา สรฺวา สา ปฺรชฺญปฺติสตี ฯ น ปรมารฺถสตี ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปรมารฺถธรฺมาสฺยาทาหฺยตฺวาตฺ ฯ อวินาศฺยตฺวาตฺ ฯ ปุณฺยปาปาทิกรฺม สรฺวํ ปฺรชฺญปฺติสตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺราณาติปาตาทิ ปาปํ ปฺราณาติปาตวิรตฺยาทิ ปุณฺยํ สรฺวํ น ปรมารฺถสตฺ ฯ (๑๘) ปฺรชฺญปฺติสทาเปกฺษิกมฺ- ยถา อิทํ, ตตฺ, คุรุ ลฆุ, ทีรฺฆํ หฺรสฺวํ, มหทลฺปํ, อาจารฺยะ อนฺเตวาสี, ปิตา ปุตฺระ อารฺย อนารฺย อิตฺยาทิ ฯ ปรมารฺถสฺตุ นาเปกฺษิกะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูปํ นานฺยปทารฺถมเปกฺษฺย ศพฺทาทีนฺ สาธยตีติ ฯ น ศูนฺยตยา ปฺรชฺญปฺติขณฺฑนํ ปฺรชฺญปฺติสตฺ ฯ ยถา วฤกฺษานฺ นิศฺริตฺย วนํ ขณฺฑฺยเต ฯ มูลกาณฺฑํ นิศฺริตฺย วฤกฺษะ ขณฺฑยเต ฯ รูปาทิ นิศฺริตฺย มูลกาณฺฑํ ขณฺฑฺยเต ฯ ตถา ศูนฺยตยา ยตฺ ขณฺฑนํ ตตฺตุ ปรมารฺถสตฺ ฯ ยถา รูปาทิ ศูนฺยตยา ขณฺฑฺยเต ฯ
(๑๙) ศูนฺยตาจารฺยายตนานุวรฺตนํ ปฺรชฺญปฺติสตฺ ฯ ไนราตฺมฺยจรฺยายตนานุวรฺตนนฺตุ ปรมารฺถสตฺ ฯ (๒๐) สนฺติ จตฺวาโร วาทาะ- เอกตฺวํ, นานาตฺวํ, อนิรฺวจนียตฺวํ, อภาว อิติ ฯ เอเต จตฺวาโร วาทาะ สาวทฺยาะ ฯ อโต ชฺญายเต ฆฏาทยะ ปฺรชฺญปฺติสนฺต อิติ ฯ
เอกตฺวมฺ- รูปรสคนฺธสฺปรฺศา เอว ฆฏ อิติ ฯ นานาตฺวมฺ รูปาทีนฺ วิหายานฺโย ‘สฺติ ฆฏ อิติ ฯ อนิรฺวจนียตฺวมฺ- รูปาทย เอว วา ฆฏะ กิํ วา ตทฺวยติริกฺโต ฆฏ อิติ น นิรฺวกฺตุํ ศกฺยเต ฯ อภาวะ- นาสฺตฺยยํ ฆฏ อิติ ฯ อิเม จตฺวาโร วาทา อยุกฺตาะ ฯ อโต ชฺญายเต ฆฏะ ปฺรชฺญปฺติริติ ฯ
ปฺรชฺญปฺติลกฺษณวรฺโค ทฺวิจตฺวาริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๔๓ เอกตฺวขณฺฑนวรฺคะ
(ปฤ) เอษาเมกตฺวาทีนํา จตุรฺณํา วาทานํา เก โทษาะ ฯ (อุ) เอกตฺววาเท โทโษ ยทุต รูปาทีนํา ธรฺมาณํา ลกฺษณํ ปฺรตฺเยกํ วิภกฺตมฺ ฯ ยทิ ฆฏ เอกะ, ตทา น สมฺภวติ ฯ รูปาทีนิ ไนไกกํ ปฤถิวีธาตุริตฺยุจฺยนฺเต ฯ ตตฺสมวายะ กถํ ปฤถิวี ภเวตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทฺเยไกโก ‘ศฺโว น เคารฺภวติ ฯ ตตฺสมวายะ กถํ เคารฺภเวตฺ ฯ (ปฤ) ยถา เอไกกํ ติลํ น กลาปํ สาธยติ ฯ ตตฺสมวายสฺตุ สาธยติ ฯ เอวํ รูปาทีนฺเยไกกํ น ปฤถิวีํ สาธยนฺติ ฯ ตตฺสมวายสฺตุ สาธยติ ฯ (อุ) น ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ติลกลาปะ ปฺรชฺญปฺติสนฺ ฯ เอกตฺวาทิ ตุ ปรมารฺถธรฺเม วิจารฺยเต ฯ อิติ กถํ ทฤษฺฏานฺตะ สฺยาตฺ ฯ
รูปรสคนฺธสฺปรฺศาศฺจตฺวาโร ธรฺมาะ ฯ ปฤถิวี ตุ เอกธรฺมะ ฯ น จตฺวาร เอกะ สฺยาตฺ ฯ ยทิ จตฺวาร เอกะ ฯ เอโก ‘ปิ จตฺวาระ สฺยาตฺ ฯ ตตฺตุ น สมฺภวติ ฯ อโต ชฺญายเต รูปาทย เอว น ปฤถิวีติ ฯ เลากิกา วทนฺติ- ปฤถิวีรูปํ ปฤถิวีคนฺธะ ปฤถิวีรสะ ปฤถิวีสฺปรฺศํ อิติ ฯ น ปศฺยาโม รูปรูปมิติ วทนฺตํ ยํ กญฺจน ฯ อนฺยธรฺมลกฺษเณนาวศฺยํ ปฺรทรฺศฺยเต- ยถา อมุกสฺย ปุรุษสฺย กุฏีติ ฯ (ปฤ) อิทํ นานฺยธรฺมลกฺษเณน ปฺรทรฺศนํ, สฺวธรฺเมไณว สฺวาตฺมปฺรทรฺศนมฺ ฯ ยถา ศิลาปุรุษสฺย หสฺตปาทมิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ หสฺตปาทวฺยติริกฺตะ ศิลาปุรุโษ ‘สฺติ ฯ เอวํ รูปาทิวฺยติริกฺตา ปฤถิวี ยทฺยปิ นาสฺติ ฯ ตถาปิ สฺวาตฺมรูเปไณว สฺวาตฺมปฺรทรฺศนํ [อิติ วทตะ] โก โทษะ ฯ (อุ) ยทฺยุจฺยเต ปฤถิวี รูปาทินา สฺวาตฺมานเมว ปฺรทรฺศยตีติ นายํ นฺยาโย ภวติ ฯ ศีลาปุรุษทฤษฺฏานฺโต ยทฺยปิ ภวโตกฺตะ ฯ ส ทฤษฺฏานฺตสฺตุ น ยุกฺตะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ศิลาปุรุษสฺย หสฺต อิติ ปฺรทรฺศเน ตทนฺยะ กายะ ศิลาปุรุษ อิติ สฺยาตฺ ฯ ศูนฺยตายามปิ จ อสฺตีตฺยภิธียเต ฯ ยถา วทนฺติ ศิลาปุรุษสฺย กาย อิติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย ศิลาปุรุษ เอว น ปุนสฺตทนฺโย ‘สฺตีตฺยุจฺยเต ฯ ยถา ภควานาห- สนฺตฺยสฺมินฺ กาเย เกศา โรมาณิ รกฺตํ มําสํ อิตฺยาทิ ฯ ตานิ เกศาทีนิ วิหาย นาสฺตฺยนฺยะ กายะ ฯ เกศาทีนํา นิศฺรยสฺถานมิทํ ปฤถคสทปิ [อสฺตีติ] อภิธียเต ฯ อโต ชฺญายเต ศิลาปุรุษ อิติ วจนมปิ มฤษาวจนมฺ, อิติ ฯ ยทิ ศิลาปุรุษทฤษฺฏานฺเตน ปฤถิวีํ สาธยสิ ฯ ตถาปิ นาสฺติ ปฤถิวี ฯ ภวตํา สูเตฺร อุกฺตํ- รูปรสคนฺธสฺปรฺศวตี ปฤถิวีติ ฯ อิยํ ปฤถิวฺเยว นาสฺติ กายวตฺ ฯ อโต ชฺญายเต รูปรสคนฺธสฺปรฺศา เอว, ไนวาสฺตียํ ปฤถิวีติ ฯ
คุณานาญฺจ น ลกฺษณํ ปฺรทรฺศยิตุํ ศกฺยเต ฯ รูปํ คนฺธวทิติ น วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ รูปรสคนฺธสฺปรฺศวตี ปฤถิวี อิติ ตุ วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ อโต ไนกตฺวมิติ ฯ รูปาทิพุทฺธิะ ปฤถิวีพุทฺธิศฺจ ปฤถกฺ ฯ อโต ชฺญายเต รูปาทีนิ น ปฤถิวีติ ฯ อนฺยทฺรูปาทีนํา นาม อนฺยตฺ ปฤถิวฺยา นาม ฯ (ปฤ) พุทฺธิเภโท นามเภทศฺจ สรฺวะ สํโยเค เภทวานฺ ฯ (อุ) ยทิ พุทฺธิรฺนามสํโยคมาเตฺรณาสฺติ ฯ [ตทา] สํโยโค นามมาตฺรํ ภเวตฺ ฯ ตถา จ ปฤถิวี นามมาตฺรมสฺติ ฯ อิติ นาสฺตฺเยกตฺววาทะ ฯ
ปฤถิวี ส สรฺเวนฺทฺริยชฺเญยา ภวติ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ปุรุษ เอวํ จินฺตยติ- ปฤถิวีํ ปศฺยามิ, ปฤถิวีํ รสยามิ, ปฤถิวีํ สฺปฤศามิ อิติ ฯ ยทิ รูปรสคนฺธสฺปรฺศาะ ปฤถิวี ฯ น สฺยาตฺ รูปมาเตฺร ปฤถิวีํ ปศฺยามีติ ปฤถิวีสํชฺญา ฯ คนฺธาทาวปฺเยวมฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ น รูปมาเตฺร ปฤถิวี ชฺญายเต ฯ อโต ชฺญายเต น รูปาทีนฺเยว ปฤถิวีติ ฯ ปฺรชฺญปฺติสํชฺญาการเณ เอกสฺมินฺนวยเว จ ปฺรชฺญปฺติสํชฺญาภิธียเต ฯ ยถา กศฺจิทฺ วฤกฺษศาขํา ฉินฺทนฺ วทติ- วฤกฺษํ ฉินฺทามิ, วนํ ฉินฺทามีติ จ ฯ คุณานํา สีมานิ ทฺรวฺยาณิ อนฺยานิ ฯ ตตฺร ยทฺยสฺติ การณมฺ ฯ นาเนน สิธฺยติ เอกตฺววาทะ ฯ
สําขฺยาะ ปุนราหุะ- ปญฺจ คุณาะ ปฤถิวีติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา ปูรฺวมุกฺตํ- ศพฺโท รูปาทิวฺยติริกฺตะ กฺษณิกะ สนฺตานปฺรวฤตฺตะ ฯ น จตุรฺมหาภูตสาธนเหตุริติ ฯ อโต ชฺญายเต น สรฺวาณิ เภาติกานิ ศพฺทวนฺตีติ ๚
เอกตฺวขณฺฑนวรฺคสฺตฺริจตฺวาริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๔๔ นานาตฺวขณฺฑนวรฺคะ
(ปฤ) นานาตฺววาเท เก โทษาะ ฯ (อุ) รูปาทีนฺ วิหาย นาสฺติ ปฤถิวี ฯ กสฺมาตฺ ฯ เกน ตตฺ ชฺญายเต ฯ น หิ รูปรสคนฺธสฺปรฺศานฺ วิหาย ปฤถิวีพุทฺธิรุตฺปทฺยเต ฯ รูปาทิธรฺเมษฺเวโวตฺปทฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา อนฺยตฺ รูปํ อนฺเย ศพฺทาทยะ ฯ น จ ศพฺทาทีนเปกฺษฺย รูปพุทฺธิรุตฺปทฺยเต ฯ ยทิ รูปาทิวฺยติริกฺตา ปฤถิวี ฯ รูปาทีนฺยนเปกฺษฺยาปิ ปฤถิวีพุทฺธิะ สฺยาตฺ ฯ น วสฺตุตสฺตานฺยนเปกฺษฺย ภวติ ฯ อโต นาสฺติ ปฤถิวี ปฤถกฺ ฯ (ปฤ) นานฺยธรฺมมนเปกฺษฺย ภวติ ฯ อวศฺยํ รูปลกฺษณมเปกฺษฺย รูปพุทฺธิรฺภวติ ฯ (อุ) สามานฺยลกฺษณขณฺฑนวรฺเค วกฺษฺยเต ฯ น รูปวฺยติริกฺตํ รูปลกฺษณํ ปฤถคสฺตีติ ฯ อโต น ยุชฺยเต ฯ
ปฤถิวฺยาทิปฤถคฺธรฺมสฺย เนนฺทฺริยํ ชฺญาปกมฺ ฯ อโต ชฺญายเต น ปฤถกฺ สนฺติ ปฤถิวฺยาทโย ธรฺมา อิติ ฯ (ปฤ) ปฤถิวฺยาทโย ทฺวีนฺทฺริยคฺราหฺยา ยทุต กาเยนฺทฺริยคฺราหฺยาศฺจกฺษุรินฺทฺริยคฺราหฺยาะ ฯ เกน ตตฺ ชฺญายเต ฯ จกฺษุษา ทฤษฺฏฺวา ชานีโม ‘ยํ ฆฏ อิติ ฯ กาเยนฺทฺริเยณ สฺปฤษฺฏฺวาปิ ชานีมะ อยํ ฆฏ อิติ ฯ อโต เนนฺทฺริยคฺราหฺยา อิติ ภวโต วจนมยุกฺตมฺ ฯ (อุ) ตถา เจตฺ ฆโฏ ‘ยมินฺทฺริยจตุษฺฏยคฺราหฺยะ สฺยาตฺ ฯ ฆฺราเณนาปิ มฤต ชิฆฺรฺยเต ฯ รสนยาปิ มฤตฺ รสฺยเต ฯ (ปฤ) ฆฺราณรสนาภฺยํา น คฤหฺณาติ ฆฏมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หฺยนฺธกาเร วิเวจยติ ฆโฏ วา ชิฆฺรยเต กปาลํ วา ฯ ฆโฏ วา รสฺยเต กปาลํ วา อิติ ฯ (อุ) ยทฺยปิ น วิเวจยติ กิํ ฆฏ อุต กปาลมิติ ฯ ตถาปิ มฤทิ ชฺญานํ ภวติ มฤทํ ชิฆฺรามิ, มฤทํ รสยามีติ ฯ ยทิ ฆฏ อุทฺคตมุขํ ขนฺยเต ฯ ตทา ทฤษฺฏฺวา สฺปฤษฺฏฺวา วา น นิรฺธารยติ กิมยํ ฆฏ ศราวะ กิํ วา ฆตศกลมิติ ฯ อโต ชฺญายเต จกฺษุรินฺทฺริยํ กาเยนฺทฺริยญฺจ น ฆฏํ คฤหฺณียาตฺ อิติ ฯ อนฺธกาเร ฆฏพุทฺธิรุตฺปนฺนาปิ น วิเวจยติ สุวรฺณฆโฏ รชตฆโฏ วา อิติ ฯ อโต ชฺญายเต จกฺษุรินฺทฺริยํ กาเยนฺทฺริยมปิ น ฆฏํ คฤหฺณียาตฺ ฯ ฆฺราเณนฺทฺริยํ ชิหฺเวนฺทฺริยํ ปุษฺปผลกฺษีรสุราทีนฺ ธรฺมานฺ คฤหฺณาติ ฯ จกฺษุรินฺทฺริยํ กาเยนฺทฺริยนฺตุ น คฤหฺณาติ ฯ ยถา [จกฺษุะ] ปุษฺปาทิ ปศฺยติ น วิวิจฺย ชานาติ คนฺธะ สุรภิรสุรภิรฺวา รโส มธุโร ‘มธุโร วา อิตฺยาทิ ฯ อโต ยทิ มตํ จกฺษุะกาเยนฺทฺริยาภฺยํา ชานีโม ทฺรวฺยํ น ฆฺราณชิหฺวาภฺยามิติ ฯ เนทํ สมฺภวติ ฯ ยถา ฆฺราณชิหฺเว ทฺรวฺยํ ปฤถกฺกฤตฺย น วิกลฺปยตะ ฯ ตถา จกฺษุะกาเยนฺทฺริเย อปิ ทฺรวฺยมปฤถคฺภูตมปิ น วิกลฺปยตะ ฯ
ปญฺเจนฺทฺริเยษุ ปฺรชฺญปฺติคฺราหกํ ชฺญานํ นาสฺติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรชฺญปฺติรฺน จกฺษุะกายฆฺราณชิหฺเวนฺทฺริไยรฺลภฺยเต ฯ ษษฺฐสฺย ตฺวสฺติ ปฺรชฺญปฺติชฺญาปกํ ชฺญานมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ มโนวิชฺญานสฺย สรฺวธรฺมาลมฺพนตฺวาตฺ ฯ จกฺษุรฺยทิ รูปํ ปศฺยติ อรุปญฺจ ปศฺยติ ฯ ตทา ศพฺทาทีนมปิ ปศฺเยตฺ ฯ ตถา เจตฺ โศฺรตฺราทีนีนฺทฺริยาณิ นาวศฺยกานิ สฺยุะ ฯ น ตุ สมฺภวติ ฯ อตศฺจกฺษุะกาเยนฺทฺริยาภฺยํา น ทฺรวฺยํ คฤหฺยเต ฯ (ปฤ) รูเปณ ทฺรวฺโยปลพฺเธา จกฺษุะ ปศฺยติ ฯ น ตุ สรฺโว รูปาตฺปฤถคฺภูโต ธรฺโม ทฤศฺยะ ฯ (อุ) รูเปณ ฆโฏปลพฺธิริตีทํ น ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ กะ กโรติ ฆฏรูปมฺ ฯ สํโยคมาตฺรมิทมฺ ฯ อโต น รูเปณ ฆโฏปลพฺธิะ ฯ ยทิ จ ทฤศฺยธรฺเมณ ตทนฺยธรฺม อุปลภฺย ทฤศฺโย ภวติ ฯ ฆฏาทินาทฤศฺยธรฺเมณ รุโปลพฺธิริติ รูปมปิ อทฤศฺยํ สฺยาตฺ ฯ ฆโฏ ‘ปิ ทฺวิวิธะ สฺยาตฺ ทฤศฺโย ‘ทฤศฺย อิติ ฯ ทฤศฺยธรฺมสฺยาทฤศฺโยปลพฺธฺยรฺถตฺวาตฺ ฯ ยทฺยวศฺยํ รูปาทิธรฺมสฺโยปลพฺธตฺวาตฺ จกฺษุราทีนฺทฺรยคฺราหฺยมิติ ฯ [ตทา] รูปลกฺษณํ จกฺษุรินฺทฺริยคฺราหฺยมิติ น สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภวตํา สูเตฺร รูปมุปาทาย (=รูปเหตุกํ) อินฺทฺริเยณ รูปํ ทฤศฺยมิตีทํ รูปลกฺษณํ ปุนรลกฺษณํ ภวติ ฯ ตถา ตุ รูปลกฺษณมทฤศฺยมิติ สฺยาตฺ ฯ อโต น ยุชฺยเต ฯ
ยทิ รูโปปลพฺธฺยา ทฤศฺยมิติ ฯ [ตรฺหิ] สรฺวาณีนฺทฺริยาณิ ทฺรวฺยํ ชานียุะ ฯ โศฺรเตฺรนฺทฺริยมปิ อากาศํ ชานียาตฺ ศพฺโทปลมฺภาตฺ ฯ กาเยนฺทฺริเยณ วายุํ ชานียาตฺ สฺปรฺโศปลมฺภาตฺ ฯ ภวตํา มเต ตุ น ยุชฺยเต ฯ อโต เนทํ ธรฺมมุปลมฺภยติ ฯ (ปฤ) อนฺเย ธรฺมา โนปลพฺธิกราะ ฯ รูปมาตฺรมุปลพฺธิกรมฺ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ น ตตฺราสฺติ วินิคมนา รูปมาตฺรมุปลพฺธิกรํ นานฺเย ธรฺมา อิติ ฯ ยถา ภวานาห มหตฺยเนกทฺรวฺยวตฺตฺวาตฺ รูปาจฺโจปลพฺธิริติ ฯ เอวํ รูปเหตุกํ รูปมุปลภฺยเต ฯ รูปลกฺษโณปลมฺเภน รูปํ ตทุตฺตรมุปลภฺยมฺ ฯ น รูปมาตฺรมุปลพฺธิกรมิติ ฯ เอวมุกฺเต [‘ปิ] น ปูรฺโวกฺตโทษปริหาระ ฯ
อนฺยกาลํ รูปพุทฺธิรุตฺปทฺยเต อนฺยกาลญฺจ ฆฏพุทฺธิะ ฯ อโต รูปาตฺ ฆโฏปลมฺเภ ก อุปการะ ฯ ยถา อนฺโธ ‘ภฺยสฺตฆฏปริมาโณ วินษฺฏจกฺษุษฺโก ‘ปิ สฺปฤษฺฏฺวา ฆฏํ ชานาติ ฯ อโต น รูปมาตฺรํ ทรฺศนสฺย การณมฺ ฯ อนฺธะ กาเยนฺทฺริเยณ จ วายุํ ชานาติ ฯ อโต น รูปมาโตฺรปลมฺภาตฺ ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ภวตํา สูเตฺร ‘ปฺยุกฺตมฺ- กายาคตสฺปฤษฺฏะ สฺปรฺโศ น ปฤถิวฺยปฺเตชสํามิติ ชฺญาตวฺยมฺ- อทฤษฺฏลิงฺโค วายุริติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อนฺธ อิมํ วายุํ ชานนฺนปิ น ชานาติ วายุรยํ กิํ ทฤศฺยะ กิํวา อทฤศฺย อิติ ฯ ปุรุษศฺจกฺษุษา สํขฺยาปริมาณาทีนฺ ธรฺมานฺ ปศฺยติ ฯ น ตตฺราสฺติ รูโปปลพฺธิะ ฯ คนฺธมาฆฺรายาปิ อคนฺธธรฺเม ชฺญานํ ลภเต ฯ รสํ รสยิตฺวาปิ อรสธรฺเม ชฺญานํ ลภเต ฯ อโต ‘วศฺยํ รูโปลมฺเภน ทฺรวฺยํ ตทูรฺธฺว ชฺเญยมิตีทมยุกฺตมฺ ฯ
(ปฤ) ยทิ รูโปปลมฺโภ ทรฺศนสฺย น การณมฺ ฯ เย สํขฺยาปริมาณาทโย ธรฺมาะ [เต] อทฤศฺยทฺรวฺยคตาะ, วายุศฺจ ทฤศฺยะ สฺยาตฺ ฯ (อุ) อสฺมนฺมเต รูปํ วิหาย นาสฺตฺยนฺโย ธรฺโม ทฤศฺยะ ฯ อโต ชฺญายเต มเต [‘สฺมินฺ] ยตฺร รูปมุตฺปนฺนมสฺติ ตตฺร จกฺษุะ ปศฺยติ ฯ จกฺษุษา ทฤษฺฏรูปสฺไยว ฆฏสํชฺญา ภวติ ฯ ยสฺมินฺ ธรฺเม นาสฺตฺยุตฺปนฺนํ รูปมฺ, ตตฺร สจกฺษุษฺกสฺยาปิ โนตฺปทฺยเต ‘นฺยฆฏสํชฺญา ฯ อโต รูปทิ วิหาย ปฤถคสฺติ ฆฏ อิตีทํ น นฺยายฺยมฺ ๚
นานาตฺวขณฺฑนวรฺคศฺจตุศฺจตฺวาริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๔๕ อนิรฺวจนียตฺวขณฺฑนวรฺคะ
(ปฤ) อนิรฺวจนียตฺเว เก โทษาะ ฯ ปรมารฺถธรฺโม ไนกตฺวนานาตฺวาภฺยามนิรฺวจนียะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น เหตุทฤษฺฏานฺเตา สฺตะ อิทมนิรฺวจนียมิติ ชฺญาปยิตุมฺ ฯ รูปาทโย ธรฺมาะ ปรมารฺถสนฺตะ ฯ อโต นานิรฺวจนียาะ ฯ ธรฺมาะ ปฺรตฺเยกํ สสฺวลกฺษณาะ ฯ ยถา รูปณลกฺษณํ รูปมฺ ฯ น นานาตฺวลกฺษณมฺ ฯ กถมุจฺยเต ‘นิรฺวจนียมิติ ฯ วิชฺญานวิเศษาทฺธรฺมวิเศษะ ฯ ยถา จกฺษุรฺวิชฺญาเนน รูปํ ชฺญายเต, น ศพฺทาทิ ฯ อโต ‘สฺย นานิรฺวจนียตา ฯ รูปํ รูปายตนสงฺคฤหีตํ น ศพฺทาทิสงฺคฤหีตมฺ ฯ ยทฺยนิรฺวจนียตฺวมิจฺฉสิ ฯ อิทํ รูปมิทํ รูปมิติ นิรฺวจนียมสฺติ ฯ รูปมิทมรูปมิทมิติ อนิรฺวจนียมฺ ฯ เอวํ ศพฺทาทโย ‘ปิ ฯ ธรฺมาณํา กฺรมะ สํขฺยา จาสฺติ ฯ ยทฺยนิรฺวาจฺยาะ ฯ ตทา ธรฺมา อสํขฺยาะ สฺยุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรถมํ ทฺวิตียมิติ ลกฺษณเภทสฺยาภาวาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต ปรมารฺถโต นานิรฺวาจฺยาะ ธรฺมาะ ปฺรชฺญปฺตาเวว เอกตฺวนานาตฺวสตฺวาทุจฺยเต ‘นิรฺวาจฺย อิติ ๚
อนิรฺวจนียตฺวขณฺฑนวรฺคะ ปญฺจจตฺวาริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๔๖ อภาวขณฺฑนวรฺคะ
(ปฤ) อภาววาเท เก โทษาะ ฯ (อุ) อภาวตฺเว น ปุณฺยปาปาทีนํา วิปาโก วิมุกฺตฺยาทยะ สรฺเว ธรฺมาะ ฯ วิทฺยมานํ นาสฺตีติ คฺรเห ส คฺรโห ‘ปิ อภาวะ สฺยาตฺ ฯ วกฺตุะ โศฺรตุศฺจาภาวาตฺ ฯ อสฺติ นาสฺตีติ วาทาะ ศฺรทฺธโยกฺตาะ ปฺรตฺยกฺษชฺญานศฺรทฺธยา วา ภวนฺติ อนุมิติชฺญานศฺรทฺธยา วา ภวนฺติ ฯ สูตฺรมฺรนฺถานุสาเรณ วา ภวนฺติ ฯ ยตฺกิญฺจน นาสฺตีติ ยตฺ วจนํ ตเทษุ ตฺริษุ น ภวติ ฯ สูตฺรํ วานุสราม อิติ ภวตามาศโย [ยะ] นายํ ยุชฺยเต ฯ สูตฺราศโย ‘ปิ ทุะสํวาทะ ฯ กทาจิทสฺตีตฺยาห กทาจินฺนาสฺตีตฺยาห ฯ กถํ ศฺรทฺธํา คฤหฺณีมะ ฯ ยทฺยนุมานชฺญานํ ศฺรทฺทธฺยาตฺ ฯ อวศฺยํ ปฺรตฺยกฺษปูรฺวกมนุมิติชฺญานํ ภเวตฺ ฯ ฆฏาทโย ธรฺมา อิทานีํ ปฺรตฺยกฺษทฤษฺฏาะ สนฺติ ฯ ชฺญานชนกตฺวาตฺ ฯ โย ชฺญานชนกะ ธรฺโม ‘สฺติ นาภาว[รูปะ] ฯ
อิทานีํ ฆฏศราวาทยะ สวิเศษา ทฤศฺยนฺเต ฯ ยทิ สรฺเว ‘ภาวาะ ฯ กะ สวิเศษะ สฺยาตฺ ฯ มิถฺยาสํชฺญยา สวิเศษา อิติ ภวตํา มตมฺ ฯ กสฺมาตฺ อากาเศ ฆฏาทีนฺ น วิกลฺปยติ ฯ โมหาตฺปทารฺถพุทฺธิรุตฺปทฺยต อิติ ภวตํา มตมฺ ฯ สรฺเวษามภาวตฺเว โมโห ‘ปฺยภาวะ สฺยาทิติ เกน ปฺรวรฺเตต ฯ สรฺเว ธรฺมา อภาวา อิติ ภวต อาศเย ชฺญานมิทํ กิํ ปฺรตีตฺย ภวติ ฯ น หิ ชฺญานานฺยภาวปฺรตฺยเยโนตฺปทฺยนฺเต ฯ ปทารฺถานฺ ชานาตีติ ชฺญานมฺ ฯ เนทํ ชฺญานมภาว อิติ วาจฺยมฺ ฯ ยทฺยตฺยนฺตาภาวา อิติ ฯ ตทา สรฺเว ชนา ยถาภิเปฺรตํ ยตฺกิญฺจน กุรฺยุะ ฯ กินฺตฺวารฺยา ทานศีลกฺษานฺตฺยาทิกุศลกรฺมาภิรตา อกุศลธรฺมวิวิกฺตาศฺจ ภวนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต นาภาวา อิติ ฯ ฆฏาทโย ธรฺมาะ ปฺรตฺยกฺษชฺเญยาะ ฯ ภวําสฺตฺวาห- ปฺรตฺยกฺษํ สรฺวมภาวรูปมิติ ฯ อภาวธรฺมกตฺวาจฺจ น สูเตฺร ศฺรทฺทธีต ฯ ตถา จ เกน การเณนาห- สรฺวมภาว อิติ ฯ อตะ สรฺวมภาว อิตีทํ [น] สฺปษฺฏํ ภเวตฺ ฯ ยทิ การเณน น ปฺรกาศยติ [ตทา] ปรคฤหีตํ ปฺรกฤติตะ สิธฺเยตฺ ฯ ปรวาทสฺย สิทฺธตฺวาตฺ ภวตํา ธรฺโม วินศฺเยตฺ ฯ โย ภาวะ การเณน สาธฺยะ น โส ‘ภาว อิตฺยุจฺยเต ๚
อภาวขณฺฑนวรฺคะ ษฏฺจตฺวาริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๔๗ อภาวสฺถาปนวรฺคะ
อภาววาทฺยาห- ยทฺยปิ วจสา ศูนฺยตํา ขณฺฑยสิ ฯ ตถาปิ ธรฺมําะ ปรมารฺถโต ‘ภาวาะ ฯ อินฺทฺริไยรฺวิษยาณามนุปลมฺภาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หฺยสฺติ ธรฺมาณามวยวี คฺราหฺยะ ฯ อตะ สรฺเว ธรฺมา อคฺราหฺยาะ ฯ อคฺราหฺยาทภาวา[ตฺมกาะ] ฯ อวยวินฺยคฺราหฺเย ‘ปิ อวยวา คฺราหฺยา อิติ ภวโต ยนฺมตมฺ ฯ ตนฺน ยุกฺตมฺ ฯ นาวยเวษุ พุทฺธิรฺภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สฺถูลฆฏาทีนํา ปทารฺถานาเมว คฺราหฺยตฺวาตฺ ฯ น จาวยวา อวยวินํ กุรฺวนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อวยวินมุปาทาย หิ อวยวา อุจฺยนฺเต ฯ อวยวิโน ‘ภาวาทวยวา อปิ น สนฺติ ฯ ทฺรวฺเยษุ คุเณษุ อสตฺสุ นาวยวาะ สนฺติ ฯ อโต น สนฺตฺยวยวาะ ฯ สูกฺษฺมาวยวานฺ ปศฺยโต ‘วยวพุทฺธิะ สทา ภวติ น ฆฏพุทฺธิะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อวยวานฺ นิตฺยํ สฺมรโต ฆฏพุทฺธิรฺไนว ภเวตฺ ฯ ยทฺยวยวสฺมรณปูรฺวกํ ฆฏพุทฺธิรฺภวติ ฯ ตทา ฆฏพุทฺธิรฺวิลมฺพฺย ภเวตฺ ฯ น วสฺตุโต วิลมฺพฺย ภวติ ฯ อโต นาวยวาะ สฺมรฺยนฺเต ฯ ฆฏํ ทฤษฺฏฺวา ยนฺนาวยววิกลฺปพุทฺธิรฺภวติ ไสว ฆฏพุทฺธิะ ฯ
สรฺเว จาวยวา อภาวา[ตฺมกาะ]ะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺเวหฺยวยวา อวยวโศ ภิทฺยมานา อณุตํา ยานฺติ ฯ อณุโศ ภิทฺยมานา อตฺยนฺตาภาวตํา ปฺรติยนฺติ ฯ สรฺเวษํา ธรฺมาณํา นิษฺฐา ศูนฺยตาพุทฺธิชนนมวศฺยมฺ ฯ อโต ‘วยวาะ ปรมารฺถโต ‘ภาวตฺมกาะ ฯ อวยววาทินะ สตฺยทฺวยภงฺคะ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ โย วทติ นาสฺตฺยวยวี เกวลมวยวาะ สนฺตีติ ฯ ตสฺยาตีตาคามิทรฺศนปฺรหาณาทีนิ กรฺมาณิ น สฺยุะ ฯ เอวญฺจ โลกสตฺยํ นาสฺติ ฯ ภวานฺ ปรมารฺถํ ศูนฺยตํา มนฺยเต ฯ ปรมารฺเถ จาภาวาตฺมกา อวยวาะ ฯ อโต ชฺญายเต อวยวมาตฺรวจนํ น สตฺยทฺวเย ‘วตารยติ ฯ สตฺยทฺวเย ‘นวตาราทภาวะ ฯ
โย ธรฺโม ‘ปเนยะ โส ‘ภาพาตฺมกะ ฯ ยถา อวยวานุปาทาย อวยวี นิรากฺริยเต ฯ อวยวานฺตราณฺยุปาทาย ปูรฺวาวยวา นิรากฺริยนฺเต ฯ อโต ‘ยมวยววาโท ‘ภาวาตฺมกะ ฯ รูปาทีนฺยปิ อภาวาตฺมกานิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ จกฺษุะ สูกฺษฺมํ รูปํ ปศฺยติ ฯ น จ มโน คฤหฺณาติ ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ รูปมฺ ฯ อโต รูปมคฺราหฺยมฺ ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานํ น วิกลฺปยติ อิทํ รูปมิติ ฯ มโนวิชฺญานนฺตุ อตีเต อนาคเต วรฺตเต น รูเป วรฺตเต ฯ อโต นาสฺติ กิญฺจิทฺรูปวิกลฺปกมฺ วิกลฺปกาภาวาทฺรูปมคฺราหฺยํ ภวติ ฯ นาทฺยวิชฺญานํ รูปํ วิกลฺปยติ ฯ ตถา ทฺวิตียาทิวิชฺญานานฺยปิ ฯ อโต นาสฺติ กิญฺจิทฺรูปวิกลฺปกมฺ ฯ
(ปฤ) จกฺษุรฺวิชฺญาเนน รูเป คฤหีเต ตโต มโนวิชฺญานมนุสฺมรติ ฯ อโต น นาสฺติ วิกลฺปกมิติ ฯ (อุ) จกฺษุรฺวิชฺญานํ รูปํ ทฤษฺฏฺวา นิรุทฺธเมว ฯ ตต อูรฺธฺวํ มโนวิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ มโนวิชฺญานมิทํ น รูปํ ปศฺยติ ฯ อทฤษฺฏฺวา กถมนุสฺมเรตฺ ฯ ยทฺยทฤษฺฏฺวานุสฺมเรตฺ ฯ อนฺโธ ‘ปิ รูปมนุสฺมเรตฺ ฯ น วสฺตุโต ‘นุสฺมรติ ฯ อโต มโนวิชฺญานํ นานุสฺมรติ ฯ (ปฤ) จกฺษุรฺวิชฺญานานฺมโนวิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ อโต ‘นุสฺมรติ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺวาณิ จรมจิตฺตานิ จกฺษุรฺวิชฺญานมุปาทาย สมุตฺปนฺนานิ อนุสฺมเรยุะ ฯ ไนว วิสฺมเรยุะ ฯ ตสฺมาทุตฺปนฺนตฺวาตฺ ฯ น วสฺตุโต ยุชฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต มโนวิชฺญานมปิ นานุสฺมรติ ฯ ยถากาศานุสฺมรณมฺ, รูปฆฏาทิคฺรหะ ฯ สรฺเว ‘ปิ ปทารฺถสฺตุจฺฉา อภาวาตฺมกาะ มฤษาคฤหีตาะ ฯ อตะ สรฺเว ปทารฺถา อภาวาตฺมกาะ ฯ
ยทิ วทสิ จกฺษุะ ปศฺยตีติ ฯ กิํ รูปํ ปฺราปฺย ปศฺยติ กิํ วาปฺราปฺย ปศฺยติ ฯ ยทิ ปฺราปฺย [ปศฺยตีติ] ตทา น ปศฺยติ ฯ จกฺษุรฺนาตีตลกฺษณมิตีทํ ปูรฺวเมว ปฺรติปาทิตมฺ ฯ ยทฺยปฺราปฺย ปศฺยตีติ ฯ ตทา สรฺวสฺถํ รูปํ ปศฺเยตฺ ฯ น วสฺตุตะ ปศฺยติ ฯ อโต ชฺญายเต นาปฺราปฺย ปศฺยตีติ ฯ (ปฤ) รูปํ ชฺญานโคจรคตํ จกฺษุะ ปศฺยติ ฯ (อุ) โก นาม ชฺญานโคจระ ฯ (ปฤ) ยสฺมินฺ กาเล จกฺษุะ ปศฺยติ ฯ [ส]ชฺญานโคจระ อิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) ยทิ จกฺษุรปฺราปฺตมปิ ชฺญานโคจร อิตฺยุจฺยเต สรฺวสฺถํ รูปํ ชฺญานโคจระ สฺยาตฺ ฯ อตะ ปฺราปฺยาปฺราปฺโยภยถา น ปศฺยติ ฯ อโต ชฺญายเต รูปมทฤศฺยมิติ ฯ ยทิ สติ ปูรฺวเมว จกฺษุษิ รูเป จ ปศฺจาจฺจกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ตเททํ จกฺษุรฺวิชฺญานํ นิราศฺรยํ นิษฺปฺรตฺยยญฺจ สฺยาตฺ ฯ ยทฺเยกกาล[มุตฺปทฺยเต] ตทา น จกฺษูรูปปฺรตฺยยํ จกฺษุรฺวิชฺญานมิตฺยาขฺยายเต ฯ ไอกกาลิกโยรฺมิโถ เหตุตฺวาภาวาตฺ ฯ
กิญฺจ จกฺษุศฺจตุรฺมหาภูต[มยมฺ] ฯ ยทิ จกฺษุะ ปศฺยติ ฯ โศฺรตฺราทีนฺยปิ ปศฺเยยุะ ฯ จตุรฺมหาภูตสามฺยาตฺ ฯ เอวํ รูปมปิ [ปศฺเยตฺ] ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานํ สฺยาตฺ สายตนํ นิรายตนํ วา ฯ อุภยถาสฺติ โทษะ ฯ ตถา หิ- ยทิ จ จกฺษุรฺวิชฺญานํ จกฺษุราศฺริตํ, ตทา สายตนมฺ ฯ ยทิ ปทารฺโถ นิรายตนะ ตทา อาศฺริตฺย ติษฺฐตีติ น ลภฺยเต ฯ ยทิ พฺรวีษิ วิชฺญานํ จกฺษุโษ ‘ลฺปภาค อุตฺปทฺยเต ยทิ วา วฺยาปฺโยตฺปทฺยเต ฯ ยทิ โวภโยศฺจกฺษุโษเรกกาลมุตฺปทฺยเต ฯ ตทา สายตนํ ภวติ ฯ สายตนตฺเว สาวยวมฺ ฯ เอวํ สติ พหุภิรฺวิชฺญาไนเรกํ วิชฺญานํ สิธฺยติ ฯ อิตฺยยํ โทษะ ฯ พหูนํา วิชฺญานานาไมกกาลิกตฺวโทษศฺจาสฺติ ฯ เอไกกวิชฺญานาวยโว น วิชานาติ อวยวี ตุ วิชานาติ ฯ วสฺตุตสฺตุ นาสฺตฺยวยวี อิตฺยยํ โทษะ ฯ ยทิ นิรายตนํ, ตทา น จกฺษุราศฺริตํ สฺยาตฺ ๚
อภาวสฺถาปนวรฺคะ สปฺตจตฺวาริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๔๘ ศพฺทขณฺฑนวรฺคะ
อภาววาทฺยาห- เอกตฺวคฺรห เอว นาสฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จิตฺตํ หิ กฺษณิกมฺ ฯ ศพฺโท ‘ปิ กฺษณิกะ ฯ ยถา วทนฺติ ปุรุษ อิติ ฯ อย [เมกตฺว]วาโท น ศฺราวฺยะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ “ปุ” ศฺรวณมนุ วิชฺญานํ น “รุํ” ศฤโณติ ฯ “รุํ” ศฺรุตฺวา ศฤโณติ ษมฺ ฯ อิติ นาสฺตฺเยกํ วิชฺญานมกฺษรตฺรยคฺราหกมฺ ฯ อโต นาสฺติ วิชฺญานเมกตฺววาทคฺราหกมฺ ฯ อโต ชฺญายเต ศพฺโท น ศฺราวฺย อิติ ฯ วิกฺษิปฺตจิตฺตะ ศพฺทํ ศฤโณติ ฯ สมาหิตจิตฺตสฺตุ น ศฤโณติ ฯ สมาหิตจิตฺเตน ตตฺตฺวํ ชฺเญยํ ภวติ ฯ อตะ ศพฺโท น ศฺรวณียะ ฯ ศพฺโท ‘ยํ ปฺราปฺย อปฺราปฺย วา อุภยถาปิ น ศฺรวณียะ ฯ อุภยถาปฺยศฺรวณียตฺวานฺนาสฺติ ศพฺทะ ฯ
เกจิทาหุะ- โศฺรตฺรมากาศสฺวภาวมิติ ฯ ตมฺย ปทารฺถาภาวรูปตฺวาตฺ อากาศ อิตฺยาขฺยา ฯ อโต นาสฺติ โศฺรตฺรมฺ ฯ โศฺรตฺราภาวาตฺ ศพฺโท นาสฺติ ฯ ศพฺทการณํ นาสฺตีตฺยตะ ศพฺโท นาสฺติ ฯ ศพฺทการณํ มหาภูตสํเศฺลษะ ฯ อยํ สํเศฺลษธรฺโม โนปลภฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ เย ธรฺมา วิภินฺนสฺวภาวาะ, น เต สํศฺลิษฺยนฺเต ฯ เย น วิภินฺนสฺวภาวาะ, กถํ เตษํา สฺวตะ สํเศฺลษะ ฯ เอกตฺร สฺถิตมปิ กฺษณิกมฺ ฯ อโต น สํเศฺลโษ ลภฺยเต ฯ
ศพฺทขณฺฑนวรฺโค ‘ษฺฏจตฺวาริํศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๔๙ คนฺธรสสฺปรฺศขณฺฑนวรฺคะ
น คนฺโธ คฺราหฺยะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ ฆฺราณวิชฺญานํ วิกลฺปยติ ฯ อยํ จมฺปกคนฺธะ อิเม ‘นฺเย คนฺธา อิติ ฯ มโนวิชฺญาน[มปิ] น คนฺธํ ชิฆฺรติ ฯ ตสฺมานฺมโนวิชฺญานมปิ น วิกลฺปยติ จมฺปกคนฺธมิมมฺ ฯ (ปฤ) ยทฺยปิ จมปกคนฺธมิมํ น วิกลฺปยติ ฯ กินฺตุ คนฺธํ คฤหฺณาตฺเยว ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ ยถา กศฺจิจฺจมฺปกวฤกฺษมลพฺธฺวา โมหาจฺจมฺปกพุทฺธิมุตฺปาทยติ ฯ ตถา คนฺธมลพฺธฺวา โมหาทฺคฺรนฺธพุทฺธิมุตฺปาทยติ ฯ ปูรฺโวกฺตวตฺ คนฺธะ ปฺราปฺโต วา อปฺราปฺโต คฤหฺยต อิตฺยุภยถาสฺติ โทษะ ฯ ตสฺมานฺนาสฺติ คนฺธะ ฯ ตถา รโส ‘ปิ สฺปรฺโศ ‘ปิ นาสฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สูกฺษฺมาทฺยวยเวษฺเวว สฺปรฺศชฺญานํ โนตฺปทฺยต อิติ ยถาปูรฺวํ วกฺตวฺยมฺ ฯ อโต นาสฺติ สฺปรฺศะ ๚
คนฺธรสสฺปรฺศขณฺฑนวรฺค เอโกนปญฺจาศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๕๐ มโนวิชฺญานขณฺฑนวรฺคะ
มโนวิชฺญานมปิ ธรฺมานฺน คฤหฺณาติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ มโนวิชฺญานํ หิ น ปฺรตฺยุตฺปนฺนานฺ รูปรสคนฺธสฺปรฺศานฺ คฤหฺณาติ ฯ [ยตฺ] อตีตมนาคตํ ตนฺนาสฺตีติ ปูรฺวมุกฺตเมว ฯ อโต มโนวิชฺญานํ น รูปาทีนฺ คฤหฺณาติ ฯ (ปฤ) ยทิ มโนวิชฺญานํ รูปาทีนฺ ธรฺมานฺ น ชานาติ ฯ สฺวาตฺมานํ [วา] ชานียาตฺ ฯ (อุ) น [กศฺจิตฺ] ธรฺมะ สฺวาตฺมานํ ชานาติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น ปฺรตฺยุตฺปนฺเน สฺวาตฺมเวทนํ สมฺภวติ ฯ ตทฺยถา อสิ[ธารา] น สฺวาตฺมานํ ฉินตฺติ ฯ อตีตานาคตโยรสทฺธรฺมตฺวาตฺ นานฺยจฺจิตฺตมสฺติ ฯ อโต มโนวิชฺญานํ น ขาตฺมานํ วิชานาติ ฯ
(ปฤ) ยทิ กศฺจิตฺ ปรจิตฺตํ ชานาติ ฯ ตทา ตนฺมโนวิชฺญานํ ไจตฺตธรฺมํ ชานาตฺเยว ฯ (อุ) ยถา กสฺยจิตฺ จิตฺตํ สฺวาตฺมานมชฺญาตฺวาปิ จินฺตา ภวติ อหํ จิตฺตวานิติ ฯ เอวํ ปรจิตฺเต ‘ปิ ฯ โย ‘นาคตธรฺโม ‘ภาว[รูปะ] โส ‘ปิ ชฺญานชนกะ ฯ ปรจิตฺตมปฺเยวมิติ เจตฺโก โทษะ ฯ ธรฺมาลมฺพนํ มน อิติ [มตํ] พหุธา ทุษฺฏมฺ ฯ ยถา มนะ ปฺราปฺยาลมฺพเต วิชานาติ ฯ [วา] อปฺราปฺยาลมฺพเต ฯ มนศฺจ น รูปาทีนนุสฺมเรตฺ ฯ เอภิรฺโทไษรฺน มโนวิชฺญานํ ธรฺมานฺ วิชานาติ ๚
มโนวิชฺญานขณฺฑนวรฺคะ ปญฺจาศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๕๑ เหตุผลขณฺฑนวรฺคะ
อภาววาทฺยาห- ยทฺยสฺติ ผลมฺ ฯ เหเตา ปูรฺวํ สนฺ วา คุณ อุตฺปทฺเยต ฯ ปูรฺวมสนฺ[วา] คุณ อุตฺปทฺเยต ฯ อุภยถา จาสฺติ โทษะ ฯ ยถา ทฺวโยรฺหสฺตโยะ ปูรฺวมสนฺ ศพฺโท ภวติ ฯ ทธิเหเตา ปูรฺวมสตฺ ทธิ, ทธิ อุตฺปาทยติ ฯ ศกฏเหเตา ปูรฺวมสมตฺ ศกฏํ, ศกฏมุตฺปาทยติ ฯ อโต น เหเตา ปูรฺวํ สนฺ คุณะ ผลมุตฺปาทยติ ฯ
ภวโต ยทิ มตํ เหเตา ปูรฺวมสนฺ คุณะ ผลมุตฺปาทยตีติ ฯ ตทา รูปรหิตวายุสูกฺษฺมเรณู รูปมุตฺปาทเยตฺ ฯ ตถา เจตฺ วายู รูปวานฺ สฺยาตฺ ฯ วชฺราทีนํา คนฺธวตฺตา สฺยาตฺ ฯ ทฤษฺเฏ ปศฺยามะ ขลุ ศุกฺลตนฺตุะ ศุกฺลปฏํ สาธยติ ฯ กฤษฺณตนฺตุะ กฤษฺณปฏํ สาธยติ ฯ ยทิ เหเตา ปูรฺวมสนฺ คุณะ ผลํ สาธยติ ฯ กสฺมาตฺ ศุกฺลตนฺตุะ ศุกฺล[ปฏ]เมว สาธยติ น กฤษฺณมฺ ฯ อโต น เหเตา ปูรฺวมสนฺ คุณะ ผลมุตฺปาทยติ ฯ
อิเมา ทฺวาวปิ ทฤษฺฏานฺเตา ทุษฺเฏา ฯ อโต นาสฺติ ผลมฺ ฯ ยทิ เหเตา สตฺการฺยมฺ, ตทา โนตฺปทฺเยต ฯ กถํ สทุตฺปทฺเยต ฯ ยทฺยสตฺ ฯ ตทปิ โนตฺปทฺเยต ฯ อสตฺกถมุตฺปทฺเยต ฯ (ปฤ) ทฤษฺเฏ ปศฺยามะ ขลุ ฆฏํ กิยมาณมฺ กถํ นาสฺติ ฆฏ อิติ ฯ (อุ) ฆโฏ ‘ยํ ปูรฺวมกฤตะ กถํ กรณียะ ฯ ตสฺไยวาภาวาตฺ ฯ ยทิ ปูรฺวํ กฤต เอว ฯ กถํ กรณียะ ฯ ตสฺย สตฺตฺวาตฺ ฯ (ปฤ) กฺริยมาณะ กฺริยต อิตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) นาสฺติ กฺริยมาณมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยะ กฤตภาคะ ส กฤตโกเฏา ปตติ ฯ โย ‘กฤตภาคะ [โส] ‘กฤตโกเฏา ปตติ ฯ อโต นาสฺติ กฺริยมาณมฺ ฯ ยทิ ฆฏะ กฺริยาวานฺ, อตีโต ‘นาคตะ ปฺรตฺยุตฺปนฺโน วา สฺยาตฺ ฯ อตีโต น กฺริยาวานฺ ฯ นิรุทฺธตฺวาตฺ ฯ อนาคโต น กฺริยาวานฺ อสตฺตฺวาตฺ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺโน ‘ปิ น กฺริยาวานฺ, ภูยมานตฺวาตฺ ฯ
การกมุปาทาย กฺริยาวตะ กรฺม สิธฺยติ ฯ ตตฺร การก เอว วสฺตุโต โนปลภฺยเต ฯ ตถา หิ ฯ ศีรฺษาทฺยวยเวษุ กฺริยาวฤตฺตฺยภาวานฺนาสฺติ การกะ ฯ การกาภาวาตฺ กฺริยาวฤตฺติรปิ นาสฺติ ฯ เหตุะ การฺยสฺย ปูรฺวํ วา, กิํ วา ปศฺจาตฺ, กิํ วา สมกาลมฺ, สรฺวถา น ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทิ ปูรฺวํ เหตุะ ปศฺจาตฺการฺยมฺ ฯ เหเตา นิรุทฺเธ เกน ผลมุตฺปทฺเยต ยถา อวิทฺยมานะ ปิตา กถํ ปุตฺรมุตฺปาทเยตฺ ฯ ยทิ ปศฺจาทฺเธตุะ ปูรฺวํ ผลมฺ ฯ เหตุะ สฺวยมนุตฺปนฺนะ กถํ ผลมุตฺปาทเยตฺ ฯ ยถา อนุตฺปนฺนะ ปิตา กะ ปุตฺรมุตฺปาทยติ ฯ ยทิ เหตุะ ผลญฺจ สมกาลมฺ น ตรฺหิ อยํ นฺยายะ ฯ ยถา ทฺเว ศฤงฺเค ยุคปทุทฺภูเต โนจฺเยเต วามทกฺษิเณ ‘นฺโยนฺยเหตุเก ฯ สิทฺธานฺตา อิเม ตฺรโย ‘ปิ อยุกฺตาะ ฯ อโต นาสฺติ ผลมฺ ฯ
เหตุผเล อิเม ยทฺเยกํ, ยทิ วา นานา ฯ อุภยถาสฺติ โทษะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทิ นานา ฯ ตทา ตนฺตูนฺ วิหาย ปฏะ สฺยาตฺ ฯ ยทฺเยกมฺ ฯ ตนฺตุปฏโยรฺวิภาโค น สฺยาตฺ ฯ เลากิกา น ปศฺยนฺติ กญฺจน ธรฺมํ เหตุผลโยรปฤถคฺภาวรูปมฺ ฯ
ยทฺยสฺติ ผลมฺ ฯ สฺยาตฺ สฺวกฤตํ ปรกฤตมุภยกฤตมเหตุกฤตํ วา ฯ สรฺวมิทมยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น กศฺจิทฺธรฺมะ สฺวาตฺมานํ กโรติ ฯ ยทฺยสฺติ สฺวรูปตะ ฯ กิํ สฺวาตฺมกฺริยยา ฯ ยทิ นาสฺติ สฺวรูปตะ ฯ กะ กโรติ สฺวาตฺมกฺริยามฺ ฯ น จ ปศฺจามะ กญฺจน ธรฺมํ สฺวาตฺมานํ กุรฺวนฺตมฺ ฯ อโต นาสฺติ สฺวกฤตนฺ ฯ ปรกฤตมยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จกฺษูรูปโยรฺวิชฺญาโนตฺปตฺเตา วฤตฺตฺยภาวาตฺ น ปรกฤตมฺ ฯ กรฺตฤตฺวสํชฺญาภาวาตฺสรฺเว ธรฺมา อกรฺตฤกาะ ฯ ยถา “พีชสฺย ไนวํ ภวติ- อหมงฺกุรมภินิรฺวรฺตยามีติ ฯ จกฺษุโษ รูปสฺย ไนวํ ภวติ- อาวํา สห วิชฺญานมภินิรฺวรฺตยาว อิติ ฯ อตะ สรฺวธรฺมาณํา นาสฺติ กรฺตฤตฺวสํชฺญา ฯ อุภยกฤตมปฺยยุกฺตมฺ ฯ สฺวกฤตปรกฤตโทษสตฺตฺวาตฺ ฯ อเหตุกฤตมปิ น ยุกฺตมฺ ฯ เหตาวาสติ ผลมปิ นาสฺตีตฺยุจฺยเต ฯ ยทิ จตุรฺธาปิ นาสฺติ ฯ กถมสฺติ ผลมฺ ฯ ยทฺยสฺติ, อุจฺเยต ฯ
ผลมิทํ ยทิ กฺริยาจิตฺตปูรฺวกํ สฺยาตฺ, ยทิ วากฺริยาจิตฺตปูรฺวกํ สฺยาตฺ ฯ ยทิ กฺริยาจิตฺตปุรฺวกมฺ ฯ ครฺเภ ‘ปิ พาลานํา จกฺษุราทิกายาวยเวษุ กะ สจิตฺตตฺวํ กโรติ ฯ อีศฺวราทโย ‘ปิ น กุรฺวนฺติ ฯ ปูรฺวกฤตสฺย กรฺมโณ ‘ปิ นาสฺติ กฺริยาจิตฺตมฺ ฯ กรฺเมทมตีตคตมฺ ฯ กถํ กฺริยาจิตฺตํ ภเวตฺ ฯ อโต น กรฺมโณ ‘ปฺยสฺติ จิตฺตมฺ ฯ ยทฺยกฺริยาจิตฺตปูรฺวกมิติ ฯ กถํ ปรสฺย ทุะขกฤตฺ ทุะขํ ลภเต ฯ ปรสฺย สุขกฤตฺ สุขํ ลภเต ฯ ทฤษฺเฏ จ กรฺมกรเณ จิตฺเต วิกลฺปยติ- เอวํ กรฺตวฺยํ, เอวํ น กรฺตวฺยมิติ ฯ ยทิ นาสฺติ กฺริยาจิตฺตมฺ ฯ กถมยํ วิภาโค ภเวตฺ ฯ อตะ สจิตฺตปูรฺวกมจิตฺตปูรฺวกํ สรฺวมยุกฺตมฺ ฯ เอวมาทยะ สรฺเว ‘ปีนฺทฺริยวิษยา โนปลภฺยนฺเต ฯ อโต นาสฺติ ธรฺมะ ฯ
เหตุผลขณฺฑนวรฺค เอกปญฺจาศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๕๒ โลกสตฺยวรฺคะ
อุตฺตรมุจฺยเต ฯ ยตฺ ภวานฺ นานาการไณรฺพฺรวีติ- สรฺเว ธรฺมาะ ศูนฺยา อิติ ฯ ตนฺมตมยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปูรฺวเมโวกฺตํ มยา- ยทิ สรฺวมภาว[รูป]มฺ ฯ ศาสฺตฺรมิทมปฺยภาวรูปมฺ ฯ นาปิ สรฺวธรฺเมษุ อิตฺยาทิศูนฺยตาทูษณมปฺรติวทนฺนปิ ศูนฺยตํา สฺถาปยสิ ฯ อโต น สรฺวธรฺมา อภาวาตฺมกาะ ฯ ยทฺภวโตกฺตํ- นาสฺตีนฺทฺริยํ, นาสฺติปฺรตฺยย อิตฺยาทิ ฯ น ตทสฺมาภิะ ปฺรติปาทิตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภควานฺ สูเตฺร สฺวยมิทํ นฺยเษธีตฺ ฯ ยทุต ปญฺจ วสฺตูนฺยจินฺตฺยานิ โลกวสฺตุ, สตฺตฺววสฺตุ, กรฺมปฺรตฺยยตาวสฺตุ, ธฺยานนิษฺฐาวสฺตุ, ตถาคตวสฺตุ อิติ ฯ อิทมสรฺวชฺญะ ปุรุโษ ‘ภฺยูหฺย น นิตีรยิตุํ ศกฺโนติ ฯ ตถาคตาะ เกวลํ ธรฺมวิเวจนชฺญานสมรฺถาะ ฯ ศฺราวกาะ ปฺรตฺเยกพุทฺธาศฺจ นิรฺวาณชฺญานมาตฺรคติํคตา ธรฺมาณํา วิเวจนชฺญานสฺเยกเทศลาภินะ ฯ ตถาคตาะ ปรํ สรฺวธรฺมาณํา สรฺวาการํ ปฺรกฤติโต ไนสฺสฺวาภาวฺยํ วิเศษสามานฺยลกฺษณานิ สรฺวาณิ ปฺรติวิธฺยนฺติ ฯ ยถา ปุรุษาลยาทยะ ปทารฺถาะ สุวินาศา ทุษฺกลฺปาะ ฯ เอวํ ศูนฺยตาชฺญานํ สุลภมฺ ฯ ธรฺมาณํา ปฺรวิจยชฺญานํ ทุรุตฺปาทมฺ ฯ
(ปฤ) ยถา ภควตา โพธิมณฺฑคเตน ธรฺมาณํา ลกฺษณํ ปฺรติลพฺธมฺ ฯ ยถา จ ภควโตปทิษฺฏมฺ ฯ ตตฺตไถว ภวิษฺยติ ฯ (อุ) ภควานฺ สรฺวธรฺมานุปทิศนฺนปิ น สรฺวาการมุปทิศติ ฯ วิมุกฺตฺยรฺถตฺวาภาวาตฺ ฯ ตทฺยถา ภควานุปทิศติ สรฺวธรฺมาะ ปฺรตีตฺย สมุตฺปนฺนา อิติ ฯ โนปทิศตฺเยไกกศะ กิํปฺรตฺยย อิติ ฯ
ทุะขนาศนปฺรโยชนมาตฺรมเปกฺษิตมิติ[ตตฺ]- อุปทิศติ ฯ วิจิตฺรางฺกาทีนิ รูปาณิ นฤตฺตคีตาทโย นาทา คนฺธรสสฺปรฺศา อปฺรมาณวิเศษา โนปเทศฺยาะ ฯ อุปเทเศ ‘ปิ นาสฺติ มหทฺธิตมฺ อิตฺยต อีทฤศํ วสฺตุ โนปทิศติ ภควานฺ ฯ น [ตานิ] น สนฺตีติ วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ ยถา กศฺจิตฺ จิตฺรางฺกนาทิธรฺมวิกลฺปมชฺญาตฺวา วทติ ตานิ น สนฺตีติ ฯ ตถา ภวานปิ ยตฺกิมปฺยสาธยิตฺวา วทติ นาสฺตีทํ- วสฺตุ อิติ ฯ ชฺญาตุสฺตุ อสฺติ ฯ อชฺญาตุะ ปุนรฺนาสฺติ ฯ ยถา ชาตฺยนฺโธ วทติ นาสฺติ กฤษฺณมวทาตํ วา, มยาทฤษฺฏตฺวาตฺ ฯ น จาทฤษฺฏตฺวาทฺรูปาณิ น สนฺตีติ สมฺภวติ ฯ ยทฺเยวมฺ, ปฺรตีตฺยสิทฺธตฺวานฺน สนฺติ สรฺเว ธรฺมา อิติ วกฺตุํ ปารฺยเต ฯ
ตถาคตาะ สรฺวชฺญา อิติ ศฺรทฺเธยมสฺมาภิะ ฯ ตถาคตสฺตุ อาห- สนฺติ ปญฺจ สฺกนฺธา อิติ ฯ อโต ชฺญายเต รูปาทยะ สรฺวธรฺมาะ สนฺติ ยถา ฆฏาทยะ สํวฤติตะ สนฺตีติ ๚
โลกสตฺยวรฺโค ทฺวิปญฺจาศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๕๓ ธรฺมจิตฺตนิโรธวรฺคะ
(ปฤ) ปูรฺวมุกฺตํ- ภวตา ตฺริวิธจิตฺตนิโรโธ นิโรธสตฺยมิติ ฯ เหตุปฺรตฺยยาขฺย ปฺรชฺญปฺติ [จิตฺต]นิโรโธ ชฺญาต เอว ฯ อิทานีํ วกฺตวฺยํ กิํ ธรฺมจิตฺตํ, กถํ ตสฺย นิโรธ อิติ ฯ (อุ) สนฺติ วสฺตุตะ ปญฺจสฺกนฺธา อิติ จิตฺตํ ธรฺมจิตฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ ปญฺจสฺกนฺธานฺ ศูนฺยานฺ ทฤษฺฏฺวา สมฺยคฺภาวยโต ธรฺมจิตฺตํ นิรุธฺยเต ฯ (ปฤ) โยคี ปศฺยติ ปญฺจสฺกนฺธานฺ ศูนฺยานฺ ยทุต ปญฺจสฺกนฺเธษุ นาสฺติ นิตฺยธรฺมะ สฺถิรธรฺโม ‘วินาศธรฺโม ‘วิปริณามธรฺม อาตฺมามียธรฺม อิติ ฯ เต ศูนฺยา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ น ตุ สฺกนฺธาเนว น ปศฺยตีติ ฯ (อุ) โยคาวจโร ไนว ปศฺยติ ปญฺจสฺกนฺธานฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ โยคาวจระ สํสฺกฤตาลมฺพนจิตฺตํ ปฺรหาย อสํสฺกฤตาลมฺพนจิตฺตํ ปฺรติลภเต ฯ อโต โยคาวจระ ปญฺจสฺกนฺธานฺ น ปศฺยติ, สฺกนฺธนิโรธมาตฺรํ ปศฺยติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธานํา ทรฺศเน น ศูนฺยา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ สฺกนฺธานาเมวาศูนฺยตฺวาตฺ ฯ เอวํ ศูนฺยตาชฺญานนฺตุ วิกลํ สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) โยคาวจโร รูปํ ไนราตฺมฺยตะ ศูนฺยํ ปศฺยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โยคาวจร อิทํ รูปํ ปศฺยติ ยาวทิทํ วิชฺญานํ ศูนฺยํ ษศฺยติ อิติ ฯ น ตุ รูปาทยะ ปญฺจสฺกนฺธา น สนฺตีติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ (อุ) อสฺตีทํ วจนํ, น ตุ วฺยวทานา[รฺถก]มฺ ฯ ยโถกฺตํ ธรฺมมุทฺราสูเตฺร- โยคาวจระ ปศฺยติ รูปาทีนฺ ธรฺมานฺ อนิตฺยลกฺษณานฺ วิเกฺษปลกฺษณานฺ วินาศลกฺษณานฺ มายาลกฺษณานฺ นิรฺเวทลกฺษณานฺ อิติ ฯ อิทํ ศูนฺยาขฺยมปิ น วฺยวทานาตฺมกมฺ ฯ ปุรุโษ ‘ยํ [ย]ทนฺเต ปญฺจสฺกนฺธานํา นิโรธํ ปศฺยติ ฯ ตทฺทรฺศนํ ตาวทฺวยวทานา[ตฺมกมฺ] อโต ชฺญายเต ปญฺจสฺกนฺธานํา นิโรธํ ปศฺยตีติ ฯ
(ปฤ) สํสฺกฤตาลมฺพนชฺญาเนน กสฺมานฺน วฺยวทานํ ลภเต ฯ (อุ) โยคาวจรสฺย ปญฺจสฺกนฺธสํชฺญาปฺรวฤตฺตสฺย กทาจิตฺปฺรชฺญปฺติจิตฺตํ ปุนรฺภเวตฺ ฯ อตะ สํสฺกฤตาลมฺพนจิตฺเตน น วฺยวทานํ ลภเต ฯ ปญฺจสฺกนฺธานํา นิโรธํ สากฺษาตฺกุรฺวตสฺตุ น ตตฺ ปุนรภิมุขีภพติ ฯ ปฺรชฺญปฺติการณนิโรธสฺย ปฺรสาธิตตฺวาตฺ ปฺรชฺญปฺติสํชฺญา นานุวรฺตเต ฯ ตทฺยถา กศฺจน วฤกฺษะ กฺรกจกฤตฺโต ภสฺมสาตฺกฤตะ ปฺรกฺษีณะ ฯ น [ตตฺร] วฤกฺษสํชฺญา ปฺรหีณา ปุนรนุวรฺตเต ฯ ตถา อิทมปิ ฯ ภควานฺ ราธมาห- สตฺตฺวํ ตถา วิภิท, วิธม, ยถา โนปติษฺฐติ อิติ ฯ กิญฺจาไหกํ สูตฺรม- รูปํ ราธ ตถา วิภิท, วิธม ยถา โนปติษฺฐติ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ยะ สตฺตฺวปริเภทะ อิยํ ปฺรชฺญปฺติศูนฺยตา ฯ โย รูปปริเภทะ อิยํ ธรฺมศูนฺยเตติ ฯ
ภาวนา จ ทฺวิวิธา- ศูนฺย[ตา]ภาวนา ไนราตฺมฺยภาวนา อิติ ฯ ศูนฺยตาภาวนา จ ยตฺ ปฺรชฺญปฺติสตฺตฺวาทรฺศนมฺ ฯ ยถา กศฺจิตฺ ชลํ นาสฺตีติ ฆฏ ศูนฺยํ ปศฺยติ ฯ ตถา ปญฺจสฺกนฺเธษุ ปุทฺคโล นาสฺตีติ [ตานฺ] ศูนฺยานฺ ปศฺยติ ฯ ยตฺ ธรฺมานฺ น ปศฺยติ ฯ อิทํ ไนราตฺมฺยมิตฺยุจฺยเต ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ไนราตฺมฺยชฺญานลาภี สมฺยคฺวิมุจฺยเต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต รูปสฺวภาวนิโรโธ เวทนาสํชฺญาสํสฺการวิชฺญานสฺวภาวนิโรโธ ไนราตฺมฺยมิตฺยุจฺยเต ฯ ไนะสฺวาภาวฺยเมว ไนราตฺมฺยมฺ ฯ (ปฤ) ยทิ ไนะสฺวาภาวฺยํ ไนราตฺมฺยมิตฺยุจฺยต อิติ ฯ กิมิทานีํ น สนฺติ วสฺตุตะ ปญฺจสฺกนฺธาะ ฯ (อุ) น สนฺติ วสฺตุตะ ฯ สนฺติ ตุ สํวฤติตะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภควานาห- สํสฺการาะ สํวฤติตะ สนฺติ มายาวตฺ นิรฺมิตวตฺ ฯ น ตุ ปรมารฺถตะ ฯ ปรมารฺถตะ ศูนฺยมิติ วจนมฺ- อยมรฺถสตฺยตะ ศูนฺโย น สํวฤติสตฺยต อิติ ฯ ปรมารฺถศฺจ ยทุต รูปํ ศูนฺยมกิญฺจนมฺ ยาวทฺวิชฺญานํ ศูนฺยมกิญฺจนมฺ ฯ อโต ยทฺรูปาทีนํา ธรฺมาณํา ศูนฺยตาทรฺศนํ ตตฺ ปรมารฺถศูนฺยตาทรฺศนมิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) ยทิ ปญฺจ สฺกนฺธาะ สํวฤติสตฺยตะ สนฺติ ฯ กสฺมาทุจฺยนฺเต รูปาทโย ธรฺมาะ ปรมารฺถสตฺยา อิติ ฯ (อุ) สตฺตฺวานํา กฤต อุจฺยนฺเต ฯ สนฺติ เกจิตฺ ปญฺจสฺกนฺเธษุ สมุตฺปนฺนปรมารฺถสํชฺญาะ ฯ ตทรฺถมุจฺยนฺเต ปญฺจ สฺกนฺธาะ ปรมารฺถตะ ศูนฺยา อิติ ฯ (ปฤ) กิํ นุ ขลุ สูเตฺร โนกฺตมฺ อสฺติ กรฺม อสฺติ ผลมฺ, การกสฺตุ โนปลภฺยเต อิติ ฯ (อุ) อยํ เหตุะ ธรฺมณํา การกาขฺโย โนปลภฺยต อิตีทํ ปฺรชฺญปฺติศูนฺยตาภิธานมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ธรฺมาะ ปฺรชฺญปฺติสํชฺญามาตฺรมฺ ฯ ปฺรชฺญปฺติสํชฺญา จ ยทุต อวิทฺยาปฺรตฺยยาะ สํสฺการา ยาวชฺชรามรณทุะขสมุทยนิโรโธ ภวติ อิติ ฯ อสฺมาทฺวจนาตฺ ชฺญายเต ปญฺจสฺกนฺธา อปิ ปรมารฺถโต น สนฺตีติ ฯ มหาศูนฺยตาสูเตฺร ‘ปฺยุกฺตมฺ- ย อาห อิทํ ชรามรณํ, ตสฺย ชรามรณมฺ อิติ ฯ ย อาห- ส เอว ชีวะ ตเทว ศรีรมฺ, อนฺโย ชีโว ‘นฺยตฺ ศรีรมฺ อิติ ฯ อิทเมการฺถกมฺ, วฺยญฺชนเมว นานา ฯ เยษาเมษา ทฤษฺฏิะ น เต มจฺฉฺราวกา น พฺรหฺมจาริณ อิติ ฯ ยตฺ ตสฺย ชรามรณํ ปฺรติษิธฺยเต ตตฺ ปฺรชฺญปฺติขณฺฑนมฺ ฯ ยทิทํ ชรามรณํ ปฺรติษิธฺยเต ฯ ตตฺ ปญฺจสฺกนฺธขณฺฑนมฺ ฯ กิญฺจาห- ชาติปฺรตฺยยํ ชรามรณํ มธฺยมา ปฺรติปทิตฺยุจฺยเต ฯ นาสฺติ ชรามรณํ ปรมารฺถต อิตฺยุกฺตมิติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ สํวฤติต อุจฺยเต ชาติปฺรตฺยยํ ชรามรณมิติ ฯ ยถา ฆฏสํชฺญาตฺยเย นาสฺติ ฆฏะ ปรมารฺถตะ ฯ เอวํ รูปาทิธรฺมาณามตฺยเย นาสฺติ รูปํ ปรมารฺถตะ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- โย ธรฺโม มายา ส มฤษา ฯ โย ธรฺโม ‘มายา, ส เอว ปรมารฺถะ อิติ ฯ สรฺเว สํสฺกฤตธรฺมา วิปริณามิตฺวาตฺ มายา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ มายาตฺวาทภูตาะ ฯ อภูตตฺวานฺน ปรมารฺถสนฺตะ ฯ ยถาห คาถา-
อภูตพทฺโธ โลโก ‘ยํ สุนิศฺจิตวตฺปฺรภาสเต ฯ
อสตฺ ทฤษฺฏํ สทาภาสมสทฺไว ปรยา ธิยา ๚ อิติ ฯ
[อโต] ชฺญาตวฺยํ สฺกนฺธา อปิ ศูนฺยา อิติ ฯ
นิโรธสตฺยทรฺศนํ มารฺคลาภ อิตฺยุจฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต นิโรธะ ปรมารฺถสนฺ, น สฺกนฺธา อิติ ฯ ยทิ สฺกนฺธาะ ปรมารฺถสนฺตะ, โยคาวจโร ‘ปิ ทฤษฺฏฺวา มารฺคลาภี สฺยาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ น ตถา ฯ อโต ชฺญายเต ปญฺจสฺกนฺธา น ปรมารฺถสนฺต อิติ ฯ สฺกนฺธนิโรธศฺจ สตฺยมฺ ฯ อโต ชฺญายเต สฺกนฺธา น สตฺยมิติ ฯ น สมฺภวติ สฺกนฺธาะ สตฺยํ สฺกนฺธาภาโว ‘ปิ สตฺยมิติ วกฺตุมฺ ฯ ทฤศฺยสฺย สรฺวสฺย โมหเหตุกตฺวาตฺ ฯ ยถา น กศฺจิทวญฺจิตโลจโน มายํา ปศฺยติ ฯ ตถา โย ‘มุคฺธะ น ส ปศฺยติ สฺกนฺธานฺ ฯ อตะ สฺกนฺธา น ปรมารฺถสนฺตะ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ยตฺราสฺมีติ ตเตฺรญฺชิตมฺ ฯ สฺกนฺเธษุ จาสฺติ อสฺมีติ ฯ ยถาหานนฺทะ- ธรฺมานุปาทาย อสฺมีติ สิธฺยติ ยทุต รูปสฺกนฺธํ ยาวทฺวิชฺญานสฺกนฺธมุปาทาเยติ ฯ สฺถวิรา ภิกฺษวะ เกฺษมกมาหุะ- กิมสฺมีติ วทสิ ฯ เกฺษมกะ ปฺรตฺยาห- น ขลฺวายุษฺมนฺโต รูปมสฺมีติ วทามิ ฯ นาปฺยนฺยตฺรรูปาทสฺมีติ วทามิ ฯ เอวํ ยาวทฺวิชฺญานมปิ ฯ อปิ จ เม อายุษฺมนฺตะ ปญฺจสูปาทานสฺกนฺเธษุ อสฺมีติ อธิคตมฺ ฯ [อยมหมสฺมีติ น สมนุปศฺยามิ] ฯ อิติ ฯ อยํ สูตฺราศยะ- ไศกฺษชนาะ กทาจิตฺ สฺมฤติวิเกฺษปาทสฺมิมานมุตฺปาทยนฺติ ฯ สมาหิตสฺมฤติกสฺย ปญฺจสูปาทานสฺกนฺเธษุ อสฺมิมานํ นิรุทฺธเมว ฯ ปุษฺปวตฺ ฯ น มูลกาณฺฑศาขาปตฺราณฺเยว ปุษฺปมฺ ฯ นาปฺยนฺยตฺร เตภฺย ปุษฺปมฺ ฯ เอวเมว น รูปา ทีนิ อสฺมีติ [วทามิ] ฯ นาปฺยนฺยตฺร รูปาทิภฺยะ อสฺมีติ [วทามิ] ฯ เอวมสฺมินิโรธปฺรตฺยยมสฺมิมานํ น ปฺรวรฺตเต ฯ อโต ชฺญายเต ปญฺโจปาทานสฺกนฺธา อปิ ศูนฺยา อิติ ฯ
โยคาวจระ สรฺวนิมิตฺตานิ นิรุธฺยานิมิตฺตํ สากฺษาตฺกุรฺยาตฺ ฯ ยทิ วสฺตุสตฺ นิมิตฺตมฺ, กิมรฺถํ นานุสฺมรติ ฯ น ตีรฺถิกานามิว รูปปฺรหาณกาเล ชฺญายเต วสฺตุสตฺ รูปํ, ปรนฺตุ นานุสฺมรฺยต อิติ ฯ โยคี อวศฺยํ รูปาทีนํา สฺกนฺธานํา นิโรธํ ปศฺยติ นิโรธทรฺศนาตฺ อนิมิตฺเต ‘วตรติ ฯ อโต ชฺญายเต รูปาทโย น ปรมารฺถสนฺต อิติ ฯ ยตฺร สนฺติ ปญฺจสฺกนฺธาะ ตตฺราสฺมีติ พุทฺธิรฺภวติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธา น สนฺตีตฺยโต ‘สฺมีติ พุทฺธิรฺนิรุธฺยเต ฯ อตะ สฺกนฺธาะ สรฺเว ศุนฺยาะ ฯ เผนสูเตฺร ภควานาห- ยทิ ปุรุษะ เผนปิณฺฑํ ปศฺเยตฺ โยนิศ อุปปรีเกฺษต ฯ ส[ตตฺ]ตุจฺฉกญฺไจว ชานียาตฺ ฯ เอวเมว ภิกฺษุรฺยทิ รูปสฺกนฺธํ สมฺยคุปปรีกฺษเต ฯ ส[ตํ] ริกฺตกญฺไจว ชานาติ, ตุจฺฉกญฺไจว[ชานาติ], อสารกญฺไจว[ชานติ], วิเกฺษปลกฺษณญฺไจว ชานาติ ฯ เวทนามุปปรีกฺษเต ยถา พุทฺธุทมฺ, สํชฺญา [มุปปรีกฺษเต]ยถา มรีจิกามฺ, สํสฺการา[นุปปรีกฺษเต] ยถา กทลีมฺ, วิชฺญาน[มุปปรีกฺษเต] ยถา มายามฺ ฯ ตตฺร ปญฺจ ทฤษฺฏานฺตาะ ศูนฺยารฺถนิรูปณาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปศฺยามะ ขลุ จกฺษุษา เผนมปจียมานมภาวตํา ยาติ ฯ ตถา พุทฺพุทาทีนฺยปิ ฯ อโต ชฺญายเต สฺกนฺธา น ปรมารฺถสนฺต อิติ ฯ เย ชินปุตฺราะ สํสาราตฺ ปรมนิรฺวิณฺณาะ ฯ [เต]ธรฺมาณํา ปฺรกฤติโต ‘นุตฺปาทมากิญฺจนฺยญฺจ ปศฺยนฺติ ฯ อโต เย ‘นิตฺยํ ปศฺยนฺติ ฯ [เตษํา] วิเกฺษปวินาศทุะขลกฺษณเมว ภวติ ฯ เย นิะสฺวภาวํ ปศฺยนฺติ, อนฺยลกฺษณาภาวาตฺ เต ทุะขจรฺยํา ปริปูรยนฺติ ฯ เอตตฺตฺริวิธทุะขปริปูรณํ วิมุกฺติปฺราปกมิตฺยุจฺยเต ฯ [อตะ] สรฺวธรฺมาะ ศูนฺยา อิติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ
ศูนฺยตา จ วิโมกฺษมุขมฺ ฯ ศูนฺยตา เจยํ น เกวลํ สตฺตฺวศูนฺยตาตฺมิกา ฯ ธรฺมศูนฺยตา[ตฺมิกา]ปิ จาสฺติ ฯ ยโถกฺตมฺ- จกฺษุรุตฺปทฺยมานํ น กุตศฺจิทาคจฺฉติ ฯ นิรุธฺยมานํ น กฺวจิทฺคจฺฉติ ฯ ตทา ปฺรชานาติ อตีตมนาคตํ จกฺษุะ ศูนฺยมิติ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ จกฺษุรปิ จตุรฺมหาภูตวิกลฺปิตมิตฺยตะ ศูนฺยมิติ ฯ ยถาห ภควานฺ- ยจฺจกฺษุษิ มําสปิณฺเฑ ขกฺกฏํ ขรคตํ ส ปฤถิวี [ธาตุ]ะ อิตฺยาทิ ฯ ย อิมํา ศูนฺยตํา ปฺรติลภเต ส วทติ นาสฺติ ยตฺกิญฺจิทิติ ฯ กิญฺจาห- สรฺวสํสฺการาะ ปฺรหียนฺต อิติ ปฺรหาณสฺวภาวาะ ฯ วิมุจฺยนฺต อิติ วิมุกฺติขภาวาะ ฯ นิรุธฺยนฺต อิติ นิโรธสฺวภาวาะ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺเว สํสฺการา นิรุทฺธา ภวนฺตีติ ฯ ยทิ วสฺตุสนฺตะ สํสฺการาะ ตทา น สฺยุะ สมฺยกฺ ปฺรหาณวิมุกฺตินิโรธาะ ฯ นิโรธศฺจาภาว อิตฺยุจฺยเต ฯ อโต ทฺรษฺฏวฺยํ ปรมารฺถตะ สํสฺการาะ สรฺเว ‘ภาวาตฺมกาะ สํวฤติตสฺตุ สนฺติ สํสฺการา อิติ ๚
ธรฺมจิตฺตนิโรธวรฺคสฺตฺริปญฺจาศทุตฺตรศตตมะ ฯ
๑๕๔ นิโรธวรฺคะ
ยนฺนิรฺวาณาลมฺพนํ ตตฺ ศูนฺยจิตฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) นิรฺวาณมสทฺธรฺมะ ฯ จิตฺตํ กิมาลมฺพเต ฯ (อุ) จิตฺตมิทํ ยตฺกิญฺจตาภาวมาลมฺพเต ฯ อิทํ ปูรฺวเมว ปฺรติปาทิตมฺ ฯ นิรฺวาณชฺญานตฺวาตฺ ฯ (ปฤ) ศูนฺยจิตฺตมิทํ กุตฺร นิรุธฺยเต ฯ (อุ) สฺถานทฺวเย [นิรุธฺยเต] (๑) อจิตฺตกสมาธิมุปสมฺปนฺนสฺย (๒) อนุปธิเศษนิรฺวาณํ ปฺรวิษฺฐสฺย สนฺตานสมุจฺเฉเท วา นิรุธฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ เหตุปฺรตฺยยนิโรธาตฺ ฯ อจิตฺตกสมาธาวาลมฺพนนิโรธาตฺ [ตตฺ] นิรุธฺยเต ฯ สนฺตาเน สมุจฺฉิทฺยมาเน ปุนะ กรฺมกฺษยาตฺ [ตตฺ] นิรุธฺยเต ฯ
ศาสฺตฺรมาห- เอตานิ ตฺรีณิ จิตฺตานิ นิโรธยโต โยคาวจรสฺย กรฺมเกฺลศา ไนว ปุนะ สมุทาจรนฺติ (ปฤ) กสฺมาตฺ น สมุทาจรนฺติ ฯ (อุ) ปุรุโษ ‘ยํ ไนราตฺมฺยสมฺปนฺน อิตฺยตะ กรฺมเกฺลศา นิรุธฺยนฺเต ฯ ยถา ปฺรทีโป ธรฺมศฺจ สติ นิศฺรเย วรฺตเต ฯ อสติ นิศฺรเย น วรฺตเต ฯ เอวมาตฺมจิตฺเต นิศฺรเย สติ กรฺมเกฺลศานํา สมุทยะ ฯ อสติ ตุ น สมุทยะ ฯ อนาสฺรวา สมฺยคฺทฤษฺฏิะ สรฺวาณิ นิมิตฺตานิ ตถา ปฺรทหติ ยถา น กิญฺจิทวศิษฺยเต ฯ ยถา กลฺปาคฺนิะ ปฤถิวฺยาทินฺ นิะเศษํ ทหติ ฯ นิมิตฺตาภาวาตฺ กรฺมเกฺลศานํา น ปุนะ สมุทโย ภวติ ฯ อสฺมิจิตฺตกสฺย ตุ กรฺมเกฺลศาะ สมุทฺยนฺติ ฯ อรฺหตะ ศูนฺยตาชฺญานคติํคตสฺย อสฺมิมานรหิตสฺย น ปุนะ สมุทฺยนฺติ ฯ
อสฺย นูตฺนกรฺมานุปจเย ‘ปิ ปฺรากฺตนกรฺมเหตุนา กสฺมานฺโนปปตฺติรฺภวติ ฯ (อุ) สมฺยกฺ- ปฺรชฺญยา ตตฺกรฺมวินาศานฺน วิปากภาคฺภวติ ฯ ยถา ทคฺธํ พีชํ น ปุนะ ปฺรโรหติ ฯ อสติ จ ตฤษฺณาจิตฺเต น กรฺมาณิ ปจฺยนฺเต ฯ ยถา อนภิษฺยนฺทิตายํา ภูเมา พีชํ น ปฺรโรหติ ฯ โยคาวจรสฺยาสฺย สรฺววิชฺญานสฺถิติษุ สรฺวนิมิตฺตนิโรเธ วิชฺญานํ นิราศฺรยํ ภวติ ฯ อโต นาสฺตฺยุปปตฺตฺยายตนมฺ ฯ ยถา พีชมนาศฺรยํ โนตฺปทฺยเต ฯ กรฺมเกฺลศเปาษฺกลฺยาตฺ กายมุปาทตฺเต ฯ อเปาษฺกลฺเย ตุ นิรุธฺยเต ฯ
ส เกฺลศาภาวาตฺ วิกลเหตุปฺรตฺยยะ สตฺสฺวปิ กรฺมสุ โนปปตฺติํ เวทยเต ฯ สตฺตฺวาะ เกฺลศเหโตรฺคติษุ กายํ เวทยนฺเต ฯ กายํ เวทยต อิตฺยตะ ตสฺย กรฺมาณิ วิปากํ ปฺรยจฺฉนฺติ ฯ อสติ เกฺลเศ กาโย น เวทฺยเต ฯ กายเวทฺยภาวาตฺ กรฺมาณิ กสฺย วิปากํ ปฺรยจฺฉนฺติ ฯ ยถา อธรฺเมณ ปฺรพลมธิติษฺฐติ อุตฺตมรฺโณ นาวกาศํ ลภเต ฯ ตถา โยคาวจโร ‘ปิ ฯ สํสาเร ‘วรฺตมานสฺย สนฺตฺยปิ กรฺมาณิ น วิปากํ ปฺรยจฺฉนฺติ ฯ ยถา พทฺธํ ปุรุษมนฺเย ชนา ยเถษฺฏํ นินฺทนฺติ ฯ เอวํ เกฺลศพทฺธานํา สตฺตฺวานํา กรฺมตารตมฺยวศาตฺ [เกฺลศาะ] วิปากํ ปฺรยจฺฉนฺติ ฯ ปฺรติลพฺธวิโมเกฺษ ตุ นาวกาศํ ลภนฺเต ฯ
สฺวียํ กรฺม จ วิปากํ ปฺรยจฺฉติ ฯ ศูนฺยจรฺยาวิหาริตฺวาทสฺย ปุรุษสฺย ธรฺเมษุ สฺวลกฺษณ[สํชฺญา] นาสฺตีตฺยตะ กรฺมาณิ น วิปากํ ปฺรยจฺฉนฺติ ฯ ยถา ทตฺตีกฤตสฺย ปุตฺรสฺย ทายภาโค นาสฺติ ฯ ตเถทมปิ ฯ เกฺลศพเลน จ กรฺมาณิ ปฺรวรฺตนฺเต ฯ เกฺลศเวเค กฺษีเณ ตุ น ตานิ ปฺรวรฺตนฺเต ฯ ยถา จกฺรํ คติสฺถมปิ เวคกฺษยานฺน ปุนะ ปฺรวรฺตเต ฯ เกฺลศพเล จ กรฺมาณิ วิการยนฺติ ฯ ยถา สุตวตฺสลายา มาตุะ รกฺตํ สฺตนฺยํ ปริณมเต ฯ นิรุทฺธวาตฺสลฺยจิตฺตายาสฺตุ น ปุนะ ปริณมเต ฯ เอวํ เกฺลศพลาตฺ กรฺม วิปากํ ปฺรยจฺฉติ ฯ [เกฺลศ]วิรเห ตุ น ปฺรยจฺฉติ ฯ อยญฺจ ปุรุษะ ศีลสมาธิปฺรชฺญาทิคุไณรฺภาวิตกายะ ฯ ตตฺปฺรภาวมาหาตฺมฺยาตฺ กรฺมาณิ นาวกาศํ ลภนฺเต ฯ อตะ สทปิ ปฺรากฺตนํ กรฺม น วิปากํ ปฺรยจฺฉติ ฯ เอวมสฺย ปฺรากฺตนํ กรฺม ปฺรตฺยุตฺปนฺเน กิญฺจิ[ทฺวิปาก]มรฺปยติ ฯ นูตฺนํ ตุ กรฺม น กโรติ ฯ ยถาคฺนิรินฺธนานํา ภสฺมีภาเว ศามฺยติ ฯ เอวมยํ ปุรุโษ ‘ปิ เวทนียาภาวานฺนิรุธฺยเต ฯ [อิติ] ตฺริวิธจิตฺตานํา นิโรธาตฺสรฺวทุะเขภฺโย ‘ตฺยนฺตํ วิมุจฺยเต ฯ อโต วิทฺวานฺ ตฺริวิธจิตฺตานิ นิรุนฺธฺยาตฺ ๚
นิโรธวรฺคศฺจตุะปญฺจาศทุตฺตรศตตมะ ฯ
[นิโรธสตฺยสฺกนฺธะ สมาปฺตะ ฯ]
Bibliography
Harivarman: Satyasiddhisastra
Based on the ed. N. Aiyaswami Sastri: Harivarman: Satyasiddhisastra,
Vol. I, Baroda : Oriental Institute, 1975.
(Gaekwad’s Oriental Series, 159)
Input by Udip Shakya, 2008
Proof-read by Udip Shakya
With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project
of Nagarjuna Institute, Nepal
and University of the West, Rosemead, California, USA
(www.uwest.edu/sanskritcanon)