คัมภีร์สัตยสิทธิศาสตร์
ของหริวรมันภิกษุ
สกันธะที่ ๒ ทุะขสตฺยสฺกนฺธะ
บทว่าด้วยความจริงแห่งทุกข์
คัมภีร์สัตยสิทธิศาสตร์ คัมภีร์นี้รจนา โดยพระภิกษุชาวอินเดียกลาง นามว่า หริวรมัน ท่านจึงได้ได้แต่งคัมภีร์นี้เพื่อจะประมวลข้อคิดคำสอนและคำอธิบายพระธรรมของของฝ่ายสาวกยานสำนักต่างๆ 18 สำนักในอินเดียครั้งนั้น ให้เข้ารูป เข้ารอยอันเดียวกัน และเป็นการรวมเอาของคำสอนเด่นๆ ของฝ่ายสาวกยานไว้มากที่สุด
สัตยสิทธิ คือ ทำความจริงให้ปรากฎ คือความจริงอันแน่นอนว่า อาตมันเป็นศูนย์ ธรรมเป็นศูนย์ อีกประการคือกล่าวถึงความจริงสูงสุด หรือ อริยสัจ 4 เช่นนี้จึงเรียกว่า ประสิทธิประสาท (สิทธิ) ความจริง (สัตย์) ให้สัมฤทธิ์[อ่านรายละเอียดเพิ่มเติม]
สกันธะที่ ๒ ทุะขสตฺยสฺกนฺธะ บทว่าด้วยความจริงแห่งทุกข์ มี ๓๕ วรรค(หัวข้อ) ดังต่อไปนี้
๓๖ ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ รูปาธิกาเร รูปลกฺษณวรฺคะ
๓๗ รูปนามวรฺคะ
๓๘ จตุรฺมหาภูตปฺรชฺญปฺติวรฺคะ
๓๙ จตุรฺมหาภูตทฺรวฺยสตฺตาวรฺคะ
๔๐ ตทปฺรามาณวรฺคะ
๔๑ ปูรฺวตนสิทฺธานฺตปฺรกาศนวรฺคะ
๔๓ ขกฺขฏลกฺษณสตฺตาวรฺคะ
๔๔ จตุรฺมหาภูตลกฺษณวรฺคะ
๔๕ อินฺทฺริยปฺรชฺญปฺติวรฺคะ
๔๖ อินฺทฺริยวิกลฺปวรฺคะ
๔๗ อินฺทฺริยาณํา สมภูตตาวรฺคะ
๔๘ น วิชานาตีนฺทฺริยวรฺคะ
๔๙ วิษเยนฺทฺริยสํโยควิโยควรฺคะ
๕๐ ศพฺทศฺรวณวรฺคะ
๕๑ คนฺธาฆฺราณวรฺคะ
๕๒ สฺปรฺศพุทฺธิวรฺคะ
๕๓ มโนวรฺคะ
๕๔ อินฺทฺริยานิยมวรฺคะ
๕๕ รูปายตนลกฺษณวรฺคะ
๕๖ ศพฺทลกฺษณวรฺคะ
๕๗ คนฺธลกฺษณวรฺคะ
๕๘ รสลกฺษณวรฺคะ
๕๙ สฺปรฺศลกฺษณวรฺคะ
๖๐ อถ ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ วิชฺญานาธิกาเร อไจตสิกสฺถาปนมฺ
๖๑ ไจตสิกสฺถาปนวรฺคะ
๖๒ นาไจตสิกวรฺคะ
๖๓ น ไจตสิกสตฺตาวรฺคะ
๖๔ ไจตสิกนาสฺติตาปฺรทรฺศนวรฺคะ
๖๕ สมฺปฺรโยคนาสฺติตาวรฺคะ
๖๖ สมฺปฺรโยคาสฺติตาวรฺคะ
๖๗ นาสฺติสมฺปฺรโยควรฺคะ
๖๘ จิตฺตพหุตฺววรฺคะ
๖๙ จิตฺไตกตฺววรฺคะ
๗๐ น จิตฺตพหุตฺววรฺคะ
๗๑ น จิตฺไตกตฺววรฺคะ
๗๒ จิตฺตพหุตฺวปฺรทรฺศนวรฺคะ
๗๓ กิญฺจิตฺกาลสฺถายิวิชฺญานวรฺคะ
๗๔ อสฺถายิวิชฺญานวรฺคะ
๗๕ วิชฺญานเยาคปทฺยวรฺคะ
๗๖ วิชฺญานาเยาคปทฺยวรฺคะ
๗๗ ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ สํชฺญาสฺกนฺธวรฺคะ
๗๘ ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ เวทนาธิกาเร เวทนาลกฺษณวรฺคะ
๗๙ สํสฺการทุะขตาวรฺคะ
๘๐ ทุะขปฺรหาณวรฺคะ
๘๑ ตฺริเวทนาวิจารวรฺคะ
๘๒ เวทนาปฺรศฺนวรฺคะ
๘๓ ปญฺจเวทเนนฺทฺริยวรฺคะ
๘๔ ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ สํสฺการาธิกาเร เจตนาวรฺคะ
๘๕ สฺปรฺศวรฺคะ
๘๖ มนสฺการวรฺคะ
๘๗ ฉนฺทวรฺคะ
๘๘ ปฺรีติวรฺคะ
๘๙ ศฺรทฺธาวรฺคะ
๙๐ วฺยวสายวรฺคะ
๙๑ สฺมฤติวรฺคะ
๙๒ วิตรฺกวิจารวรฺคะ
๙๓ อนฺยไจตสิกวรฺคะ
๙๔ วิปฺรยุกฺตสํสฺการวรฺคะ
คลิกอ่านอักษรต้นฉบับเปรียบเทียบ
ศฺรีรสฺตุ
สตฺยสิทฺธิศาสฺตฺรมฺ
ศฺรีมทาจารฺยหริวรฺมณะ กฤติะ
อถ ทุะขสตฺยสฺกนฺธะ ฯ
๓๖ ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ รูปาธิกาเร รูปลกฺษณวรฺคะ
(ปฤ) ปูรฺวมวาทีะ สตฺยสิทฺธิศาสฺตฺรํ ปฺรวกฺษฺยามีติ ฯ อิทานีํ วกฺตวฺยํ กิํ ตตฺ สตฺยมิติ ฯ (อุ) สตฺยํ นาม จตฺวาริ [อารฺย]สตฺยานิ ยทุต ทุะขํ ทุะขสมุทโย ทุะขนิโรโธ ทุะขนิโรธคามินี ปติปตฺ ฯ ปญฺโจปาทานสฺกนฺธา ทุะขมฺ ฯ กรฺมเกฺลศาศฺจ ทุะขสมุทยะ ฯ ทุะขกฺษโย ทุะขนิโรธะ ฯ อษฺฏางฺคิกมารฺโค ทุะขนิโรธคามินี ปฺรติปตฺ ฯ อิตีมํ ธรฺมํ สาธยิตุมิทํ ศาสฺตฺรํ นิพธฺยเต ฯ ตถาคตะ สฺวยมิมํ ธรฺมํ สาธยนฺนปิ สตฺตฺวานํา ตารณาย ตตฺร ตตฺร วิปฺรกีรฺณํ เทศิตวานฺ ฯ จตุรศีติสหสฺราตฺมกํ ธรฺมปิฏกํ ส สํกฺษิปฺโยวาจ ฯ ตตฺร จตฺวาริ ปฺรติศรณานิ อษฺเฏา เหตว [อิตฺยาทิ] ฯ เตษามรฺถํ เกจิทุเปกฺษฺย นาโวจนฺ ฯ เกจิตฺ สํกฺษิปฺยาโวจนฺ ฯ อเถทานีํ เตษามรฺถวินิศฺจยาย อนุสํกลยฺย วิวกฺษามิ ฯ
(ปฤ) ยทฺภวานาห- ปญฺโจปาทานสฺกนฺธา ทุะขสตฺยมิติ ฯ เก เต ปญฺจ ฯ (อุ) รูปสฺกนฺธะ, วิชฺญานสฺกนฺธะ, สํชฺญาเวทนาสํสฺการสฺกนฺธาะ ฯ รูปสฺกนฺโธ ยทุต จตฺวาริ มหาภูตานิ จตฺวาริ มหาภูตานฺยุปาทาย ธรฺมาศฺจ ฯ จตฺวาริ มหาภูตานิ ตานฺยุปาทาย ธรฺมาศฺจาภิสํกฺษิปฺย รูปมิตฺยุจฺยเต ฯ จตฺวาริ มหาภูตานิ ปฤถิวฺยปฺเตโชวายวะ ฯ รูปรสคนฺธสฺปรฺศานุปาทาย สิธฺยนฺติ จตฺวาริ มหาภูตานิ ฯ ตานฺยุปาทาย สิธฺยนฺติ จกฺษุราทีนิ ปญฺเจนฺทฺริยาณิ ฯ เตษํา มิถะ สํสฺปรฺศาจฺฉพฺทะ ฯ
ปฤถิวีติ ฯ รูปาทิสมวายะ กาฐินฺยพหุละ ปฤถิวีตฺยุจฺยเต ฯ ตถา สฺเนหพหุละ อพฺธาตุะ ฯ อูษฺมพหุลสฺเตโชธาตุะ ฯ ลธฺวีรณพหุโล วายุธาตุะ ฯ จกฺษุรินฺทฺริยมิติ รูปาณิ ปฺรตีตฺย [อุตฺปนฺนสฺย] จกฺษุรฺวิชฺญานสฺยาศฺรย เอว ฯ [ยสฺตุ] ตตฺสภาคะ อนาศฺรยะ [ตทปิ] จกฺษุรินฺทฺริยํ [ตตฺสาชาตฺยาตฺ] ฯ ตถานฺยานีนฺทฺริยาณฺยปิ ฯ รูปมิติ ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺยาลมฺพนเมว ฯ ตตฺสภาโค ‘นาลมฺพนํ ตุ [ตตฺสาชาตฺยาตฺ] รูปมฺ ฯ รสคนฺธสฺปรฺศา อปฺเยวมฺ ฯ เอษํา มิถะ สํสฺปรฺศาจฺฉพฺโท ภวติ ๚
รูปลกฺษณวรฺคะ ษฏฺตฺริํศะ ฯ
๓๗ รูปนามวรฺคะ
(ปฤ) อุกฺตํ ขลุ สูเตฺร- ยตฺกิญฺจน รูปํ สรฺวํ ตตฺ จตฺวาริ มหาภูตานิ จตฺวาริ มหาภูตานฺยุปาทาย [รูปมฺ] อิติ ฯ กสฺมาทุกฺตํ ยตฺกิญฺจน รูปํ ตตฺสรฺวมิติ ฯ (อุ) ยตฺกิญฺจิตฺ ตตฺสรฺวมิติ วทนฺ รูปลกฺษณํ นิรฺธารยติ นานฺยทสฺตีติ ฯ ตีรฺถิกา หิ วทนฺติ ปญฺจ มหาภูตานีติ ฯ ตตฺปฺรตฺยาขฺยานายาห จตฺวาริ [เอว] มหาภูตานิ จตฺวาริ มหาภูตานฺยุปาทาย [รูปมฺ] อิติ ฯ จตฺวาริ มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติตะ สนฺติ ฯ วฺยาปิตฺวาตฺ มหทิตฺยุจฺยเต ฯ อรูปธรฺโม ‘มูรฺตะ ฯ อมูรฺตตฺวาตฺ อปฺรเทศะ ฯ อปฺรเทศตฺวาตฺ น มหานฺ ฯ เอาทาริกตฺวาจฺจ มหทิตฺยุจฺยเต ฯ จิตฺตไจตฺตานาญฺจาทฤษฺฏตฺวาตฺ น มหตฺตฺวมฺ ฯ
(ปฤ) กสฺมาตฺ ปฤถิวฺยาทย เอว รูปํ น ศพฺทะ ฯ (อุ) สปฺรติฆา ธรฺมา รูปมิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ศพฺทาทโย ‘ปิ สปฺรติฆตฺวาตฺ รูปมฺ ฯ น จิตฺตธรฺมาทิวตฺ สาการตฺวาตฺ รูปมฺ ฯ ศพฺทาทโย ‘ปิ สาการตฺวาตฺ รูปมิตฺยุจฺเยรนฺ ฯ ยตฺกิญฺจนฺ ปฺรเทศาวรณํ หิ อาการะ ฯ (ปฤ) รูปาทย อปริกฺษียมาณาการาะ ฯ ศพฺทาทินานฺตุ นาสฺติ [ตาทฤศ] อาการะ ฯ (อุ) ศพฺทาทยะ สรฺเว สาการาะ ฯ สาการตฺเวน สปฺรติฆาะ สาวรณาะ ฯ อโต ภิตฺตฺยาวรเณ น ศฺรูยเต ฯ
(ปฤ) ศพฺทาทโย ยทิ สปฺรติฆาะ ฯ ตทา นานฺยวสฺตูนฺยาททฺยุะ ฯ ยถา ภิตฺตฺยาวรเณ น กสฺยจิทวกาโศ ลภฺยเต ฯ (อุ) ศพฺทสฺยาติสูกฺษฺมตฺวาตฺ อุปาเทยาสฺติตา ศกฺยเต ฯ ยถา คนฺธรสาทยะ เสากฺษฺมฺยาตฺ เอกมาการํ ยุคปทาศฺรยนฺเต น มิถะ ปฺรติฆฺนนฺติ ฯ อตะ ศพฺทาทยะ สาวรณาะ สปฺรติฆา อิตฺยโต รูปมิตฺยุจฺยนฺเต ฯ รูปฺยต อิติ รูปลกฺษณมฺ ฯ ยตฺ ฉิทฺยเต ภิทฺยเต วิหิํสฺยต อิตฺยาทิ ตตฺ สรฺวํ รูปาศฺริตมฺ ฯ เอตทฺวิปรีตมรูปมิติ นิรฺธาริตมฺ ฯ
ปูรฺวนิวาสสฺถกุศลากุศลกรฺมาณิ นิรูปยตีติ รูปมฺ ฯ จิตฺตไจตฺตานฺ นิรูปยตีติ จ รูปมฺ ฯ วรฺณาตฺมกญฺจ รูปมฺ ฯ
รูปนามวรฺคะ สปฺตตฺริํศะ ฯ
๓๘ จตุรฺมหาภูตปฺรชฺญปฺติวรฺคะ
(ปฤ) จตฺวาริ มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติสนฺตีตฺยยมรฺโถ ‘สิทฺธะ ฯ เกจิทฺธิ วทนฺติ ตานิ ทฺรวฺยสนฺตีติ ฯ (อุ) จตฺวาริ มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติตะ สนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภควานฺ ตีรฺถิเกภฺโย ‘โวจตฺ- จตฺวาริ มหาภูตานิ อิติ ฯ ตีรฺถิกาะ เกจิทฺวทนฺติ รูปาทิเรว มหาภูตํ ภวตีติ ยถา สําขฺยาทีนามฺ ฯ เกจิทฺวทนฺติ รูปาทิ วิหายาสฺติ มหาภูตมฺ อิติ ยถา ไวเศษิกาทีนามฺ ฯ อต อิทํ สูตฺรมวธารยติ รูปาทฺยุปาทาย ปฤถิวฺยาทิ มหาภูตํ สิธฺยตีติ ฯ อโต ชฺญายเต มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติสนฺตีติ ฯ
กิญฺจาห สูตฺรมฺ- ขกฺขฏะ ขรคตะ ปฤถิวีธาตุะ อิติ ฯ อโต น ขรมาตฺรํ ปฤถิวี ฯ เลากิกาศฺจ สรฺเว ศฺรทฺทธนฺเต มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติสนฺตีติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เต หิ วทนฺติ ปฤถิวีํ ปศฺยามิ ปฤถิวีํ ชิเฆฺรมิ (ธรฺมิ) ปฤถิวีํ รสยามิ ปฤถิวีํ สฺปฤศามิ อิติ ฯ สูเตฺร โจกฺตํ ยถา สฺปรฺศวตี ปฤถิวี ทฺรษฺฏวฺยา ฯ ปฤถิวฺยาทิสรฺวายต นคโต ‘ยํ ปุรุษะ ปศฺยติ รูปํ น กฐินฺยาทิ ฯ กิญฺจ ปุรุโษ นิรูปยติ [อิทํ] ปฤถิวีรูปมฺ, ปฤถิวีคนฺธะ, ปฤถิวีรสะ ปฤถิวีสฺปรฺศ อิติ ฯ น ทฺรวฺยสตะ ปฤถงฺ นิรูปณมุปลภฺยเต ฯ วฺยาปิตฺวาตฺ มหทิตฺยรฺถะ ฯ อิทํ ลกฺษณํ ปฺรชฺญปฺติสต อุจฺยเต ฯ น กฐินฺยมาตฺรลกฺษณสฺย ฯ กิญฺจาห- ปฤถิวี อพฺมณฺฑเล ปฺรติษฺฐิตา อิติ ฯ ปฺรชฺญปฺติสตี ปฤถิวี ปฺรติติษฺฐติ ฯ น กาฐินฺยมาตฺรม ฯ กิญฺจาห- อหมิมํา มหาปฤถิวีํ ทคฺธฺวา วิธูมํ ภสฺมสาตฺกริษฺยามีติ ฯ อตฺร ปฺรชฺญปฺติสตีํ ปฤถิวีํ ทหติ น กาฐินฺยมาตฺรํ ทหติ ฯ รูปาทิภฺยะ ศฺรทฺทธนฺเต อสฺติ ปฤถิวี อิตฺยาทิ ฯ น กาฐินฺยมาตฺราตฺ ฯ
กูโปปเม โจกฺตมฺ- อาโป ทฤศฺยนฺเต จ สฺปฤศฺยนฺเต เจติ ฯ ยทิ สฺเนห เอวาปะ ฯ ตทา น ทฺวิธา วรฺเตรนฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภควานาห- ปญฺเจมานีนฺทฺริยาณิ [นานาวิษยาณิ] นานฺโยนฺยสฺย วิษยํ ปฺรตฺยนุภวนฺติ ฯ อิติ ฯ กิญฺจาห ภควานฺ- อษฺฏคุณา อาปะสุสํสฺถิตํ ศีตลํ มฤทุ มธุรํ ศุจิ อทุรฺคนฺธํ ปาตุะ ปฺรหฺลาทนํ ปริทาหนิวารณมิติ ฯ ตตฺร ยตฺ สุสํสฺถิตํ ศีตลํ สุกุมารํ ตตฺ สรฺวํ สฺปรฺศานฺตรฺคตมฺ ฯ มธุรํ รสานฺตรฺคตมฺ ฯ ศุจิ รูปานฺตรฺคตมฺ ฯ อทุรฺคนฺธํ คนฺธานฺตรฺคตมฺ ฯ ปฺรหฺลาทนํ ปริทาหนิวารณญฺจ ตตฺปฺรภาวะ ฯ เอษามษฺฏานํา กลาปะ สามานฺยมาป อิตฺยุจฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติสนฺตีติ ฯ อุปาทาย ธรฺมาะ สรฺเว ปฺรชฺญปฺติสนฺตะ น ทฺรวฺยสนฺตะ ฯ ยโถกฺตํ คาถายามฺ-
ยถา หฺยงฺคสมฺภาราทฺภวติ ศพฺโท รเถติ จ ฯ
เอวํ สฺกนฺเธษุ สตฺสฺเวว ภวติ สตฺตฺเวติ สํวฤติะ ๚ อิติ ฯ
อาห จานนฺทะ- ปฺรตฺยยมยา ธรฺมาะ ฯ อาตฺมา จาวินิศฺจยสฺถานํ ภวติ อิติ ฯ เย วทนฺติ กรฺกศาทีนิ มหาภูตานีติ ฯ เต กรฺกศาทีนิ รูปาทีนามาศฺรยา อิติ มนฺยนฺเต ฯ ตตฺตุ สาศฺรยยํ สาธิษฺฐานกมิติ น ตถาคตศาสนํ ภเวตฺ ฯ อโต ชฺญายเต จตฺวาริ มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติสนฺตีติ ฯ
ธรฺมาณํา เสากฺษฺมฺยโสกุมารฺยศฺลกฺษฺณตฺวาทีนิ สรฺวาณิ สฺปรฺศายตนสํคฤหีตานิ ฯ ขกฺขฏาทยศฺจตฺวาโร ธรฺมาะ กิมรฺถา ภวนฺติอิติ เกวลํ มหาภูตารฺถา ภวติ อิติ ปฺราปฺยเต ฯ เอกาทิจตุรฺคฺรหาะ สาวทฺยาะ ฯ อโต ชฺญายเต จตฺวาริ มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติมาตฺราณิ อิติ ฯ วสฺตุธรฺมะ สลกฺษณะ ปฺรชฺญปฺติธรฺมศฺจ สลกฺษณะ ฯ ปฺรชฺญปฺเตศฺจ โก ‘ติศย อิติ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ อตศฺจตฺวาริ มหาภูตานิ น ทฺรวฺยสนฺติ ๚
จตุรฺมหาภูตปฺรชฺญปฺติวรฺโค ‘ษฺฏตฺริํศะ
๓๙ จตุรฺมหาภูตทฺรวฺยสตฺตาวรฺคะ
(ปฤ) จตฺวาริ มหาภูตานิ ทฺรวฺยสนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อภิธรฺม อุกฺตมฺ ฯ ขกฺขฏลกฺษณะ ปฤถิวีธาตุะ สฺเนหลกฺษโณ ‘พฺธาตุะ อูษฺมลกฺษณสฺเตโชธาตุะ อีรณลกฺษโณ วายุธาตุริติ ฯ อตศฺจตฺวาริ มหาภูตานิ ทฺรวฺยสนฺติ ฯ รูปาทิ เภาติกํ รูปํ จตุรฺภฺโย มหาภูเตภฺยะ สมุตฺปทฺยเต ฯ น ปฺรชฺญปฺติสนฺ ธรฺมํ ชนยติ ฯ ขกฺขฏาทินา จ จตฺวาริ มหาภูตานิ นิรุจฺยนฺเต ยตฺ ขกฺขฏํ ขรคตํ สา ปฤถิวีติ ฯ ตสฺมาตฺ ขกฺขฏาทีนิ ทฺรวฺยมหาภูตานิ ฯ กิญฺจ สูเตฺร ทฺวาภฺยามาการาภฺยามุจฺยเต ขกฺขฏํ ขรคตํ, สฺเนหะ สฺเนหคตมฺ อิตฺยาทิ ฯ อโต ชฺญายเต ขกฺขฏํ วสฺตุธรฺมะ ขรคตํ ปฺรชฺญปฺติธรฺม อิติ ฯ เอวมนฺยานฺยปิ มหาภูตานิ ฯ ตสฺมาตฺ ขกฺขฏาทีนิ ทฺรวฺยมหาภูตานิ ฯ ขรคตธรฺมสฺตุ วฺยวหารโต มหาภูตมฺ ฯ อโต ‘สฺติ ทฺวิธา มหาภูตํ ทฺรวฺยรูปํ ปฺรชฺญปฺติรูปมิติ ฯ กิญฺโจกฺตมภิธรฺเม- สํสฺถานายตนํ ปฤถิวี, ขกฺขฏลกฺษณะ ปฤถิวีธาตุริติ ฯ ตถานฺยานฺยปิ มหาภูตานิ ฯ
สูเตฺร จาห ภควานฺ- ยจฺจกฺษุษิ [มําส]ปิณฺเฑ ขกฺขฏํ ขรคตํ อิยํ ปฤถิวี ฯ ยตฺ สฺเนหะ สฺเนหคตํ อิมา อาปะ ฯ ยตฺ อูษฺม อูษฺมคตํ อิทํ เตชะ ฯ มําสปิณฺฑํ ปฤถิวี อิติ ฯ อสฺมินฺ มําสปิณฺเฑ ภควานาห สนฺติ จตฺวาริ มหาภูตานิ อิติ ฯ ขกฺขฏาทีนิ ทฺรวฺยมหาภูตานิ ฯ ตตฺสํสฺถานานิ ปฺรชฺญปฺติมหาภูตานีติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ กิญฺจ ภควานฺนาโวจตฺ วาโยราศฺรโย ‘สฺตีติ ฯ อโต ชฺญายเต วายุรฺทฺรวฺยมหาภูตมิติ ฯ
ยทิ กศฺจิตฺ พฺรูยาตฺ จตฺวาริ มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติสนฺตีติ ฯ ตทา มหาภูตลกฺษณานิ วินิรฺภกฺตานิ สฺยุะ ฯ ยทิ ขรคตํ ปฤถิวีติ อาปะ ขรคตา อิติ ตา อปิ ปฤถิวี สฺยุะ ฯ มฤตฺปิณฺฑะ สฺเนหคต อิติ โส ‘ปิ อาปะ สฺยาตฺ ฯ ยถา ชฺวรปีฑิตสฺย กาย อุตฺกมฺปฺยเต ฯ ตปฺตะ กาย เอว เตชะ สฺยาตฺ ฯ ตนฺน ยุชฺยเต ฯ อโต น วกฺตุํ ศกฺยเต ขรคตํ ปฤถิวี, ขกฺขฏมาตฺรํ ปฤถิวีธาตุริติ ฯ ตถานฺยานิ มหาภูตานฺยปิ ฯ
สหชาตตฺวาตฺ จตฺวาริ มหาภูตานิ อวินิรฺภกฺตานิ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร ยตฺกิญฺจิทฺรูปํ สรฺวํ ตตฺ จตุรฺมหาภูตกฤตมิติ ฯ จตฺวาริ มหาภูตานิ ทฺรวฺยสนฺตีติ วกฺตุสฺตานฺยวินิรฺภกฺตานิ ภวนฺติ ฯ จตฺวาริ มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติสนฺตีติ วกฺตุสฺตานิ วินิรฺภกฺตานิ สฺยุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ขรรูปาทฺยาศฺรยาะ สฺเนหาทฺยาศฺรเยภฺโย วินิรฺภกฺตาะ ฯ ตถา จ สติ จกฺษุรฺมาสปิณฺเฑ จตฺวาริ มหาภูตานิ น สฺยุะ ฯ ตถา จ สูตฺรวิโรธะ ฯ สูตฺรสฺยาวิโรธํ กามยานสฺย ภวตะ จตฺวาริ มหาภูตานิ ทฺรวฺยาณิ ภวนฺติ ฯ
ยทฺภวตา ปูรฺวมุกฺตมฺ- ตีรฺถิเกภฺยศฺจตฺวาริ มหาภูตานฺยโวจทิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺเว หิ ตีรฺถิกา วทนฺติ จตฺวาริ มหาภูตานิ รูปาทิภิเรกานิ ยทิ วานกานีติ ฯ วยนฺตุ วทามะ สฺปฺรษฺฏวฺยายตไนกเทศ ศฺจตฺวาริ มหาภูตานีติ ฯ อโต ‘นวทฺยมฺ ฯ กิญฺจ วยํ วทามะ ปฺรตฺยกฺษทฤษฺฏานิ ขกฺขฏาทีนิ จตุรฺมหาภูตานิ น ตุ ไวเศษิกาณามิว ตานฺยปฺรตฺยกฺษทฤษฺฏานฺยปิ ฯ
ยทุกฺตํ ภวตา ขกฺขฏํ ขรคตมิติ ฯ ตตฺร อสฺติ ทฺวิธาศฺรยารฺถะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- รูปํ รูปาธิกรณมฺ อิติ ฯ อาห จ จิตฺตํ มหตํา ธรฺมาณามาศฺรย อิติ ฯ อสฺมินฺนรฺถ อุกฺตมฺ ขกฺขฏเมว สฺวรคตํ น ปุนรฺธมานฺตรมิติ ฯ ตถา จ โก โทษะ ฯ
เลากิกาะ สรฺเว ศฺรทฺทธนฺเต ยาวทษฺฏคุณา อาป อิติ ยทฺภวโต วจนํ ตตฺ วฺยวหารานุวรฺตนมาตฺรโต วทนฺติ น ทฺรวฺยมหาภูตา [นุวรฺตน]ตะ ฯ กิญฺโจกฺตํ ภวตา- อุปาทายธรฺมาะ สรฺเว ปฺรชฺญปฺตฺยาตฺมกา อิติ ฯ เนทํ ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- ยทิ วา ษฏฺ สฺปรฺศายตนานิ ยทิ วา ษฏฺ สฺปรฺศายตนานฺยุปาทาย ธรฺมา อิติ ฯ กศฺจิทฺภิกฺษุรฺภควนฺตํ ปฤจฺฉติ- ก ตตฺ จกฺษุริติ ฯ ภควานฺ ปฺรตฺยาห- จกฺษุ[รฺภิโกฺษ] จตฺวาริ มหามูตานฺยุปาทาย รูปปฺรสาท อิติ ฯ เอวํ ทศายตนานฺยปิ ฯ ยตฺตุ สาศฺรยํ สาธิษฺฐานกํ อิติ ฯ น ตถา วทามะ ฯ ธรฺเม ธรฺโม วรฺตต อิติ มาตฺรํ วทามะ ฯ
ยทฺภวานาห- ขกฺขฏาทยะ กิมรฺถา ภวนฺตีติ เกวลํ มหาภูตารฺถา อิติ ภวนฺติ อิติ ปฺราปฺยเต อิติ ฯ ขกฺขฏาทยะ สารฺถกา ยทุต ขกฺขฏ ลกฺษณํ สนฺธตฺต อิติ ฯ อพฺลกฺษณํ สฺเนหยตีติ ฯ เตโชลกฺษณํ ปริปาจยตีติ ฯ วายุลกฺษณมฺ อภินิรฺวรฺตยตีติ ฯ อตศฺจตฺวาริ มหาภูตานิ ทฺรวฺยาณิ สนฺติ ๚
จตุรฺมหาภูตทฺรวฺยสตฺตาวรฺค เอโกนจตฺวาริํศะ
๔๐ ตทปฺรามาณวรฺคะ
อตฺร ปฺรติพฺรูมะ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ จตฺวาริ มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติมาตฺราณิ ฯ ยทฺยปฺยุกฺตํ ภวตา อภิธรฺม อุกฺตํ- ขกฺขฏลกฺษณะ ปฤถิวีธาตุะ ฯ อิตฺยาทิ ฯ น ตทฺยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภควานฺ หิ สฺวยมาห- ขกฺขฏะ ขรคตศฺจ ปฤถิวี อิติ ฯ น ขกฺขฏมาตฺร[มาห] ฯ อโต นายํ สมฺยคฺ เหตุะ ฯ
รูปาทิกํ จตุรฺภฺโย มหาภูเตภฺยะ สมุตฺปทฺยต อิติ ภวทุกฺตํ น ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูปาทิะ กรฺมเกฺลศานฺนปานไมถุนราคาทิภฺยะ สมุตฺปทฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จกฺษุะ กิมุปาทาย ภวติ ฯ กรฺโมปาทาย ภวติ ฯ อิติ ฯ กิญฺจาห- สุขาสงฺคสมุทยาทฺรูปสมุทย อิติ ฯ ยถา จานนฺโท ภิกฺษุณีศิกฺษณาย ภคินีมาห- อยํ กายะ อาหารสมฺภูตะ ตฤษฺณาสมฺภูโต มานสมฺภูโต ไมถุนสมฺภูต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต รูปาทิ รฺน จตุรฺมหาภูตสมฺภูตฺ อิติ ฯ (ปฤ) ยทฺยปิ รูปาทิ กรฺมสมฺภูตมฺ ฯ ตถาปิ จตฺวาริ มหาภูตานิ จ อํเศน เหตวะ สฺยุะ ฯ ยถา กรฺมวศาตฺ วฺรีหิรฺภวติ ฯ ส พฺรีหิรฺพีชาทฺยเปกฺษฺย จ ปฺราทุรฺภวติ ฯ ตถา จกฺษุราทีนํา กรฺมสมฺภูตตฺเว ‘ปิ จตฺวาริ มหาภูตานิ อํศโต เหตโว ภวนฺติ ฯ (อุ) กทาจิตฺ กิญฺจิทฺวสฺตุ วินาปิ เหตุปฺรตฺยยานฺ อุตฺปทฺยเต ฯ ยถา กลฺปาวสาเน กลฺปาเทา จ มหตี วฤษฺฏิะ ฯ ตา อาปะ กสฺมาตฺสมฺภวนฺติ ฯ เทวานามภีปฺสิตมนุสฺมรณมาตฺราลฺลภฺเยต ฯ ยถา ธฺยานนิษณฺณสฺย ภทนฺตสฺย จาภีปฺสิตํ ฉนฺทมนุวรฺตเต ฯ อสฺย เก ปฺรตฺยยาะ ฯ น[นุ] กรฺมมาตฺรมฺ ฯ ยถา จ รูปสนฺตานะ วฺยุจฺฉิทฺย ปุนะ ปฺรติสนฺธียเต ฯ โย ‘รูปธาตาวุปปทฺย ปุนา รูปธาตาวุปปทฺยเต ฯ รูปสฺยาสฺย กิํ มูลมฺ ฯ
(ปฤ) กสฺมาตฺ กิญฺจิตฺ กรฺมมาตฺราทุตฺปทฺยเต กิญฺจิตฺตุ พาหฺยปฺรตฺยยมเปกฺษฺโยตฺปทฺยเต ฯ (อุ) ยะ สตฺตฺโว ‘วรกรฺมพโล ภวติ ฯ ส พีชสามคฺรีสาหายฺยตะ สาธยติ ฯ อุตฺกฏกรฺมพลสฺตุ น พาหฺยปฺรตฺยยมเปกฺษเต ตถา ธรฺมา อปิ สฺยุะ ฯ เกจิตฺ สกรฺมกาะ ฯ เกจิตฺ สธรฺมกาะ ฯ เกษาญฺจิทุปปตฺตฺยายตนํ กรฺมพลมาตฺราลฺลภฺยเต ฯ น พาหฺยปฺรตฺยยมเปกฺษฺย ฯ เหตุปฺรตฺยยาเปกฺษี วเทตฺ พีชมงฺกุราทีนํา เหตุริติ ฯ
กสฺมาทุจฺยเต ขกฺขฏาทิมุปาทาย [รูปาทิ]รุตฺปทฺยเต ฯ เกนารฺเถน ขกฺขฏาทิโต รูปาทิรุตฺปทฺยเต น รูปาทิตะ ขกฺขฏาทิะ ฯ ตโยศฺจ สหชาตตฺวาตฺ กถมุจฺยเต ขกฺขฏาทิมุปาทาย รูปาทิรฺภวติ ฯ น รูปาทิมุปาทาย ขกฺขฏาทิริติ ฯ นหฺเยกกาลีนรฺโยรฺธรฺมโยรนฺโยนฺยเหตุตฺวํ ภวติ ฯ ยถา ศฤงฺคทฺวยํ ยุคปชฺชายมานมฺ ฯ น วกฺตุํ ศกฺยํ วามทกฺษิเณ เหตู อิติ ฯ
(ปฤ) ยถา ปฺรทีปปฺรกาศโยเรกกาลิกโยรปิ ปฺรทีปมุปาทาย ปฺรกาศ อิตฺยุจฺยเต ฯ น ปฺรกาศมุปาทาย ปฺรทีป อิติ ฯ ตเถทมปิ ฯ (อุ) ปฺรทีโป น ปฺรกาศาทนฺยะ ฯ ปฺรทีโป หิ รูปํ ปฺรกาศ อิติ ธรฺมทฺวยสมวายาตฺมกะ ฯ รูปเมว ปฺรกาศ อิติ น ปฺรทีปะ ปฤถคฺภวติ ฯ เอวมสฺย ทฤษฺฏานฺตสฺย ตถฺยํ น จินฺติตวานสิ ฯ (ปฤ) ปฺรกาศะ ปฺรทิปาทนฺยตฺร คจฺฉตีติ อนฺยะ สฺยาตฺ ฯ (อุ) นานฺยตฺร คจฺฉติ ฯ อิทํ ปฺรกาศรูปํ ปฺรทีป เอว ปฺรตฺยกฺษมุปลภฺยเต ฯ ยทฺยนฺยตฺร คจฺฉติ ฯ ปฺรทีปํ วิหายาปฺยุปลภฺเยต ฯ น ตูปลภฺยเต วสฺตุตะ ฯ ตทฺรูปํ น ปฺรทีปาทนฺยทิติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ
(ปฤ) ยุคปชฺชายมานโยรปิ ธรฺมโยรฺเหตุผลภาโว ‘สฺติ ฯ ยถา สปฺรติเธ วิชฺญานสฺย จกฺษูรูปํ เหตุปฺรตฺยโย ภวติ ฯ น ตุ จกฺษูรูปสฺย วิชฺญานมฺ ฯ (อุ) น ยุชฺยเต ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺย ปูรฺวจิตฺตํ เหตุะ จกฺษูรูปํ ปฺรตฺยยะ ฯ ปูรฺวนิรุทฺธํ จิตฺตํ เหตุะ อิติ กถํ ยุคปชฺชายมานํ ภวติ ฯ โย ธรฺโม ยํ เหตุมนุวรฺตฺโยตฺปทฺยเต ส ตสฺย เหตุะ ฯ ยจฺจิตฺตํ ยทินฺทฺริยาณฺยุปาทาย ภวติ ส ตทุปาทาย ธรฺมะ ฯ
อถ จตฺวาริ มหาภูตานฺเยว [น] รูปกราณิ ฯ [สรูป]เหตุสมฺภูตตฺวาตฺ ฯ ปฺรตฺยกฺษมุปลภามะ ขลุ โลเก วสฺตูนิ สรูปเหโตรฺชายมานานิ ฯ ยถา สาเลศฺศาลิรฺภวติ, ยวาทฺยวะ ฯ เอวํ ปฤถิวีตะ ปฤถิวี ภวติ นาพาทยะ ฯ เอวํ รูปาทฺรูปํ ภวติ อิตฺเยวมาทิ ฯ
(ปฤ) ทฤศฺยเต ส กิญฺจิทฺวสฺตุ อสรูปเหโตรฺชายต อิติ ฯ ยถา วฺยากีรฺณโคปุรีษกูเฏ กฤมิรฺชายเต ฯ ศฤงฺคกูเฏ ตฤณํ ปฺรโรหติ ฯ (อุ) น วยํ วทามะ อสรูปเหโตรฺน ชายต อิติ ฯ กินฺตุ สรูปเหเตา จ สติ ชายต อิติ วทามะ ฯ ตสฺมาทุจฺยเต รูปาทิภฺโย รูปาทโย ชายนฺเต น จตุรฺมหาภูเตภฺย เอว ชายนฺต อิติ ฯ อโต นาพธารณํ ภวติ รูปาทยศฺจตุรฺมหาภูเตภฺย เอว ชายนฺต อิติ ฯ
ขกฺขฏาทินา จตฺวาริ มหาภูตานิ นิรูปฺยนฺต อิติ ยทโวจทฺภวานฺ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นิยไตะ ขกฺขาฏาทิลกฺษไณะ จตฺวาระ สงฺฆาตา วิภกฺตวฺยาะ ฯ เสากุมารฺยาเทสฺตุ อนิยตะ กทาจิตฺ ขกฺขฏพหุเล สงฺฆาเต วรฺตเต ฯ กทาจิตฺสฺเนหพหุเล สงฺฆาเต วรฺตเต ฯ อโต นาเนน [เสากุมารฺยาทินา] สงฺฆาตา วิภกฺตวฺยาะ ฯ ตถานฺไยรปิ ฯ ขกฺขฏาทีนํา สฺปรฺศวิเศษาะ เสากุมารฺยาทย อุจฺยนฺเต ฯ กิมิติ ฯ ยทิ สฺเนเหน อุตฺปตฺติสฺวภาเวนาปิ สุกุมารสูกฺษฺมศฺลกฺษฺณานิ ภวนฺติ ฯ ขกฺขฏลกฺษณพหุลตฺวาตฺ ขกฺขฏํ ขรเมาทาริกํ กรฺกศมิตฺเยวมาทิ ภวติ ฯ อตะ ขกฺขฏาทิมาเตฺรณ จตฺวาระ สงฺฆาตา วิภชฺยนฺเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ขกฺขฏา[ทิ]คตานีติ จตุรฺณํา มหาภูตานํา วิภาคา นิรฺทิศฺยนฺต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ขกฺขฏคตธรฺมะ ปฤถิวีธาตุะ น ตุ ขกฺขฏมาตฺรลกฺษณ อิติ ฯ ตสฺมาตฺ ขกฺขฏลกฺษณํ ปฤถิวีปฺรสาธนเหตุริตฺยุจฺยเต ฯ ปฤถิวีปฺรสาธเน จ ขกฺขฏตฺวํ ปฺรธานเหตุะ ฯ อตะ ปฤถกฺกฤตฺโยจฺยเต ฯ ตถานฺยานิ ลกฺษณานฺยปิ [วกฺตวฺยานิ] ฯ สํชฺญากฺริยาไย ยตฺ กิญฺจนฺ ขกฺขฏํ ขรคตํ สรฺวํ ตตฺ ปฤถิวิธาตุะ ฯ เกจิทฺวทนฺติ เกวลํ ขกฺขฏลกฺษณํ ปฤถิวีธาตุริติ ฯ ตตฺปฺรตฺยาขฺยานาย ภควานาห- ขกฺขฏํ ขรคตํ ปฤถิวีธาตุริติ ฯ อนฺยทปฺเยวมฺ ฯ ขกฺขฏลกฺษณสงฺฆาเต ขกฺขฏสฺย พาหุลฺยาตฺ ทฺวิธาสฺติ วฺยวหาระ ฯ สรฺเวษุ สงฺฆาเตษุ ขกฺขฏาทิสฺปรฺศาะ สนฺติ ฯ ยตฺ ขกฺขฏํ ขรคตํ ส ปฤถิวีธาตุะ ฯ ยตฺ สฺนิคฺธํ สฺนิคฺธคตํ ส อาโปธาตุะ ฯ ยตฺ อุษฺณํ อุษฺณคตํ ส เตโชธาตุะ ฯ ขกฺขฏํ ปฤถิวีปฺรสาธนสฺย ปฺรธานเหตุริตฺยตสฺตตฺร ปฤถิวีติ นาม ฯ ปฺรชฺญปฺติตะ ปฺรสิทฺเธ เหเตา ปฺรชฺญปฺติตะ สํชฺญา ภวติ ยถา วทนฺติ- ปศฺยามฺยหํ วฤกฺษสฺย เฉตฺตารํ ปุรุษมิติ ฯ
ทฺวาภฺยามาการาภฺยามิติ ยทโวจะ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยทิ วฺยวหารภงฺคีมนุสฤตฺย ตตฺตฺวํ ภวติ ฯ ตทา ทฺวาทศายตนาทีนิ ตตฺตฺวานิ น สฺยุะ ฯ อตศฺจกฺษุะ ปฺรตีตฺย รูปญฺโจตฺปทฺยเต จกฺษุรฺวิชฺญานมิตีทมตตฺตฺวํ สฺยาตฺ ฯ วฺยวหารภงฺคยา อภาวาตฺ ฯ อิทญฺจ มิถฺยาศาสฺตฺรํ สฺยาตฺ ฯ กิญฺจ ตถาคเต เตโชวตี สมาธิมุปสมฺปนฺเน ตตฺกายา ทฺวิวิธานิ ชฺวาลารูปาณิ นิศฺจรนฺติ ฯ ตตฺร กิมิตฺติ เตโช ธาตุรฺน ภวติ ฯ รูปาทีนา เตชะ สิธฺยติ นตูษฺมมาตฺรลกฺษณตะ ฯ กิญฺจาห ภควานฺ- กาโย ‘ยํ กรณฺฑก อิติ ฯ ตตฺร นขโลมเกศาทยะ สมฤทฺธาะ สนฺติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สนฺติ กาเย ‘สฺมินฺ นขโลมเกศาทย อิติ ฯ อโต นขโลมเกศาทยะ ปฤถิวีธาตุะ ฯ น หิ ธตุวาโท ‘สฺตีติ ทฺรวฺยธรฺโม ภวติ ฯ อุกฺตญฺจพีช สูเตฺร ยตะ ปฤถิวีธาตุะ สฺยาตฺ นาพฺธาตุะ น พีชานิ วฤทฺธิํ [วิรูฒิํ วิปุลตา] มาปทฺยนฺต อิติ ฯ ตตฺร กิํ ปฤถิวีธาตุะ ยทุต ปฺรชฺญปฺติตะ เกฺษตฺรมฺ, น ตุ ขกฺขฏมาตฺรลกฺษณมฺ ฯ อาโป ‘ปิ ปฺรชฺญปฺติตะ น สฺเนหมาตฺรลกฺษณมฺ ฯ เอกสฺย ธรฺมสฺย ทฺรวฺยตฺวํ ปฺรชฺญปฺติตฺวมิติ ทฺวิปฺรกาโร ‘ปิ โนปลภฺยเต ฯ กสฺมาตฺ, รูปาทีนิ ทฺรวฺยาณิ ฯ จกฺษุราทีนิ ปฺรชฺญปฺติตะ สนฺติ ฯ มหาภูตานิ ตุ ทฺรวฺยตศฺจ ปฺรชฺญปฺติตศฺจ สนฺตีทํ มิถฺยาศาสฺตฺรมฺ ฯ ษฑฺธาตุ สูเตฺร จ ภควานาห- เกศโลมนขาทีนิ ปฤถิวีธาตุริติ ฯ หสฺติปโทปมสูเตฺร โจกฺตมฺ- เกศา โลมา นขา อิตฺยาทีนิ อยมุจฺยเต ปฤถิวีธาตุริติ ฯ เกนารฺเถน ธาตุรฺทฺรวฺยํ น ปฺรชฺญปฺติริตฺยุจฺยเต ฯ น จ โส ‘รฺถะ สูตฺรารูฒะ ฯ
ยทวาทีะ ภควานาห- ยจฺจกฺษุรฺมาสปิณฺเฑ ขกฺขฏํ ขรคตํ อิยํ ปฤถิวี อิตฺยาทิ ฯ วจเนนาเนน ภควานฺ ปฺรทรฺศยติ ปญฺเจนฺทฺริยาณิ จตฺวาริ มหาภูตานฺยุปาทาย ภวนฺติ อิติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ อหงฺการสมฺภูตมินฺทฺริยมิติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ มหาภูตวฺยติริกฺตมินฺทฺริยมสฺตีติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ อินฺทฺริยาณิ นานาสฺวภาวชานิ ยทุต ปฤถิวีมหาภูตาตฺ สมฺภูตํ ฆฺราณมิตฺยาทิ ฯ ตตฺปฺรตฺยาขฺยานาย ภควานาห- จกฺษุราทีนฺทฺริยาณิ จตุรฺมหาภูตสมวายาตฺมกานิ ศูนฺยานฺยวสฺตูนิ อิติ ฯ วิกลฺปะ ปฺรชฺญปฺเตรฺเหตุํ ปฺรตฺยยํ สาธยติ ฯ [สา] ปฺรชฺญปฺติรปิ นาสฺติ ฯ อสฺมินฺ มําสปิณฺเฑ สนฺติ จตฺวาโร ภาคาะ ขกฺขฏํ ขรคตมิตฺยาทิ วจเนน ภควานฺ ปฺรทรฺศยติ สรฺวปทารฺถาะ จตุรฺมหาภูตสมฺภูตา อิติ ฯ
ภควานฺนาโวจตฺ- ทฺวโยราศฺรโย ‘สฺตีตฺยโต ทฺรวฺยมหาภูตํ [วายุ]ริติ ยทโวจะ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ วาโยรฺลฆุตฺวํ วิศิษฺฏํ ลกฺษณํ น ลฆุคตธรฺมะ ฯ ปฤถิวฺยาทีนํา ขกฺขฏคตธรฺมาทโย วิศิษฺฏาะ วาโยสฺตุ น ตถา ฯ ลฆุคตธรฺมศฺจาลฺป อิติ นาโวจตฺ ฯ ยทวาทีะ จตฺวาริ มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติสนฺตีติ วกฺตุะ ตนฺมหาภูตลกฺษณานิ วินิรฺภกฺตานิ สฺยุริติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยตฺ ขกฺขฏํ ขรคตํ จตุรฺมหาภูตสมฺภูตํ [ส]ปฤถิวีธาตุะ ฯ น ตูจฺยเต ‘นฺยทฺวสฺตุ ลกฺษณสฺยาศฺรย อิติ ฯ โย ธรฺโม ลกฺษณาทนฺย น ส อาศฺรยะ ฯ อยเมว ลกฺษณสฺย [อ]วินิรฺภาคะ ฯ (ปฤ) ยทุตฺปทฺยมานํ น ส อาศฺรโย ภวติ ฯ อาศฺรโย หิ [ยตฺ]อนฺยทฺวสฺตุ [ตตฺ] อาศฺรยตามุปยาติ ฯ (อุ) อาศฺรย อิติ สํชฺญายเต นานฺยทฺวสฺตุ ลกฺษณสฺยาศฺรย อิติ ฯ อุตฺปทฺยมานสฺย ปฺรวิภาคาตฺ ฯ ยถา วทนฺติ อากาศํ สรฺวคามีติ ฯ วสฺตุตสฺตุ นาสฺติ ตตฺ ยทฺคจฺฉติ ฯ
ยทุกฺตํ ภวตา จตฺวาริ มหาภูตานิ สหชาตานีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยถา อาตเป เกวลํ รูปยุกฺตะ สฺปรฺศ อุปลภฺยเต นานฺเย ธรฺมะ ฯ จนฺทฺริกายํา เกวลํ รูปยุกฺตะ ศีตสฺปรฺศ อุปลภฺยเต นานฺเย ธรฺมาะ ฯ ตสฺมานฺน สรฺเวษุ ปทารฺเถษุ จตุรฺมหาภูตานิ สนฺติ ฯ ตทฺยถา กิญฺจิทฺวสฺตุ นีรสํ ยถา สุวรฺณวชฺราทิ ฯ กิญฺจิทฺวสฺตุ นิรฺคนฺธํ ยถา สุวรฺณรชตาทิ ฯ กิญฺจิทฺวสฺตุ นีรูปํ ยถา คฤห[ปฺราสาท]ธรฺม ฯ กิญฺจิทฺวสฺตุ นิรูษฺม ยถา จนฺทฺร[กานฺต]อาทิ ฯ กิญฺจิทฺวสฺตุ นิศฺศีตมฺ ยถา เตช อาทิ ฯ กิญฺจิทฺวสฺตุ อีรณลกฺษณํ ยถา วายฺวาทิ ฯ กิญฺจิทฺวสฺตุ นิรีรณํ ยถา ปาษาณฆณฺฑะ ฯ เอวํ กิญฺจิทฺวสฺตุ นิษฺกรฺกศมฺ ฯ กิญฺจินฺนิสฺเนหมฺ ฯ กิญฺจินฺนิรูษฺม ฯ กิญฺจินฺนิรีรณมฺ ฯ อตศฺจตฺวาริ มหาภูตานิ นาวินิรฺภาควรฺตีนิ ฯ
(ปฤ) พาหฺไยะ การไณรฺมหาภูตานํา สฺวภาว อาวิรฺภวติ ฯ ยถา สุวรฺณปาษาณาเทา ทฺรวลกฺษณํ เตช อเปกฺษฺยาวิรฺภวติ ฯ อปฺสุ กาฐินฺยลกฺษณ อติไศตฺยมุปาทาโยทฺภวติ ฯ วาเยา ศีโตษฺมลกฺษณ อปฺเตชสี อุปาทาโยทฺภวติ ฯ ตฤณวฤเกฺษษุ อีรณลกฺษณํ วายุํ ปฺราปฺโยทฺภวติ ฯ ตสฺมาตฺ ปูรฺววรฺตินะ สฺวภาวาะ ปฺรตฺยยมเปโกฺษทฺภวนฺติ ฯ อตศฺจตฺวาริ มหาภูตานิ น วินิรฺภาคลาภิน อิติ ชฺญายเต ฯ ยทิ ปุรฺวมสนฺ [ส]สฺวภาวะ ฯ กถมุทฺภเวตฺ ฯ (อุ) ตถา เจตฺ วาเยา กทาจิทฺคนฺโธ ‘สฺตีติ คนฺโธ วายุคตะ สฺยาตฺ ฯ ยถา วาสิตไตลคนฺธสฺไตลคตะ ฯ นตฺวิทํ ยุชฺยเต ฯ น หิ มหาภูเตภฺโย เภาติกํ รูปมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา สฺเนหาตฺ สฺเนโห ภวติ ฯ ตถา รูปาทฺรูปํ ภวติ ฯ ยทิ [ตานิ] อวินิรฺภาควรฺตีนิ ฯ ตทา สตฺการฺยํ สฺยาตฺ ฯ ยถา กนฺยายํา ปุตฺระ อนฺเน ‘เมธฺยาทิะ ฯ น วยํ พฺรูมะ สตฺการฺยมฺ ฯ ยทฺยปิ นาสฺติ ปยสิ ทธิ ฯ ตถาปิ ทธิ ปยส อุตฺปทฺยเต ฯ เอวํ กิํ สํชฺญานุสฺมรณวิกลฺเปน ยทุต จตฺวาริ มหาภูตานิ สหชาตานิ อปฤถคฺภาควรฺตีนีติ ๚
ตทปฺรมาณวรฺคศฺจตฺวาริํศะ
๔๑ ปูรฺวตนสิทฺธานฺตปฺรกาศนวรฺคะ
ปูรฺวํ ยทวาทีะ- น วยํ พฺรูมะ จตฺวาริ มหาภูตานิ รูปาทิภิเรกานิ ยทิ วาเนกานิ อิตฺยโต ‘นวทฺยมฺ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตีรฺถิกาะ สรฺเว สิษาธยิษนฺตีตฺยต ศฺจตุรฺณํา มหาภูตานาเมกตฺวนานาตฺเว อุทาหรนฺติ ฯ อโต ภควานฺ ปฺรชฺญปฺเตา จตรฺณํา มหาภูตานามุทาหฤตตฺวาตฺ เตษามรฺถมุปทิศติ ฯ ตถา โน เจตฺ น พฺรูยาตฺ ฯ เลากิกาะ สฺวภาวตะ ปฤถิวฺยาทิมหาภูตานิ ชานนฺโต ‘ปิ น วิทนฺติ [เตษํา] วสฺตุภาวมฺ ฯ อต อุปเทศํ กโรติ ฯ โนปทิศติ หสฺตาทิ ฯ ยทิ ขกฺขฏาทิภิศฺจตฺวาริ มหาภูตานิ ภวนฺติ อิติ ฯ ก อุปกาโร ภเวตฺ ฯ
อสฺติ ทฺวิธา อาศฺรยารฺถ อิตฺยุกฺตฺวา มหาภูตานิ ทฺรวฺยาณีติ ยทโวจะ ฯ ตตฺร น ปฺรตีโม- อยมาศฺรยารฺถะ, [ต]ทนฺโย ยะ ส ปฺรชฺญปฺติสนฺ อิติ ฯ [อษฺฏคุณา อาป อิติ] วฺยวหารานุวรฺตนโต วทนฺติ น ตุ ทฺรวฺยมหาภูตา[นุวรฺตน]ต อิติ ยทฺวจนํ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทิ วา ปฺรวจเน ยทิ วา โลเก น เหตุปฺรตฺยไยรฺวินา รูปาทิษุ จตุรฺมหาภูต สํชฺญํา กุรฺวนฺติ ฯ ยถา โลเก วทนฺติ ปศฺยามฺยหํ ปุรุษมิติ ฯ รูปาทิษุ หิ ปุรุษ อิติ สํชฺญา น เหตุปฺรตฺยไยรฺวินา ภวติ ฯ โย วินาปิ สุทฤฒเหตุปฺรตฺยไยะ สํชฺญํา กโรติ โส ‘ศฺวํ ทฤษฺฏฺวา ปุรุษ อิตฺยาหฺวเยตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ น ตถา ฯ กสฺมาจฺฉพฺเท ปฤถิวีติ น วทนฺติ ฯ เลากิกาะ สทา [ปฤถคฺ] วทนฺติ ปฤถิวีติ ศพฺท อิติ ฯ น กทาจิทปิ วทนฺติ ศพฺทะ ปฤถิวีติ ฯ โย วินา สุทฤฒเหตุปฺรตฺยไยะ สํชฺญํา กโรติ ฯ ส ศพฺทํ ปฤถิวีติ อาหฺวเยตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ น ตถา ฯ ตสฺมาทฺรูปาทยศฺจตฺวาโร ธรฺมา [เอว] ปฤถิวี ฯ ปฤถิวีภาเค [‘ปิ] ปฤถิวีติ สํชฺญา ภวติ ฯ ยถารูปมิทํ ปฺรชฺญปฺเตรฺเหตุํ สาธยติ ตตฺร ปุรุษ อิติ สํชฺญา ฯ วฤเกฺษษุ วนมิติ สํชฺญา ฯ ภิกฺษุษุ สงฺฆ อิติ สํชฺญา ฯ เอวํ รูปาทิษุ ธรฺเมษุ จตฺวาริ มหาภูตานีติ สํชฺญํา วทนฺติ ฯ
ยทโวจะ- ยทิ วา ษฏฺ สฺปรฺศายตนานิ ยทิ วา ษฏฺ สฺปรฺศายตนานฺยุปาทาย สิทฺธา [ธรฺมา] อิติ ฯ เนทํ สูตฺรํ ยุกฺตมฺ ฯ ยถา ภวตํา ศาสเน เภาติกํ รูปํ น กสฺยจิชฺชนกมฺ ฯ ตถา มม ศาสเน ‘ปิ ปฺรชฺญปฺเตา น [ตตฺ]กสฺยจิตฺ ชนฺยมฺ ฯ อต อิทํ สูตฺรํ น ภเวตฺ ฯ อสฺติ เจตฺตสฺยารฺโถ ‘นฺยถยิตวฺยะ ฯ ยทวาทีะ- จตฺวาริ มหาภูตานฺยุปาทาย เภาติโก รูปปฺรสาทะ จกฺษุริติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ จตุรฺณํา มหาภูตานํา สมวายะ ปฺรชฺญปฺเตา จกฺษุริตฺยุจฺยเต ฯ ปฺรชฺญปฺติสนฺติ จตฺวาริ มหาภูตานิ รูปมฺ ฯ ตทฺรูปปฺรสาทศฺจกฺษุะ ฯ ยทฺยุปฺยุกฺตํ ภวตา ธรฺเม ธรฺโม วรฺตเต นิราศฺรโย นิรธิษฺฐาตา เจติ ฯ [ตตฺร โย ธรฺมะ] ส เอวาศฺรยะ อธิษฺฐาตา จ ฯ เยน วรฺตเต ส อาศฺรยะ ฯ ยสฺมินฺ ธรฺเม ติษฺฐติ โส ‘ธิษฺฐาตา ฯ ยทโวจะ- ขกฺขฏลกฺษณํ “สํฆตฺต” อิตฺยาทิ ฯ เนทํ ยุชฺยเต ฯ น ขกฺขฏลกฺษณํ เกวลํ ธตฺเต ฯ อปิ ตุ เหตุปฺรตฺยยสามคฺรีญฺจาเปกฺษเต ฯ ตถานฺยานฺยปิ ฯ ตสฺมาจฺจตฺวาริ มหาภูตานิ ปฺรชฺญปฺติสนฺติ ๚
ปูรฺวตนสิทฺธานฺตปฺรกาศนวรฺคํ เอกจตฺวาริํศะ ฯ
๔๒ ขกฺขฏลกฺษณาสตฺตาวรฺคะ
(ปฤ) ยทาห ภวานฺ- ขกฺขฏพหุโล รูปาทิ [สมวายะ] ปฤถิวีมหาภูตมิตฺยตะ ปฤถิวฺยาทยะ ปฺรชฺญปฺติสนฺต อิติ ฯ เนทํ ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ขกฺขฏธรฺม เอว นาสฺติ ฯ กิํ ปุนะ ปฺรชฺญปฺติสตี ปฤถิวี ฯ (๑) โย มฤตฺปิณฺฑะ ขกฺขฏะ ส เอว [กทาจิตฺ] มฤทุะ ฯ อโต ชฺญายเต ขกฺขฏลกฺษณมนิยตมิติ ฯ (๒) อลฺปตรการเณน จ ขกฺขฏพุทฺธิรฺภวติ ฯ อณูนํา วิศฺลิษฺฏสมวาเย มฤทุริติ พุทฺธิรฺภวติ ฯ สํศฺลิษฺฏสมวาเย ขกฺขฏมิติ ฯ อโต ‘นิยตมฺ ฯ (๓) นหฺเยกสฺมินฺ ธรฺเม สฺปรฺศทฺวยํ ภวติ ฯ เยน ขกฺขฏะ กายะ มฤทุะ กาย อิติ พุทฺธิรฺภเวตฺ ฯ อโต ‘นิยตํ ขกฺขฏลกฺษณมฺ ฯ (๔) อนิยตา ขกฺขฏตา มฤทุตา จานฺโยนฺยมเปกฺษฺยาสฺติ ฯ ยถา กมฺพลมเปกฺษฺย ปฏํ มฤทุ ภวติ ฯ ปฏมเปกฺษฺย กมฺพลํ กรฺกศํ ภวติ ฯ น หิ [ตาตฺตฺวิกะ] สฺปรฺศธรฺมะ อนฺโยนฺยมเปกฺษฺยาสฺติ ฯ (๕) สุวรฺณปาษาเณ จกฺษุษา ทฺรษฺฏุรฺชฺญายเต อิทํ ขกฺขฏมิติ ฯ น หิ สฺปรฺศศฺจกฺษุโษปลภฺยเต ฯ อโต นาสฺติ ขกฺขฏตา ฯ อเนไนว การเณน มฤทฺวาทยะ สฺปรฺศา อปิ น สนฺติ ๚
ขกฺขฏลกฺษณาสตฺตาวรฺโค ทฺวิปํญฺจาศะ ฯ
๔๓ ขกฺขฏลกฺษณสตฺตาวรฺคะ
อโตฺรจฺยเต ฯ ทฺรวฺยสตฺ ขกฺขฏลกฺษณมฺ ฯ ยทฺยปฺยาห ภวานฺ- โย มฤตฺปิณฺฑะ ขกฺขฏะ ส เอว [กทาจิตฺ] มฤทุริติ (๑) ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นหฺยสฺตฺยสฺมากํ ทฺรวฺยโต มฤตฺปิณฺฑะ ฯ พหูนํา ธรฺมาณํา กลาปะ ปฺรชฺญปฺตฺยา มฤตฺปิณฺฑ อิตฺยุจฺยเต ฯ อลฺปตรการเณน จ ขกฺขฏพุทฺธิรฺภวตีติ ยทโวจะ (๒) ฯ น ตทฺยุชฺยเต ฯ มม สํศฺลิษฺฏสํงฺฆาตาณุษุ อิทํ ขกฺขฏลกฺษณํ ลภฺยต อิติ อสฺติ ขกฺขฏตา ฯ อสํศฺลิษฺเฏษุ ตนฺมฤทุลกฺษณํ ลภฺยเต, อิตฺยโต นาสฺติ โทษะ ฯ โย ธรฺม อุปลภฺยเต ฯ ส เอวาสฺตีตฺยุจฺยเต ฯ ยทปฺยุกฺตํ- นหฺเยกสฺมินฺ ธรฺเม สฺปรฺศทฺวยมสฺตีติ (๓) ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ อุปลภฺยนฺเต กิลาสฺมาภิะ เอกสฺมินฺเนว ธรฺเม พหวะ สฺปรฺศาะ ขกฺขโฏ ‘ปิ มฤทุรปีติ ฯ ยทปฺยุกฺตมฺ- ขกฺขฏตา มฤทุตา จานฺโยนฺยมเปกฺษต อิติ นาสฺติ นิยเตติ (๔) ตนฺนยุชฺยเต ฯ ยถา หฺรสฺวทีรฺฆตฺวาทิ อนฺโยนฺยมเปกฺษฺยาปฺยสฺติ ฯ ยถา สิโตปลารสมาสฺวาทยิตุรสิโตปลารสะ กฏุรฺภวติ ฯ หรีตกีรสมาสฺวาทยิตุรสิโตปลารโส มธุโร ภวติ ฯ ยทฺยนฺโยนฺยาเปกฺษณานฺนาสฺติ ฯ ตทา รส เอว น สฺยาตฺ ฯ (ปฤ) อสิโตปลายํา ทฺวิวิโธ ‘สฺติ รสะ มธุระ กฏุริติ ฯ (อุ) [ตรฺหิ]ปเฏ ‘ปิ ทฺเวา สฺปรฺเศา สฺตะ ขกฺขโฏ มฤทุศฺเจติ ฯ
ปาษาณทรฺศเน ขกฺขฏตา ชฺญายต อิติ ยทุกฺตมฺ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ น หิ จกฺษุษา ชฺเญยา ขกฺขฏตา ฯ สฺปรฺศปูรฺวกมนุมียเต ฯ ยถาคฺนิํ ทฤษฺฏฺวา อูษฺม ชฺญายเต อิติ โนษฺม ทฤศฺยํ ภวติ ฯ ยถา ปุรุษะ กมฺพลํ ทฤษฺฏฺวา สํเศเต กิมิทํ กฐินํ กิํ วา มฤทุ อิติ ฯ อตะ สฺปรฺโศ น จกฺษุษา ทฤศฺยะ ฯ อตะ สนฺติ ขกฺขฏาทยะ สฺปรฺศาะ ฯ
อถ ขกฺขฏาทโย ทฺรวฺยสนฺตะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ วิกลฺปจิตฺตสฺโยตฺปาทกตฺวาตฺ ฯ ยทิ นาสฺติ ขกฺขฏตา ฯ ตทา กิํ วิกลฺปฺเยต ฯ ขกฺขฏะ [สฺว]จิตฺตสฺย ปฺรตฺยยํ กโรติ ฯ ยตฺร ตกฺษฺณาทิ กรฺมานฺตรํ กฺริยเต ฯ มฤทุสฺนิทฺฆลกฺษณวิรุทฺธํ ยตฺ ตตฺ ขกฺขฏมิตฺยุจฺยเต ฯ สนฺธารณสฺย ปฺรตฺยยตฺวาตฺ ขกฺขฏมฺ ฯ กราทีนฺ ปฺรติหนฺตีติ ขกฺขฏมฺ ฯ ปฺรตฺยกฺษตะ ขลุ ชานีม อิทํ ขกฺขฏมิติ ฯ ปฺรตฺยกฺษปริชฺญาเต จ วสฺตุนิ น เหตุปฺรตฺยยาเปกฺษาสฺติ ฯ โลเก ตทฺวสฺตุ ขกฺขฏมิตฺยาขฺยายเต ฯ ตถานฺยานฺยปิ ฯ อโต ชฺญายเต ‘สฺติ ขกฺขฏมิติ ๚
ขกฺขฏลกฺษณสตฺตาวรฺคสฺตฺริจตฺวาริํศะ ฯ
๔๔ จตุรฺมหาภูตลกฺษณวรฺคะ
(ปฤ) อสฺติ ขกฺขฏธรฺม อิติ ชฺญาตเมวาสฺมาภิะ ฯ ปรนฺตุ ปศฺยามสฺตปฺเต สุวรฺเณ ทฺรวตฺวมฺ ฯ อาโป ฆนีภูตาะ กรกาะ ฯ กิมิทํ สุวรฺณํ ขกฺขฏตฺวาตฺ ปารฺถิวมฺ ฯ กิํ วา ทฺรวตฺวาทาปฺยมฺ ฯ (อุ) อสฺติ ปฺรตฺเยกํ สฺวลกฺษณมฺ ฯ โย ธรฺมะ ขกฺขฏะ ขรคตะ ส ปฤถิวีธาตุะ ฯ ยะ สฺนิคฺธะ สฺนิคฺธคตะ โส ‘พฺธาตุะ ฯ (ปฤ) สุวรฺณํ ขกฺขฏํ สตฺ [เตชโส โยคาตฺ] ทฺรวีภวติ ฯ อาปะ สฺนิคฺธา อติไศตฺยาตฺ กรกา ภาวนฺติ อิติ กถํ มหาภูตานิ น สฺวลกฺษณํ ชหติ ฯ ยถาห สูตฺรมฺ- จตุรฺณํา มหาภูตานํา ลกฺษณํ กทาจิตฺ วิการฺยํ จตฺวาระ ศฺราทฺธา นานฺยโถปลภฺยนฺเต ฯ อิติ ฯ (อุ) นาสฺมากํ ขกฺขฏโต ทฺรโว ภวติ ฯ สฺนิคฺธํ วา ขกฺขฏํ ภวติ ฯ กินฺตุ ขกฺขโฏ ทฺรวสฺย เหตุํ กโรติ ฯ สฺนิคฺธญฺจ ขกฺขฏสฺย เหตุํ กโรติ ฯ อโต น ชหาติ สฺวลกฺษณมฺ ฯ
(ปฤ) อภิธรฺม อุกฺตมฺ- อปํา ลกฺษณํ สฺเนห อิติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ ทฺรว อปํา ลกฺษณมิติ ฯ อุกฺตํ สูเตฺร- สฺยนฺทนมปํา ลกฺษณมิติ ฯ กิํ ปารมารฺถิกํ ตตฺตฺวมฺ ฯ (อุ) ทฺรวสฺเนหสฺยนฺทนานิ อปํา นามานฺตราณิ ฯ (ปฤ) อปํา กรฺม ทฺรวศฺจกฺษุษา ทฤศฺยมาโน ธรฺมะ ฯ อโต ทฺรว เอว [ลกฺษณมฺ] น ตุ สฺเนหะ สฺยนฺทนํ วา ฯ (อุ) สฺเนหสฺยนฺทนาภฺยํา ทฺรโว ภวติ ฯ สฺนิคฺธํ หิ อโธมุขํ ยาติ ฯ อโต ทฺรวะ สฺยนฺทะ ฯ สฺเนหสฺยนฺเทา จาปํา ลกฺษณมฺ ฯ ทฺรวสฺตุ อปํา กรฺม ฯ
(ปฤ) ลฆุสมุทีรณตฺวํ วาโยรฺลกฺษณมุกฺตมฺ ฯ [ตตฺร] ลฆุตฺวมนฺยตฺ สมุทีรณตฺวมนฺยตฺ ฯ ลฆุตฺวํ สฺปรฺศายตนสงฺคฤหีตมฺ ฯ สมุทีรณตฺวํ รูปายตนสงฺคฤหีตมฺ ฯ กิมิทานีํ วายุรฺธรฺมทฺวยาตฺมกะ สมฺภวติ ฯ (อุ) ลฆุตฺวํ วาโยรฺลกฺษณมฺ ฯ สมุทีรณตฺวํ วาโยะ กรฺม ฯ กรฺมณา สํยุชฺย [ลกฺษณ]มุกฺตมฺ ฯ (ปฤ) นาสฺติ สมุทีรณลกฺษณมฺ ฯ สรฺวธรฺมาณํา กฺษณิกตฺวาตฺ ฯ นานฺยตฺร ปฺราปฺติรสฺติ ฯ อนฺยตฺร ปฺราปฺติรฺหิ สมุทีรณมุจฺยเต ฯ ปฺราปฺติคมนสมุทีรณานาเมการฺถตฺวาตฺ ฯ (อุ) กรฺเมติ เกวลํ โลกสตฺยโต วทามะ น ตุ ปรมารฺถตะ ลฆุธรฺมมุปาทาย เทศานฺตเร ชนนธรฺมะ กรฺเมติ สํชฺญํา ลภเต ฯ ตสฺมินฺเนว สมเย คจฺฉตีตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) ลฆุตฺวมนิยตลกฺษณมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อนฺโยนฺยมเปกฺษฺย สตฺวาตฺ ฯ ยถา ทศปลํ วสฺตุ วิํศติปลวสฺตฺวเปกฺษฺย ลฆุ ปญฺจปลวสฺตฺวเปกฺษ ตุ คุรุ ฯ (อุ) คุรุตฺวปริมาณธรฺมศฺจิตฺตาทิ ธรฺมมุปาทาย อนฺโยนฺยมเปกฺษฺย จาสฺติ ฯ ยถา กศฺจิทฺธรฺมะ อนฺยมเปกฺษฺย ทีรฺฆะ ฯ กศฺจิตฺตุ ธรฺโม ‘นฺยมเปกฺษฺย หฺรสฺวะ ฯ สามานฺยลกฺษณนฺตุ [ยตฺ] จิตฺตมุปาทายาสฺติ ตเทว ลกฺษณมฺ ฯ ยทิ ลฆุตฺวธรฺโม ‘นฺโยนฺยาเปกฺษิตตฺวานฺนาสฺติ ฯ เอตทาทฺยปิ น สฺยาตฺ ฯ น ตุ ตทฺยุชฺยเต ฯ อโต ‘นฺโยนฺยาเปกฺษิกตฺวํ น สมฺยคฺเธตุะ ฯ
กิญฺจ ลฆุตฺวํ นานฺโยนฺยาเปกฺษณาทสฺติ ฯ กินฺตุ อตุลฺยมสฺติ ฯ อตุลฺยํ วสฺตุ ยถา ทฤติมธฺยคโต วายุะ ฯ อโต นาเปกฺษฺยาสฺติ ฯ เกวลํ คุรุตฺวธรฺม อาเปกฺษิกะ ฯ วิคตคุรุกํ วสฺตุ อตุลฺยมฺ ฯ (ปฤ) ยทฺยตุลฺยํ วสฺตุ ลฆุ อิตฺยุจฺยเต ฯ คุรุตฺววรฺชิตา อนฺเย รูปาทโย ธรฺมา อตุลฺยตฺวาตฺ ลฆวะ สฺยุะ ฯ ตตฺตุ น ยุชฺยเต ฯ อโต ภวทุกฺตํ น ลฆุลกฺษณม ฯ (อุ) น วยมงฺคีกุรฺโม รูปาทีนฺ วิหาย ธรฺมานฺตรํ คุรุ ภวตีติ ฯ รูปาทย เอว ธรฺมาะ เกจิตฺ ตุลฺยสฺวภาวา อุตฺปทฺยนฺเต ฯ ยถา ขกฺขฏมขกฺขฏํ พลมพลํ นวํ ปุราณมุปจิตมนุจิตํ กฺษีณมกฺษีณํ สฺถูลํ สูกฺษฺมมฺ อิตฺยาทยะ ฯ เต ‘ปิ น รูปาทีนฺ วิหาย สนฺติ ฯ เอวํ คุรุลกฺษณมปิ ฯ อยํ รูปาทิสงฺฆาโต ยทิ ปารฺถิว อาปฺโย วา ฯ ตทา ตุลฺโย ภเวตฺ ฯ ยทิ วายวียสฺไตชโส วา ฯ ตทา น ตุลฺยะ สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) ยทิ คุรุตฺวธรฺโม น รูปาทีนฺ วิหายาสฺติ ฯ ลฆตฺวมปิ รูปาทีนฺ วิหายน สฺยาตฺ ฯ (อุ) สตฺยเมวมฺ ฯ รูปาทีนฺ วิหาย นาสฺติ ปฤถคฺ ลฆุตฺวมฺ ฯ กินฺตุ รูปาทิคณกลาโป ลฆุรฺภวติ ฯ (ปฤ) ไมวมฺ ฯ คุรุลฆุตฺววิกลฺโป ‘วศฺยํ กาเยนฺทฺริเยเณษฺยต อิตฺยโต น คุรุรฺลฆุะ รูปาทิสงฺฆาตะ ฯ (อุ) เต จ ขกฺขฏาทยะ กทาจิตฺ จกฺษุษา กทาจิตฺ โศฺรตฺราทีนา วิกลฺปฺยนฺเต ฯ เต จ ขกฺขฏาทยะ ปทารฺถา น รูปาทีนฺ วิหาย สนฺติ ฯ ตถา คุรุรฺลฆุรปิ ฯ [ตตฺร] ยทฺยปิ กาเยนฺทฺริยํ วฺยาปฺริยเต ฯ น [ตาวตา] ปุนสฺตตฺ ลกฺษณานฺตรํ ภวติ ฯ น จ กาเยนฺทฺริยมสฺปฤศฺย กายวิชฺญปฺติมุตฺปาทยติ ฯ อิทํ คุรุตฺวลกฺษณํ กาเยนาสฺปฤษฺฏมปิ [ตสฺย] วิชฺญปฺติมุตฺปาทยติ ฯ ยถา คุรุทฺรวฺเย ทฺรวฺยานฺตรฺคตาเปกฺษยาปิ ตทฺคุรุตฺวํ ชฺญายเต ฯ (ปฤ) น ตสฺมินฺ สมเย ชฺญายต อิทํ คุรุลกฺษณมิติ ฯ (อุ) ยถา ปริหิตวสฺตฺระ ปุรุโษ ‘สฺปฤษฺโฏ ‘ปิ ชฺญายเต [อยํ] พลวานฺ อพลวานฺ อิติ ฯ ตถา คุรุรฺลฆุรปิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ วิวิเธภฺยะ สฺปรฺเศภฺโย วิวิธาะ กายวิชฺญปฺตโย ภวนฺติ ฯ ยถา กทาจิทาเวธปีฑนาภฺยํา กฐินสุกุมาร [สฺปรฺศ]วิชฺญปฺติรฺชายเต ฯ กทาจิทุตฺเกฺษปณกมฺปนาภฺยํา คุรุลฆุวิชฺญปฺติรฺชายเต ฯ กทาจิทาทานสํสฺปรฺศาภฺยํา ทฤฒพลฺพชวิชฺญปฺติรฺภวติ ฯ กทาจิตฺ สํสฺปรฺศปฺรติฆาตาภฺยํา ศีโตษฺณวิชฺญปฺติรฺภวติ ฯ กทาจินฺมารฺชนปรามรฺศาภฺยํา กรฺกศศฺลกฺษฺณวิชฺญปฺติรฺภวติ ฯ กทาจิทภิษวสํมรฺทาภฺยํา พลียสฺตุนฺทิลวิชฺญปฺติรฺภวติ ฯ เฉทนเวธนาภฺยํา ทณฺฑาฆาเตน วา ธาตฺวนฺตรวิชฺญปฺติรฺภวติ ฯ เกจิตฺสฺปรฺศาะ สทากายคตาะ น ศีโตษฺณาทิวตฺ พาหฺยมเปกฺษฺยาคามินะ ยทุต ปฺรศฺรพฺธิสุขํ สฺตฺยานปฺรกรฺษะ อสฺตฺยานปฺรกรฺษะ โรโค วิเศโษวา กายไตกฺษฺณฺยํ กายมานฺทฺยมฺ อาลสฺยคุรุตา มูรฺฉา อุนฺมาทะ ปกฺษวายุชฤมฺภณพุภุกฺษาปริตรฺษณปริตรฺปณสุขาสุขโลลุปตาชฑตาทยะ สฺปรฺศาะ ฯ [เต] ปฺรตฺเยกํ ปฤถกฺ ปฤถคฺวิชฺญปฺติชนกาะ ฯ
(ปฤ) ยตฺ คุรุลฆุลกฺษณํ ส รูปาทิสงฺฆาต เอว ฯ กถํ ตทฺรูปาทีนํา กายวิชฺญปฺติํ ปฺรติ ปฺรตฺยยตฺวมฺ ฯ (อุ) น รูปาทิสงฺฆาตสฺย กายวิชฺญปฺติํ ปฺรติ ปฺรตฺยยนวฺยาปาระ ฯ เกวลํ ตทวยวสฺปรฺศะ กายวิชฺญปฺติํ ปฺรติ ปฺรตฺยยะ ฯ ยถา ขกฺขฏาขกฺขฏตฺวาทโย รูปาทิสงฺฆาตวรฺติโน ‘ปิ จกฺษุษา ทฤษฺฏฺวา ชฺญาตุํ ศกฺยนฺเต ฯ ยถา จ ปฺรศฺรพฺธิสุขาทโย รูปาทิสงฺฆาตาตฺมกกาเยนาปิ วิชฺญาย วิกลฺปฺยนฺเต ฯ ตเถทมปิ ฯ
ยทิ คุรุรฺลฆุะ สฺปรฺศมาตฺรมฺ [อิตฺยภฺยุปคมฺยเต] โก โทษะ กิมนยา รูปาทิสงฺฆาตวิกลฺปกฺริยยา ฯ (อุ) ยถา เลากิกา วทนฺติ ปฺรตฺนธานฺยํ ปูติธานฺยมิติ ฯ อิทํ ปฺรตฺนปูติล กฺษณํ รูปาทิภฺโย ‘นฺยตฺ สฺยาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ น ตถา ฯ รูปาทีนํา ปฺราถมิก อุตฺปาทะ ปฺรตฺนมิตฺยุจฺยเต ฯ ยทีทํ ปฺรตฺนลกฺษณํ รูปาทิสงฺฆาต เอว ฯ กถํ คุรุลกฺษณํ น ตถา ฯ (ปฤ) ยทิ ลฆุคุรฺวาทโย รูปาทิสงฺฆาตา เอว ฯ ลฆุลกฺษณญฺจ วาเยา เตชสิ จ วรฺตเต ฯ ตทา ลฆุตฺวพหุโล รูปาทิสงฺฆาโต วายุะ สฺยาตฺ ฯ ตถา เจตฺเตช เอว วายุะ สฺยาตฺ ฯ (อุ) ยตฺน [ย]ลฺลกฺษณพาหุลฺยํ [ตสฺย] ตนฺมหาภูตมิติ นาม ฯ เตชสิ ลฆูษฺมลกฺษณญฺจาสฺติ ฯ อูษฺมพหุลมิตฺยตสฺเตช อิตฺยุจฺยเต ฯ น ตุ ลฆุตฺวพาหุลฺยาทฺวายุรฺภวติ ฯ วาเยา ลฆุตฺวมาตฺรมสฺติ ฯ น ตูษฺม ฯ อโต ลฆุมาเตฺรณาขฺยา ภวติ ฯ นาสฺมากํ ลฆุมาเตฺรณ วายุรฺภวติ ฯ กิํนฺตุ โย ลฆุะ สนฺ สมุทีรณสฺย เหตุํ กโรติ ฯ ส วายุริตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ลฆุสมุทีรณลกฺษโณ วายุริติ ฯ ตตฺร ลฆุตฺวํ วาโยรฺลกฺษณํ สมุทีรณตฺวํ วาโยะ กรฺม ฯ
(ปฤ) วายุะ ปรฺวตมปิ อวมูรฺธยติ ฯ ยทิ ฯ ลฆุทฺรวฺยมฺ ฯ กถํ ตถา กุรฺยาตฺ ฯ (อุ) วายุะ สฺถูละ สนฺ พลิษฺโฐ ภวติ ฯ ตถา ปฺรภาวกฺษโม ภวติ ฯ ยถา กทาจิทฺวายุรลฺปกํ ตฤณํ กมฺปยติ ฯ กทาจิตฺปรฺวตมุนฺมูลยติ ฯ อีทฤศํ วาโยะ กรฺเมติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ
(ปฤ) ปฤถิวฺยาทิมหาภูตานิ กิมวิเศเษณ รูปรสคนฺธสฺปรฺศสงฺฆาตาะ ฯ (อุ) นาสฺติ นิยมะ ฯ ยถา ปฤถิวฺยํา สนฺติ รูปรสคนฺธสฺปรฺศาะ ฯ กทาจิตฺ เกวลํ รูปสฺปรฺเศา สฺตะ ยถา สุวรฺณชตาทิษุ ฯ อปฺสุ กทาจิตฺ รูปรสคนฺธสฺปรฺศาะ สนฺติ ฯ กทาจิตฺ ตฺรโย รูปรสสฺปรฺศาะ สนฺติ เตชสิ กทาจิตฺ รูปรสคนฺธสฺปรฺศาะ สนฺติ ฯ กทาจิตฺ ตฺรโย รูปคนฺธสฺปรฺศาะ สนฺติ ฯ กทาจิตฺเกวลํ รูปสฺปรฺเศา สฺตะ ฯ อโต นาสฺติ นิยมะ ฯ
(ปฤ) วาโยะ สฺปรฺศะ กีทฤศะ ฯ (อุ) ศีโตษฺณกฐินสุกุมาราทยะ สฺปรฺศาะ ยนฺมหาภูตสนฺตตาววินิรฺภาควรฺตินะ ตสฺย มหาภูตสฺย สฺปรฺศา อิติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ (ปฤ) ภิษโช วทนฺติ วายุรูปํ กฤษฺณมิติ ฯ กิํ ปารมารฺถิกมฺ ฯ (อุ) วายุะ กฤษฺณรูปสฺย เหตุะ ฯ ยถา วาตโรคิโณ มุเข ติกฺตรโส ‘สฺตีติ น ส ภิษคฺววติ วาเยา รโส ‘สฺตีติ ฯ ตทา วายู รสสฺย เหตุริติ ภวติ ฯ (ปฤ) เกจิทฺวทนฺติ วายุะ ศีโต น ตุ ลฆุริติ ฯ กิํ ปรมารฺถิกมฺ ฯ (อุ) นาสฺติ ยะ ศีตะ ส วายุริติ ฯ ยถา หิมํ ศีตํ สตฺ น วายุรฺภวติ ฯ วายุไศตฺยญฺจานฺยตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยโถษฺณวายุรนุษฺณาศีตวายุศฺจ วายุริตฺยาขฺยายเต ฯ อโต ลฆุตฺวาศฺรยะ สงฺฆาโต วายุรฺภวติ ฯ กิญฺจ รูปรหิตสฺปรฺศาทิธรฺมชนโน วายุะ ฯ น ตุ [ยตฺ] ศีตํ [ส] วายุะ ฯ
(ปฤ) วายุ รูปรสวตฺตฺเว โก โทษะ ฯ (อุ) วาเยา รูปรเสา โนปลภฺเยเต ฯ สตฺตฺเว ‘ปิ เสากฺษฺมฺยานฺโนปลภฺยต อิติ วกฺตุศฺจิตฺต เอว สํชฺญานุสฺมรณวิกลฺปะ สฺยาตฺ ยทุต วาเยา รูปรเสา สฺต อิติ ฯ นตฺวิทํ ยุชฺยเต ฯ น หิ วยํ วทามะ สตฺการฺยมฺ ฯ ตสฺมาตฺ ยตฺผล อุปลภฺยเต นาวศฺยํ ตทฺเธเตา ปูรฺวมสฺติ ฯ อยํ จตุรฺณํา มหาภูตานํา ปรมารฺถะ สิทฺธะ ๚
จตุรฺมหาภูตลกฺษณวรฺคศฺจตุศฺจตฺวาริํศะ ฯ
๔๕ อินฺทฺริยปฺรชฺญปฺติวรฺคะ
(ปฤ) จกฺษุราทีนีนฺทฺริยาณิ กิํ จตุรฺมหาภูไตะ สไหกานิ อุตานฺยานิ ฯ (อุ) กรฺมตศฺจตฺวาริ มหาภูตานิ ปฺรตีตฺย จกฺษุราทีนีนฺทฺริยาณิ ภวนฺติ ฯ อตศฺจตุรฺมหาภูเตภฺโย นานฺยานิ ฯ จกฺษุรฺวิกลฺปยนฺ ภควาเนวํ วจนมาห ยจฺจกฺษุษิ มําสปิณฺเฑ ขกฺขฏํ ขรคตํ ส ปฤถิวีธาตุริติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ขกฺขฏาทิวิกลฺปมาตฺรํ, น ปุนรนฺยทสฺติ จกฺษุะ ฯ ภควานฺ จกฺษุะ ศูนฺยมิติ ชนานํา ชิชฺญาปยิษไยเวทฤศํ วจนมาห ฯ ตถา โน เจตฺ จกฺษุษิ ขกฺขฏาทิกมนฺยทสฺติ ขกฺขฏาเทา วา อนฺยทาสฺติ จกฺษุะ [อิติ]ขกฺขฏาทีนํา วิกลฺเป ‘ปิ นาสฺติ กศฺจโนปการะ ฯ อตะ สรฺวาณีนฺทฺริยาณิ น จตุรฺมหาภูเตภฺโย ‘นฺยานิ ฯ ษฑฺธาตุสูเตฺร โจกฺตํ- ษฑฺธาตุรยํ ปุรุษ อิติ ฯ ยทีนฺทฺริยาณิ [น] จตุรฺมหาภูเตภฺโย ‘นฺยานิ ฯ ตทา จกฺษุราทีนิ น ปุรุษปฺรตฺยยา อิติ สิธฺยติ ฯ รูปาทีนุปาทาย จตฺวาริ มหาภูตานิ ภวนฺติ ฯ ตถา ศพฺโท ‘ปิ ปุรุษปฺรตฺยย อิติ สิธฺเยตฺ ฯ ษฑฺธาตุมาเตฺร ปุรุษ อิติ ปฺรชฺญปฺยเต ฯ อโต ชฺญายต อินฺทฺริยาณิ น จตุรฺมหาภูเตภฺโย ‘นฺยานีติ ฯ
กศฺจิทฺภิกฺษุรฺภควนฺตํ ปฤจฺฉติ กตมจฺจกฺษุริติ ฯ ภควานฺ ปฺรตฺยาห- จตฺวาริ มหาภูตานฺยุปาทาย รูปิ อนิทรฺศนํ สปฺรติฆํ จกฺษุะ อิติ ฯ อโต น จตุรฺมหาภูเตภฺโย ‘นฺยทิติ ชฺญายเต ฯ อยํ ภิกฺษุสฺตีกฺษฺเณนฺทฺริยะ ปฺราชฺญะ ฯ ตสฺย จกฺษุราทิษุ กํากฺษา สมปทฺยต ฯ เลากิกาะ สรฺเว ปฺรชานนฺติ รูปทรฺศนํ จกฺษุรฺยาวตฺ สฺปรฺศนํ กาย อิติ ฯ ตสฺย ภิโกฺษศฺจกฺษุราทีนฺทฺริเยษุ นาสฺตีติ ศงฺโกทปาทิ ฯ กสฺมาตฺ เกจิทาจารฺยา วทนฺติ ปญฺจสฺวภาวาะ ปญฺเจนฺทฺริยาณีติ ฯ อนฺเย เกจิทฺวทนฺติ เอกสฺวภาวา อิติ ฯ [อโต] ‘ยํ ภิกฺษุรฺภควตะ ศาสนมิมําสยา ภควนฺตํ ปปฺรจฺฉ ฯ ปญฺเจนฺทฺริยาณิ จตุรฺมหาภูตมยานีติ ปริทิทฤกฺษยา ภควานฺ ปฺรตฺยาห- จกฺษุรฺภิโกฺษ [อาธฺยาตฺมิกมายตน] จตฺวาริ มหาภูตานฺยุปาทาย รูปมนิทรฺศนํ สปฺรติฆมิติ ฯ โย ธรฺโม ทฺรวฺยสนฺ น ส อุปาทายาสฺติ ฯ ปฺรชฺญปฺติมุปาทาย ธรฺมะ ปฺรชฺญปฺติเรว ฯ ยถา วฤกฺษานุปาทาย วนมฺ ฯ
(ปฤ) เกจิทฺวทนฺติ รูปปฺรสาธนํ จกฺษุริติ ฯ กตมตฺปารมารฺถิกมฺ ฯ (อุ) ยตฺปฺรสาธนํ ตทปฺรสาธเมว ฯ กรฺมเหตุชานิ จตฺวาริ มหาภูตานิ จกฺษุราทีนฺทฺริยาณีตฺยาขฺยายนฺเต ฯ ตถา โนเจตฺ อสฺย ภิโกฺษศฺจกฺษุราทิษุ อินฺทฺริเยษุ ศงฺกา ไนโวจฺฉิทฺเยต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภควานฺ ปฺราห- จกฺษุราทีนินฺทฺริยาณิ จตฺวาริ มหาภูตานฺยุปาทาย ภวนฺตีตฺยโต ‘ยํ ภิกฺษุรฺชานาติ อทฺรวฺยสนฺ จกฺษุรฺธรฺม อิติ ฯ อโต ชฺญายเต จกฺษุราทีนิ น จตุรฺมหาภูเตภฺโย ‘นฺยานีติ ฯ ภควานฺ จกฺษุษะ ศูนฺยตฺวปฺรทรฺศนาย ตตฺร จตฺวาริ มหาภูตานิ วิกลฺปยติ ฯ ยถา ปฺรชฺญยา อปฺรปญฺจยิตา วทติ- อยํ กายะ ษฏฺสุ ธาตุษุ วิภกฺตะ ยตฺ ขกฺขฏํ ขรคตํ ส ปฤถิวีธาตุริตฺยาทิ ปฺรตฺยเวเกฺษเตติ ฯ เอวํ ปญฺจธาตุภฺโย วิรกฺตสฺย เอกํ วิชฺญานมาตฺรมสฺติ ฯ ตทฺยถาปิ โคธาตกสฺย ฯ หสฺติปโทปมสูเตฺร จตฺวาริ มหาภูตานิ วิกลฺปิตานิ น ปุนศฺจกฺษุะ ฯ ยทฺยสฺติ ปฤถกฺ จกฺษุะ, วิกลฺปฺเยต ฯ วาตฺสปุตฺรียาทย อภิธรฺมิกา อปิ อีทฤศํ วจนํ กุรฺวนฺติ ฯ อทุษฺฏตฺวาตฺ ศฺรทฺธาตวฺยํ สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) ปญฺเจนฺทฺริยาณิ จตุรฺมหาภูเตภฺโย ‘นฺยานิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จกฺษุราทีนิ จกฺษุราทฺยายตนสํคฤหีตานิ ฯ จตฺวาริ มหาภูตานิ สฺปฺรษฺฏวฺยายตนสํคฤหีตานิ ฯ จกฺษุราทีนฺยาธฺยาตฺมิกายตนานิ ฯ จตฺวาริ มหาภูตานิ พาหฺยายตนานิ ฯ จกฺษุราทีนีนฺทฺริยาณิ, จตฺวาริ มหาภูตานิ อนินฺทฺริยาณิ ฯ จกฺษุราทีนิ เภาติกรูปปฺรสาธนานิ ฯ น ตถา จตฺวาริ มหาภูตานิ ฯ อโต ชฺญายต อินฺทฺริยาณิ น จตุรฺมหาภูตานิ ฯ
(อุ) เอกเมว วสฺตุ ปฺรตฺยยวศานฺนาโนจฺยเต ฯ ยถา ศฺรทฺธาทีนิ ปญฺเจนฺทฺริยาณฺยปิ สํสฺการสฺกนฺธ อิตฺยาขฺยายนฺเต ฯ ยานิ จตฺวาริ มหาภูตานิ กรฺมชานิ จกฺษุราทิสงฺคฤหีตานิ [ตานิ] อาธฺยาตฺมิกมายาตนมฺ อินฺทฺริยมฺ อิติ จ กถฺยนฺเต ฯ ตานฺเยว [อินฺทฺริย]ปฺรสาธนานิ ฯ ยถา จกฺราทยศฺศกฏสาธนานิ ฯ จกฺรเมว หิ ศกฏมฺ ฯ ตเถทมปิ ฯ
(ปฤ) ไมวมฺ ฯ ยถา ศฺรทฺธา นาม จิตฺตปฺรสาทะ ฯ อนฺยา จ ศฺรทฺธา อนฺยตฺ จิตฺตมฺ ฯ ตเถทมปิ ฯ (อุ) น ยุชฺยต [อิทมฺ] ยถา ปฺรสาทมุปาทาย อาปะ สฺผฏิกมฺ ฯ อาป เอว ปฺรสนฺนา อาป อิติ ปฺรสาท อาป เอว ฯ เอวํ ปฺรติลพฺธศฺรทฺธาสฺผฏิกํ จิตฺตโสฺรตะ ปฺรสาทะ ฯ อยํ จิตฺตปฺรสาทศฺจ จิตฺตเมว ฯ น วยมสฺมินฺ ศาสฺเตฺร วทามศฺจิตฺตาทนฺยทสฺติ ศฺรทฺเธติ ฯ อโต นายํ ทฤษฺฏานฺตะ สมฺภวติ ฯ อินฺทฺริยาณิ จ ปฺรชฺญปฺตยะ ฯ น จ ปฺรชฺญปฺติะ ตตฺสาธนเหโตรนฺเยติ วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ
(ปฤ) เอกมิตฺยปิ น วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ (อุ) จตุรฺมหาภูตปฺรสาธิต อินฺทฺริยมิติ ปฺรชฺญปฺยเต ฯ น จตุรฺมหาภูตมาตฺรมิทฺริยมฺ ฯ อโต ชฺญายเต อินฺทฺริยาณิ น จตุรฺมหาภูเตภฺโย ‘นฺยานีติ ๚
อินฺทฺริยปฺรชฺญปฺติวรฺคะ ปญฺจจตฺวาริํศะ ฯ
๔๖ อินฺทฺริยวิกลฺปวรฺคะ
(ปฤ) อินฺทฺริเยษุ กิํ มหาภูตํ นฺยูนํ กิมธิกมฺ ฯ (อุ) น กิญฺจิตฺ นฺยูนมธิกํ วา ฯ (ปฤ) ยทิ สรฺวาณิ ภูต[มยา]นิ ฯ กสฺมาตฺกิญฺจิทฺรูปํ ปศฺยติ ฯ กิญฺจินฺน ปศฺยติ ฯ (อุ) สรฺวํ กรฺมชมฺ ฯ กรฺมชจากฺษุษจตุรฺมหาภูตพลํ รูปํ ปศฺยติ ตถานฺยานฺยปีนฺทฺริยาณิ ฯ (ปฤ) ยทิ กรฺมชมฺ ฯ กสฺมานฺไนเกนฺทฺริเยณ สรฺวานฺ วิษยานฺ ชานาติ ฯ (อุ) อิทํ กรฺม ปญฺจธา วิภกฺตมฺ ฯ กิญฺจิตฺกรฺม ทรฺศนสฺย เหตุํ กโรติ ฯ ยถา ปฺรทีปทานํ จกฺษุรินฺทฺริยวิปากมฺ ฯ ตถา ศพฺทาทีนามปิ ฯ กรฺมวิเศษาตฺ อินฺทฺริยพลํ ภิทฺยเต ฯ (ปฤ) ยทีทํ กรฺมพลมฺ ฯ อินฺทฺริยาณํา กาเปกฺษา ฯ กรฺมชํ วิชฺญานมาตฺรํ สรฺววิษยานฺ คฤหฺณียาตฺ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ ปฺรตฺยกฺษํ ปศฺยามะ ขลุ อนินฺทฺริยาณํา วิชฺญานํ โนตฺปทฺยต อิติ ฯ ตถา หิ ยถานฺโธ น ปศฺยติ ฯ น พธิระ ศฤโณติ ฯ ปฺรตฺยกฺษทฤษฺเฏ วสฺตุนิ นิรรฺถิกา ปฺรตฺยยตา สฺยาตฺ ฯ ไนตทฺทูษณํ ภวติ ฯ ธรฺมตา จ ตถา- ย อินฺทฺริยวิรหิตาะ เตษํา วิชฺญานํ โนตฺปทฺยต อิติ ฯ น พาหฺยานิ จตฺวาริ มหาภูตานิ อนินฺทฺริยาณิ ชนยนฺติ อิติ ธรฺมตา ตทเปเกฺษต ฯ อินฺทฺริยาลงฺกฤตาะ สตฺตฺวานํา กายา อิตฺยตะ กรฺมชมฺ ฯ ยถา ธานฺยการณกรฺมปฺรติลมฺภาตฺ ธานฺยํ พีชางฺกุรกาณฺฑนาลปตฺราณฺยเปกฺษฺยาปิ กฺรมโศ ชายเต ฯ เอวมิทมปิ ฯ
(ปฤ) กสฺมานฺน ตถา จิตฺตมฺ ฯ ยถา จกฺษุรฺวิชฺญานํ จกฺษุรินฺทฺริยกํ สมนนฺตรนิรุทฺธจิตฺตมุปาทาย จ ภวติ ฯ จิตฺตนฺตุ สมนนฺตรนิรุทฺธจิตฺตมาเตฺรนฺทฺริยกมฺ ฯ น ปุนรสฺติ จกฺษุราทีนามิว อินฺทฺริยายตนมฺ ฯ วกฺตวฺยศฺจ ปฺรตฺยยะ ฯ (อุ) นิยตานํา ปญฺจวิษยาณํา นิยตานิ ปญฺจวิชฺญานานิ สนฺติ ฯ ไนวํ จิตฺตสฺย ฯ จิตฺตธรฺมศฺจ ตถา สฺยาตฺ- ยตฺ สมนนฺตรนิรุทฺธจิตฺเตนฺทฺริยกํ ภวติ นานฺยตฺกิญฺจิทเปกฺษต อิติ ฯ ยถาตีตานาคตธรฺมา อสนฺโต ‘ปิ มนส อาลมฺพนานิ ภวนฺติ ฯ จิตฺตไจตฺตา อปฺเยวมิตีทมปิ ยุชฺยเต ฯ อิทญฺจ ภวตํา สิทฺธานฺเตน สมมฺ ฯ ภวตํา สิทฺธานฺตศฺจ- รูปาทิวิษเยษุ วิชฺญานมินฺทฺริยมเปกฺษฺโยตฺปทฺยเต ฯ สมนนฺตรนิรุทฺธจิตฺตมเปกฺษฺย มโนวิชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ฯ
(ปฤ) ยทิ มโนวิชฺญานสฺย น ปุนรินฺทฺริยมสฺติ ฯ กุตฺราศฺริตฺย ภวติ ฯ (อุ) จตุรฺมหาภูตกายมาศฺริตฺย ภวติ ฯ (ปฤ) อารูปฺยธาเตา ก อาศฺรยะ ฯ (อุ) อารูปฺยธาตุวิชฺญานสฺย น กศฺจนาศฺรโย ‘สฺติ ฯ ธรฺมเตยํ ยนฺนิราศฺรยํ ติษฺฐตีติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ลกฺษณวิเศษาตฺ ฯ มโนวิชฺญานเมว ชานาติ อสฺติ นาสฺตีติ ฯ รูปิณ อาศฺรโย ภวติ ฯ อรูปมปิ ติษฺฐตีติ อารูปฺยธาตาวปิ นิราศฺรยํ ติษฺฐติ ฯ ปฺรตฺยยสามคฺรฺยา วิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- มนะ ปฺรตีตฺย ธรฺมําศฺจ มโนวิชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ฯ อสฺย ก อาศฺรยะ ฯ นาสฺติ ตุ ปุรุษาณามิว ภิตฺตฺยาทิะ ฯ สรฺเว ธรฺมาะ ปฺรกฤติปฺรติษฺฐาะ ๚
อินฺทฺริยวิกลฺปวรฺคะ ษฏฺจตฺวาริํศะ ฯ
๔๗ อินฺทฺริยาณํา สมภูตตาวรฺคะ
(ปฤ) ตีรฺถิกา วทนฺติ- ปญฺเจนฺทฺริยาณิ ปญฺจภูเตภฺโย ชาตานีติ ฯ กิํ ปรมารฺถิกมฺ ฯ (อุ) น [เตภฺโย ชาตานิ] ฯ กสฺมาตฺ ฯ อากาศสฺยาภาวาตฺ ฯ อิทญฺจ ทีปิตเมว ฯ ตสฺมานฺน ปญฺจภูเตภฺโย ชาตานิ ฯ
(ปฤ) ตีรฺถิกา วทนฺติ- จกฺษุษิ เตโชมหาภูตํ พหุลมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กรฺมสารูปฺยเหโตะ ฯ ปฺรทีปทานมุปาทาย จกฺษุรฺลภเต ฯ ยโถกฺต สูเตฺร- ปฏํ ทตฺวา รูปํ ลภเต ฯ อนฺนํ ทตฺวา รูปํ ลภเต ฯ อนฺนํ ทตฺวา พลํ ลภเต ฯ ยานํ ทตฺวา สุขํ ลภเต ฯ ปฺรทีปํ ทตฺวา จกฺษุรฺลภเต ฯ อิติ ฯ อตศฺจกฺษุษิ เตโชมหาภูตํ พหุลมฺ ฯ จกฺษุศฺจาโลกมเปกฺษฺย ปศฺยติ ฯ อาโลกวิคตํ น ปศฺยติ ฯ อโต ชฺญายเต เตโชมหาภูตํ พหุลมิติ ฯ เตชศฺจ สุทูรํ ปฺรกาศยติ ฯ สปฺรภตฺวาตฺ จกฺษุะ สุทูรํ รูปํ ปฺรติหนฺติ ฯ วทนฺติ จ มฺริยมาณสฺย จกฺษุะ สูรฺยํ ปฺรติคจฺฉตีติ ฯ อโต ชฺญายเต สูรฺโย มูลปฺรกฤติริติ ฯ จกฺษุรฺนิยเมน รูปเมว ปศฺยติ ฯ รูปญฺจ ไตชสมิตฺยตะ ปุนราตฺมภาวเมว ปศฺยติ ฯ เอวมากาศปฤถิวฺยพฺวายว อินฺทฺริยโต นฺยูนาธิกาะ ฯ มฺริยมาณสฺย โศฺรตฺรมากาศํ ปฺรติคจฺฉติ ฯ โศฺรตฺรํ นิยเมน ศพฺทํ ศฤโณติ ฯ ศพฺทศฺจากาศ[คตะ] ฯ เอวนฺยานฺยานฺยปิ ฯ อต อินฺทฺริเยษุ มหาภูตานิ นฺยูนาธิกานิ ภวนฺติ ฯ [น สมานิ] ฯ อิติ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ ยทฺภวานโวจตฺ- กรฺมสารูปฺยเหโตริติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กิญฺจิทฺทรฺศนํ สผลํ วินา กรฺมสารูปฺยเหโตะ ฯ ยถา วทนฺติ- อนฺนํ ทตฺวา ปญฺจวสฺตุ- วิปากานฺ ลภต อิติ ฯ ยทิ จกฺษุษิ เตโช พหุลมฺ ฯ ปฺรทีปาทิพาหฺยาโลกมนเปกฺษฺย [ปศฺเยตฺ] ฯ ยทิ พาหฺยาโลกาเปกฺษิโณ ‘ปิ จกฺษุษสฺเตโช พหุลมฺ ฯ ตทา โศฺรตฺราทีนฺทฺริเยษฺวปิ อากาศาทโย พหุลาะ สฺยุะ ฯ น พาหฺยากาศาทีนเปเกฺษรนฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ พาหฺยานเปกฺษนฺเต ฯ อโต ‘เหตุะ ฯ อาปศฺจกฺษุษ อุปกุรฺวนฺติ ฯ ยถา กฺษาลิตจกฺษุษฺกสฺย ปุรุษสฺย จกฺษุะ สฺผุฏเมว ปฺรตฺเยติ ฯ ตทา อพฺพหุลํ สฺยาตฺ ฯ เตชศฺจ จกฺษุรฺวินาศยติ ยถา สูรฺยปฺรภาทยะ ฯ ยทีเม สฺวปฺรกฤตยะ, นาตฺมานํ วิฆฏเยยุะ ฯ อโต ชฺญายเต น เตโช[พหุลมฺ] อิติ ฯ ทิวฺยํ จกฺษุราโลกมนฺตราปิ รูปํ ปศฺยติ ฯ อโต น ไตชสํ จกฺษุะ ฯ จนฺทฺริกายาญฺจ รูปํ ทฺรษฺฏุํ ศกฺโนติ ฯ จนฺทฺรศฺจ น เตชะปฺรกฤติกะ ฯ ตถา จกฺษุโษ ธรฺมศกฺติรปิ ฯ กิญฺจิจฺจกฺษุราโลกมเปกฺษฺย ปศฺยติ ฯ กิญฺจิทนเปกฺษฺยาปิ ปศฺยติ ฯ ยถา จกฺษุรากาศาทิปฺรตฺยยํ ลพฺธฺวา รูปมปฺราปฺยาปิ สุทูรํ ปศฺยติ ฯ อีทฤศี จกฺษุโษ ธรฺมตา ฯ อโต น การฺยะ สํชฺญานุสฺมรณวิกลฺโปอิ ยทุต เตโชพหุลํ [จกฺษุ]ริติ ฯ
ยทฺภวานโวจตฺ- อาโลกมนฺตรา น ปศฺยตีติ ฯ ยทฺยากาศํ มนสฺการํ รูปญฺจานฺตรา น ปศฺยติ ฯ ตทา อากาศาทโย ‘ปิ พหุลาะ สฺยุะ ฯ น หิ สรฺวํ จกฺษุรฺพาหฺยาโลกมเปกฺษเต ฯ ยถา อุลูกาทยะ ปกฺษิโณ วิฑาลสฤคาลาทยสฺตีรฺยญฺจ พาหฺยามาโลกมนเปกฺษฺยาปิ ทฺรษฺฏุํ ศกฺนุวนฺติ ฯ อโต น เตโชพหุลมฺ ฯ เตชะ ปฺรชฺวลตฺ สโทษฺมลกฺษณมฺ ฯ จกฺษุสฺตุ น ตถา ฯ
ยทฺภวานวาทีะ- จกฺษุะ สปฺรภตฺวาตฺ สุทูรํ รูปํ ปติหนฺตีติ ฯ ตทฺ ทูษิตเมว ฯ นิษฺปฺรภตฺวาจฺจกฺษุษะ ฯ ยทุกฺตํ สูรฺยํ ปฺรติคจฺฉตีติ ฯ จกฺษุสฺตทา นิตฺยํ สฺยาตฺ ฯ สูรฺยาทยศฺจ เนนฺทฺริยาณิ ฯ จกฺษุะ กสฺมาตฺ ปฺรติคจฺฉติ ฯ ยทิ สูรฺโย มฺริยเต ฯ สูรฺเยนฺทฺริยํ สูรฺยศฺจ กุตฺร ปุนะ ปฺรติคจฺฉติ ฯ อโต ‘ยุกฺตมฺ ฯ อุปริ เทวานํา มฺริยมาณานํา จกฺษุะ กุตฺร ปฺรติคจฺฉติ ฯ ตต อุปริ สูรฺยาภาวาตฺ ฯ อากาศมกฺริยํ สตฺ อปฺรติศรณํ ภวติ ฯ อินฺทฺริยาณิ น ปฺรติคจฺฉนฺติ ฯ สํสฺกฤตธรฺมาณํา กฺษณิกตฺวาตฺ ฯ
ยทฺภวโตกฺตํ- จกฺษุรฺนิยเมน รูปเมว ปศฺยติ ฯ รูปญฺจ ไตชสมิตฺยตะ ปุนราตฺมภาวเมว ปศฺยตีติ ฯ เนทํ ยุกฺตมฺ ฯ นิรุปโยคเหตุตฺวาตฺ ฯ ศพฺท อากาศคต อิตฺยาทิรปิ เอวํ [วาจฺยะ] ฯ ตสฺมาทินฺทฺริเยษุ มหาภูตานิ นฺยูนาธิกานิ ภวนฺตีติ ภวทฺวจนํ ทูษิตเมว ฯ
(ปฤ) เกจิทาจารฺยา อาหุะ- เอกมินฺทฺริยเมกสฺวภาวมฺ ฯ อิติ ฯ ปฤถิวฺยํา [เกวลํ] คุณพหุตฺวาตฺ คนฺโธ ‘สฺติ คนฺธชฺญาโนตฺปาทกะ ฯ อพฺเตโชวายุษุ รูปรสสฺปรฺศาะ สนฺติ อิติ รูปรสสฺปรฺศชฺญาโนตฺปาทกา ภวนฺติ ฯ กิํ ปารมารฺถิกมฺ ฯ (อุ) อุกฺตปูรฺวํ มยา นาสฺติ นิยม อิติ ฯ ปฤถิวฺยํา คนฺโธ ‘นฺเย ‘ปิ สนฺติ ฯ อโต ‘เหตุะ ฯ มหาภูตานิ จ สมฺภูย สมฺภวนฺติ ฯ น หิ ทฤศฺยเต กาจิตฺปฤถิวี อพาทิวิยุกฺตา ฯ ยทิ คนฺธวตฺตฺวาตฺ ปฤถิวี คนฺธชฺญาโนตฺปาทินี ฯ รูปาทิชฺญาโนปาทินฺยปิ สฺยาตฺ ฯ คุณจตุษฺฏโยเปตตฺวาตฺปฤถิวฺยาะ ฯ
(ปฤ) คนฺธมาตฺรํ ปฤถิวฺยามสฺติ ฯ ฆฺราณํ ปารฺถิวมิตฺยโต คนฺธมาตฺรํ ชฺญาปยติ ฯ (อุ) ปฤถิวีคุณะ ปฤถิวีมาเตฺร ‘สฺติ ฯ ฆฺราณํ กฺษีณ[คนฺธ]ชฺญานํ สฺยาตฺ ฯ อปํา ศีตสฺปรฺศมาตฺรํ เตชส อุษฺณสฺปรฺศมาตฺรํ ชิวฺหาจกฺษุรฺภฺยํา ชฺญาตุํ ศกฺนุยาตฺ ฯ น ตุ ยุชฺยเต วสฺตุตะ ฯ ทฺรวฺยํ นาสฺตีติ อินฺทฺริยํ นาสฺติ ฯ อินฺทฺริยาณํา พลวฤตฺติรฺวิษยสํโยคาตฺ ชฺญานํ ชนยตีติ ฯ สํโยเค จ ภคฺเน เนนฺทฺริยวฤตฺติะ ฯ ตสฺมาไนกสฺวภาวมินฺทฺริยมฺ ๚
อินฺทฺริยาณํา สมภูตตาวรฺคะ สปฺตจตฺวาริํศะ ฯ
๔๘ น วิชานาตีนฺทฺริยวรฺคะ
(ปฤ) อินฺทฺริยาณิ วิษยานฺ กิํ ปฺราปฺย วิชานนฺติ อุตาปฺราปฺย วิชานนฺติ ฯ (อุ) เนนฺทฺริยํ วิชานาติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทีนฺทฺริยํ วิษยํ วิชานาติ ฯ ตทา สรฺวานฺ วิษยาเนกกาลํ วิชานียาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ น วิชานาติ ฯ อโต วิชฺญานํ วิชานาติ ฯ ภวโต หฤทยมฺ- ยตฺเกจิทฺวทนฺติ อินฺทฺริยํ วิชฺญานมเปกฺษฺย สห วิชานาติ น ตุ วิชฺญานวิยุกฺตํ วิชานาตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ น กศฺจิทฺธรฺโม ‘นฺยํ ธรฺมมเปกฺษฺย กิญฺจิตฺกรฺตุํ สมรฺถะ ฯ ยทีนฺทฺริยํ วิชานาติ ฯ กา วิชฺญานสฺยาเปกฺษา ฯ ยทีนฺทฺริยํ วิชานาติ อิทมินฺทฺริยกรฺม อิทํ วิชฺญานกรฺม อิติ วิเวกฺตวฺยมฺ ฯ
(ปฤ) ปฺรกาศนมินฺทฺริยกรฺม ฯ วิชฺญาปนํ วิชฺญปฺติกรฺม ฯ (อุ) นายํ วิเวโก [ยุกฺตะ] ฯ กตมตฺ ปฺรกาศนมฺ ฯ ภวตํา ศาสเน โศฺรตฺราทีนีนฺทฺริยาณิ น เตชะปฺรกฤติกานิ อิติ น ปฺรกาศเยยุะ ฯ ยทีนฺทฺริยาณิ วิชฺญานสฺย ปฺรทีปกลฺปานิ ฯ ตเทนฺทฺริยาณิ ปุนะ ปฺรกาศกานิ สฺยุะ ฯ ยถา ปฺรทีปะ ฯ ตทา ปฺรกาศกสฺย ปุนะ ปฺรกาศก อิตฺเยวมนวสฺถา สฺยาตฺ ฯ ยทิ ปุนะ ปฺรกาศกํ วินาปิ อินฺทฺริยมาตฺรํ ปฺรกาศยติ ฯ [ตทา] วิเนนฺทฺริยามปิ วิชฺญานมาตฺรํ วิชานียาตฺ ฯ อตะ ปฺรกาศนํ เนนฺทฺริยกรฺม ฯ กิญฺเจนฺทฺริยํ น วิชานาติ ฯ ยถา ปฺรทีปะ ปฺรกาศยนฺนปิ น วิชานาติ ฯ อโต ‘วศฺยํ วิชฺญานสฺยาศฺรยกฤตฺยํ กโรตีทมินฺทฺริยกรฺม ฯ อโต วิชฺญานมาตฺรํ วิชานาติ ฯ เนนฺทฺริยาณิ ฯ สติ วิชฺญาเน ชฺญานํ นาสติ ฯ ยถา สติ เตชสิ อูษฺม นาสติ อิติ ฯ
(ปฤ) สูตฺร อุกฺตํ- จกฺษุษา รูปาณิ ทฤษฺฏฺวา น นิมิตฺตคฺราหี สฺยาทิติ ฯ ตถา โศฺรตฺราทีนฺยปิ ฯ อโต ชฺญายเต จกฺษูรูปํ คฤหฺณาตีติ ฯ จกฺษุราทีนีนฺทฺริยาณิ ยทิ น วิชานนฺติ ฯ เกเนนฺทฺริยตฺวมฺ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- วยํ มาณวกาะ สุสูกฺษฺมมษิ วสฺตุ ชานีมะ ฯ ตทฺยถา จกฺษุรฺภฺยํา ทฤศฺยต อิติ ฯ ยทิ จกฺษุรฺน ปศฺยติ ฯ ตทา ชิเนารสา น กิญฺจน ปศฺเยยุะ ฯ เนทํ สํภวติ ฯ อต อินฺทฺริยาณิ นิยเมน วิษยานฺ คฤหฺณนฺติ ฯ อินฺทฺริเยณ วิษโย คฤหฺยเต วิชฺญาเนน วิกลฺปฺยเต อิตฺยยเมเวนฺทฺริยวิชฺญานโยรฺเภทะ ฯ
(อุ) สูเตฺร ภควานฺ สฺวยมาห- จกฺษุ[พฺราหฺมณ]ทฺวารํ[ยาวเทว] รูปาณํา ทรฺศนาย อิติ ฯ อตศฺจกฺษุรฺน ปศฺยติ ฯ จกฺษุษา ทฺวารีภูเตน ตตฺรสฺถํ วิชฺญานํ ปศฺยติ ฯ อต อุจฺยเต จกฺษุะ ปศฺยตีติ ฯ (ปฤ) อาห จ- มโน ทฺวารํ [ยาวเทว] ธรฺมาณํา วิชฺญานาเย ติ ฯ กิํ สมฺภวติ มนสา ทฺวารีภูเตน วิชานาตีติ ฯ (อุ) มโน [วิชฺญานสฺยา]ปิ สมนนฺตรนิรุทฺธํ จิตฺตํ ทฺวารมฺ ฯ อโต น มโน วิชานาติ ฯ มโนวิชฺญานนฺตุ วิชานาติ ฯ สูเตฺร ภควานาห- จกฺษุะ ปฺริยรูปาณิ กามฺยติ ฯ อิติ ฯ จกฺษุรฺหิ รูปปฺรกฤติกมวิเวกิ ฯ อโต น วสฺตุตะ กามฺยติ ฯ ตทฺวิชฺญานเมว กามฺยติ ฯ กิญฺจาห ภควานฺ- จกฺษุรฺวิชฺเญยานิ รุปาณิ อิติ ฯ วิชฺญานํ รูปํ วิชานาติ ฯ น จกฺษุะ ฯ กิญฺจ เลากิกา วฺยวหรนฺติ- จกฺษุะ ปศฺยติ โศฺรตฺรํ ศฤโณติ อิติ ฯ ตทฺภควานปฺยนุวทติ ฯ กิมิติ รูปมาตฺรํ ทฺรษฺฏวฺยํ นานฺยตฺ ฯ อาห จ ภควานฺ- ปศฺยามิ ราคาทีนฺ โทษานฺ อิติ ฯ จนฺทฺระ กฺษีณ อิติ เลากิกานํา วจนํ ภควานปฺยนุวทติ ฯ ยถา ทริทฺระ ปุรุษะ ปฺรภุริติ นิคทฺยเต ฯ ตถา ภควานปฺยนุวทติ ฯ นหิ ตถาคโต โลไกะ สห วิวทิตุมภิลษติ ฯ ยถา มฤคารมาตา อิตฺยาทิ ฯ อโต ชฺญาตวฺยํ วฺยวหารานุวรฺตนาทฺภควานาห จกฺษุะ ปศฺยตีติ ฯ
(ปฤ) โลเก กสฺมาเทวํ วฺยวหรติ ฯ (อุ) จกฺษุโษ วิชฺญานาศฺรยเหตุตามนุสฤตฺย ตสฺมินฺ เหเตา ปศฺยตีติ วทนฺติ ฯ ยถา วทนฺติ ส ปุรุษะ ปศฺยติ อยํ ปุรุษะ ปศฺยตีติ ฯ ยถา จ วทนฺติ ชนาะ ปุณฺยปาปาทีนิ กุรฺวนฺติ ฯ ตถาคตา เทวา ฤษยศฺจ ปศฺยนฺตีติ ฯ ยถา จ วทนฺติ วามจกฺษุษา ปศฺยติ ทกฺษิณจกฺษุษา ปศฺยตีติ ฯ วทนฺติ จ สูรฺยาจนฺทฺรมสาภฺยํา ปศฺยติ สูรฺยาจนฺทฺรมเสา ปศฺยตะ ฯ กทาจิทกาศํ ปศฺยติ ฯ กทาจินฺมธฺยํ ปศฺยติ ยตฺ ทฺวารมธฺยํ [ตตฺ] ปศฺยติ อิติ ฯ ทคฺเธ ปทารฺเถ วทนฺติ อยํ ทหติ ฯ ส ทหติ อิติ ฯ กทาจิทฺวทนฺติ ตฤเณนฺธนํ ทหติ ฯ โคปุรีษํ ทหติ ฯ ไตลํ ทหติ ฯ ธฤตํ ทหติ ฯ เตโช ทหติ ฯ สูรฺโย ทหติ อิติ ฯ วสฺตุตสฺตุ อคฺนิเรว หหติ ฯ อนฺยานิ ทหตีติ ปฺรชฺญปฺตฺยา วฺยวหฺริยนฺเต ฯ ส วฺยวหาโร น ปารฺยนฺติกะ ฯ วกฺตวฺยญฺจ จกฺษุษา ทฺวาเรณ รูปํ ปศฺยตีติ ฯ จกฺษุะ ปุรุษาณามุปโภโคปกรณมฺ ฯ ปุรุษาะ ปฺรชฺญปฺติการิณ อิติ อุปโภโคปกรเณน ภวิตวฺยมฺ ฯ จกฺษุรุปาทาย วิชฺญาเน ปศฺยติ จกฺษุะ ปศฺยตีติ วฺยวหาระ ฯ ยถา มญฺจสฺเถษุ ปุรุเษษุ โกฺรศตฺสุ มญฺจาะ โกฺรศนฺตีติ วฺยวหาระ ฯ จกฺษุะปฺรติสํยุกฺตํ วิชฺญานกรฺม อิตฺยตสฺตตฺร จกฺษุษิ วิชฺญานกรฺม วฺยวหรนฺติ ฯ ยถา หสฺตปาทปฺรติสํยุกฺเต ปุรุเษ วรฺตมานํ ปุรุษกรฺม หสฺตกรฺเมติ วฺยวหรนฺติ ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺย เหตุศฺจกฺษุะ ฯ การเณ การฺโยปจาระ ฯ ยถา วทนฺติ อมุกะ ปุรุโษ ‘มุกํ คฺรามํ ทหตีติ ฯ ยถา จ วทนฺติ สุวรฺณ มตฺตีติ ฯ สุวรฺณ มายุะ ฯ ตฤณานิ โคปศว อิติ ฯ อิทํ สรฺวํ การเณ การฺโยปจาระ ฯ เอวํ จกฺษุรฺภฺโยมุตฺปนฺนํ วิชฺญานํ รูปํ ปศฺยตีตฺยตศฺจกฺษุะ ปศฺยตีติ วฺยวหรนฺติ ฯ จกฺษุะสนฺนิกฤษฺเฏ วิชฺญาเน รูปํ ปศฺยติ จกฺษุะ ปศฺยตีติ วฺยวหาระ ฯ ยถา คงฺคาสนฺนิกฤษฺเฏ โฆเษ คงฺคายํา [โฆษ] อิติ [วทนฺติ] ฯ จกฺษุษา จากฺษุษํ วิชฺญานํ วิวิจฺยต อิตฺยตศฺจกฺษุษิ จากฺษุษวิชฺญานกรฺมาโรปฺยเต ฯ ยถา ทณฺฑี พฺราหฺมณ อิติ ฯ จกฺษุศฺจากฺษุษวิชฺญานํ สาธยตีตฺยตสฺตตฺร จกฺษุรฺวิชฺญานกรฺโมจฺยเต ฯ ยถา ธเน ปฺรหีเณ ปุรุษะ ปฺรหีณ อิติ วทนฺติ ฯ ปฺรวิวฤทฺเธ จ ธเน ปฺรวิวฤทฺธะ ปุรุษ อิติ ฯ จกฺษุรฺวิชฺญาเน จกฺษุษา สํยุชฺย ปศฺยติ สติ จกฺษุะ ปศฺยตีติ วทนฺติ ฯ ยถา วฤเกฺษ ปุรุเษณ สํยุชฺย ฉิทฺยมาเน สติ ปุรุโษ วฤกฺษํ ฉินฺนตฺตีติ วฺยวหาระ ฯ ยถา วา กฤษฺณวรฺณสํยุกฺเต ปเฏ กฤษฺณะ ปฏ อิติ วฺยวหาระ ฯ สรฺเว จ ธรฺมา มิถะ สํกีรฺย วฺยวหฺริยนฺเต ฯ ยถา ปฺรชฺญากรฺม เวทนาทิษูจฺยเต ฯ จกฺษูษา รูปํ ปศฺยตีติ วกฺตวฺเย สํกฺษิปฺย วฺยวหรนฺตะ เกวลมาหุะ จกฺษุะ ปศฺยตีติ ฯ ยถา จ ปาษาณเมาษธมิติ เอกเวทนาวศา วฺยวหาระ ฯ
ยทฺภวนาห อปศฺยตะ กถมินฺทฺริยตฺวมิติ ฯ ภวานิทํ ปฺรติวกฺตวฺยะ จกฺษุราทยะ ปญฺจธรฺมา สฺตทนฺยรูปาทีนติเศรต อิตฺยต อินฺทฺริยมิติ วฺยวหฺริยนฺเต ฯ (ปฤ) จกฺษุราทยะ ปญฺจธรฺมาสฺตทนฺยรูปาทิภิรฺมิลิตาะ ฯ ทเศเม ธรฺมา น ยุคปทฺวิษยานฺ วิชานนฺติ ฯ ยถา จกฺษุราทีนํา วิโยเค วิชฺญานํ โนตฺปทฺยเต, ตถา ยทิ รูปาทีนํา วิโยเค ‘ปิ วิชฺญานํ โนตฺปทฺยเต ฯ ตทา เกน [เตษา]มติศยะ ฯ (อุ) อินฺทฺริไยรฺวิชฺญานํ วิเศษฺยเต จกฺษุรฺวิชฺญานํ โศฺรตฺรวิชฺญานมิติ ฯ ยถา เภริทณฺฑสํโยเค ศพฺโท ภวติ ฯ [ตตฺร] เภรฺยาะ ปฺราธานฺยาตฺ เภรีศพฺท อิติ วทนฺติ ฯ ปฤถิวียวาทิสํโยเค องฺกุโร ชายเต ฯ [ตตฺร] ยวสฺย ปฺราธานฺยาตฺ ยวางฺกุร อิติ วทนฺติ ฯ ตถา วิชฺญานานฺยปิ ฯ อาศฺรยโต วฺยวหาโร วิเศษฺยเต น ปฺรตฺยยตะ ฯ รูปวิชฺญานมิตฺยุกฺเต สํศยะ ปฺรสชฺยเต กิมิทํ จกฺษุรฺวิชฺญานํ กิํ วา รูปํ ปฺรตีตฺย มโนวิชฺญานมิติ ฯ อินฺทฺริเย ‘สฺติ วิชฺญานํ น วิษเย ฯ จกฺษุราทิษุ อาตฺมสํโมหนํ จิตฺตํ ภวติ ฯ วิชฺญานสฺยาศฺรย อายตนมินฺทฺริยํ น วิษยะ ฯ สฺวกายสํขฺยาเต สฺถิตมินฺทฺริยํ น วิษเย ฯ ปุรุษสฺโยปโภโคปกรณมินฺทฺริยํ น วิษยะ ฯ อินฺทฺริยํ สตฺตฺวสํขฺยาตํ น วิษยะ ฯ อินฺทฺริเย ‘ปฺรตีกฺษฺเณ วิชฺญานํ น สฺผุฏํ ภวติ ฯ ปฺรสนฺเน ตุ อินฺทฺริเย วิชฺญานํ วิศทํ ภวติ ฯ อินฺทฺริยาณามุตฺตมมธฺยมาธมตฺวาตฺ วิชฺญานมนุวิภชฺยเต ฯ เอภิะ การไณะ ปฺราธานฺยํ กถฺยเต ฯ อินฺทฺริยมสาธารณมฺ ฯ เอโก วิษโย พหูนํา ปุรุษาณํา สาธารณ อุปลภฺยเต ฯ อินฺทฺริยํ วิชฺญาเนน สไหกกรฺมวิปากะ ฯ วิษยสฺตุ ไนวมฺ ฯ อินฺทฺริยํ เหตุะ วิษยะ ปฺรตฺยยะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อินฺทฺริยเภทาตฺ วิชฺญานํ วิเศษฺยเต น วิษยะ ฯ ยถา พีชํ เหตุะ ปฤถิวฺยาทยะ ปฺรตฺยยาะ ฯ พีชเภทาตฺปรสฺปรํ เภทะ ฯ ปฺรตฺยยาติศยิเหตุตฺวาทินฺทฺริยมิตฺยาขฺยายเต ฯ
ยทฺภวานวาทีะ- วยํ มาณวกาะ สุสูกฺษฺมมปิ วสฺตุ ชานีมะ ตทฺยถา จกฺษุรฺมฺยํา ทฤศฺยเต อิติ ฯ อิทํ สํวฤติตะ ฯ เลากิกาศฺจกฺษุะ ปศฺยตีติ วทนฺตีตฺยต อาหุะ ตทฺยถา จกฺษุรฺภฺยํา ทฤศฺยต อิติ ฯ ยถา ห ภควานฺ-
มุหูรฺตมปิ เจทฺวิชฺญะ ปณฺฑิตํ ปรฺยุปาสเต ฯ
[กฺษิปฺรํ ธรฺมํ วิชานาติ] ชิหฺวา [สูป]รสํ ยถา ฯ
อเจตนาปิ ชิหฺวา ตุ น ทรฺวีภาชโนปมา ๚ อิติ ฯ
ชิหฺวาศฺริตํ มโน ชิหฺวาวิชฺญานํ ชนยตีตฺยต อาห ชิหฺวา [สูป]รสํ เวตฺตีติ ฯ ตถา จกฺษุราศฺริตฺย สมุตฺปนฺเน วิชฺญาเน จกฺษุะ ปศฺยตีติ วทนฺติ ฯ อต อาห- ชิเนารสาะ ปศฺยนฺติ ตทฺยถา จกฺษุรฺภฺยํา ทฤศฺยต อิติ ฯ
ยทฺภวานวาทีะ- อินฺทฺริเยณ วิษโย คฤหฺยเต วิชฺญาเนน วิกลฺปฺยเต อิติ ฯ อิทํ ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ อินฺทฺริยสฺยาวิชฺญาตฤตฺวาตฺ ฯ น จ ยูยํ พฺรวีถ อินฺทฺริยสฺไยวํ ภวติ อหํ วิศิษฺฏลกฺษณ อิติ ฯ อต อินฺทฺริยาณิ น วิษยานฺ คฤหฺณนฺติ ฯ ภวตํา ชฺญานานิ เนนฺทฺริยมเปกฺษฺย ชายนฺเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ มหทหงฺการาทีนิ หิ อินฺทฺริเยภฺยะ ปูรฺวมุตฺปทฺยนฺเต ฯ ภวตํา มหทาทีนิ ตตฺตฺวานิ น สนฺติ ฯ มูลปฺรกฤตฺยภาวาตฺ ฯ ภวตํา ศาสนํ- มูลปฺรกฤติวิการา มหทาทีนีติ ฯ มูลปฺรกฤติศฺจ นาสฺตีตฺยุกฺตเมว ฯ น ตุ เนนฺทฺริยมิติ ๚
น วิชานาตีนฺทฺริยวรฺโค ‘ษฺฏจตฺวาริํศะ ฯ
๔๙ วิษเยนฺทฺริยสํโยควิโยควรฺคะ
(ปฤ) ยทฺภวานโวจตฺ- วิชฺญานํ วิชานาติ เนนฺทฺริยมิติ ฯ ตตฺปฺรสาธิตมฺ ฯ อิทานีํ กิํ วิษเยนฺทฺริยสํโยคาทฺวิชฺญานมุตฺปทฺยเต กิํ วา ตทฺวิโยคาตฺ ฯ (อุ) จกฺษุรฺวิชฺญานํ น ปฺราปฺติมเปกฺษฺย วิษยานฺ วิชานาติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จนฺทฺราทโย วิปฺรกฤษฺฏปทารฺถา อปิ ทฤศฺยนฺเต ฯ จนฺทฺรรูปํ น คนฺธวินิรฺมุกฺตมาคจฺเฉตฺ ฯ อากาศาโลกาวเปกฺษฺย รูปํ ปศฺยติ ฯ ยทิ จกฺษูรูปํ ปฺราปฺโนติ ฯ ตทา นานฺตรากาศาโลเกา สฺยาตามฺ ฯ ยถา จกฺษุษิ ปฺรจฺฉาทิเต จกฺษุรฺน ปศฺยติ ฯ อโต ชฺญาตวฺยํ จกฺษุรฺวิชฺญานํ น ปฺราปฺย วิชานาติ ฯ อิติ ฯ
โศฺรตฺราทิวิชฺญานํ ทฺวิวิธมฺ- กิญฺจิตฺปฺราปฺย วิชานาติ กิญฺจิทปฺราปฺย วิชานาติ ฯ โศฺรตฺรํ รุทิตํ ปฺราปฺย วิชานาติ ฯ ฆนครฺชิตมปฺราปฺย วิชานาติ ฯ อนฺยานิ ตฺรีณิ วิชฺญานานิ อินฺทฺริยปฺราปฺตํ วิชานนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ทฤษฺฏํ ขลุ ตฺรยาณาเมษามินฺทฺริยาณํา วิษไยะ สํโยคาตฺ วิชฺญานํ ลภฺยต อิติ ฯ มไนนฺทฺริยมรูปิ ฯ อโต ‘ปฺราปฺตวิษยมฺ ฯ [วิษยํ] น ปฺราปฺโนติ ฯ
(ปฤ) จกฺษูรูปมปฺราปฺย วิชานาติ อิติ ภวทฺวจนมยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อสฺติ จกฺษุษิ รศฺมิะ ฯ อยํ รศฺมี รูปทรฺศนาย คจฺฉติ ฯ รศฺมิศฺจายํ ไตชสํ ทฺรวฺยมฺ ฯ จกฺษุศฺจ เตชะสมุตฺปนฺนมฺ ฯ เตชสะ สรศฺมิตฺวาตฺ ยทฺยปฺราปฺย ปศฺยติ ฯ กสฺมาตฺสรฺวาณิ รูปาณิ น ปศฺยติ ฯ จกฺษูรศฺมิรฺหิ สปฺรติเฆ ‘ปิ คจฺฉติ ฯ อวิภุตฺวาตฺ น สรฺวาณิ ปศฺยติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ สฺปรฺศ อิติ ฯ ยทฺยปฺราปฺโนติ ฯ กถํ สนฺนิปาตะ ฯ ปญฺเจนฺทฺริยาณิ สปฺรติฆานิ ฯ วิษเยษุ ปฺรติหนฺยนฺต อิติ สปฺรติฆานิ ฯ ฆฺราณํ คนฺเธ ชิหฺวา รเส กายะ สฺปฺรษฺฏวฺเย จกฺษูรูเป โศฺรตฺรํ ศพฺเท ยทฺยปฺราปฺตมฺ ฯ ตทา อปฺรติฆมฺ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺเนษุ ปญฺจวิษเยษุ ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ อตะ ปญฺจ วิชฺญานานิ ปฺราปฺย วิชานนฺติ ฯ ยทฺยปฺราปฺย วิชานนฺติ อตีตมนาคตํ รูปมปิ วิชานียุะ ฯ น วิชานนฺติ วสฺตุตะ ฯ พหุปฺรตฺยยสามคฺรฺยา จ ชฺญานมุตฺปทฺยเต อิติ จกฺษูรศฺมิรฺวิษยสํโยคาย คจฺฉติ ฯ รูเป รศฺมิปฺราปฺติรฺหิ สนฺนิปาตะ ฯ
ศพฺโท ‘ปิ โศฺรตฺรํ ปฺราปฺย ศฺรูยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ วิปฺรกฤษฺฏเทศวรฺตินิ ปุรุเษ มนฺทํ ภาษมาเณ น ศฺรูยเต ฯ ยทิ ศพฺทํ รูปวทปฺราปฺยาปิ วิชานาติ ฯ มนฺทมปิ ศพฺทํ ศฤณุยาตฺ ฯ น ตุ ศฤโณติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺราปฺย ศฤโณตีติ ฯ ศพฺโท ทูรโต ‘ปิ ศฺรูยเต ฯ ยทฺยปฺราปฺย ศฺรูยเต ฯ อาวรเณ สตฺยปิ ศฺรูเยต ฯ ทูรตะ ศฺรูยมาณะ ศพฺโท น ปฺรตฺยายยติ ฯ สนฺนิกฤษฺฏํ ศฺรูยมาณสฺสุ ปฺรตฺยายยติ ฯ อปฺราปฺย ศฺรวเณ ตุ ส วิภาโค น สฺยาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต ศพฺทะ ปฺราปฺย ศฺรูยต อิติ ฯ กิญฺจานุกูลวาเยา ศพฺทะ ปฺรตฺยายยติ ฯ น ปฺรติกูลวาเยา ฯ อโต ‘ปิ ปฺราปฺย ศฺรูยเต ฯ ศพฺทะ สากลฺเยน ศฺรูยเต ฯ อปฺราปฺย ศฺรวเณ ตุ น สากลฺเยน ศฺรูเยต ฯ ยถา รูปสฺยาปฺราปฺตฺยา ทรฺศานาตฺ น สากลฺเยน ทรฺศนมฺ ฯ อโต ชฺญายเต น รูปสมะ ศพฺท อิติ ฯ อปฺราปฺย ศฺรวเณ ตุ รูปสมะ สฺยาตฺ ฯ ยถา รูปสฺเยกเทศํ ทฤษฺฏฺวา อวศิษฺฏมปิ อาโลกมเปกฺษฺย ปศฺยติ ฯ ตถา ศพฺโท ‘ปิ สฺยาตฺ ฯ น วสฺตุตสฺตถา ภวติ ฯ อโต ‘ปฺราปฺย น ศฺรูยเต ฯ
ยทฺภวานาห- โศฺรตฺราทีนีนฺทฺริยาณิ วิษยมปฺราปฺย วิชานนฺตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ศพฺทคนฺธรูปรสสฺปรฺศา อินฺทฺริยมาคจฺเฉยุะ ฯ ยทิทานีมินฺทฺริยํ คจฺฉตีติ ฯ ตทฺยุกฺตมฺ ฯ โศฺรตฺราทีนามินฺทฺริยาณํา นีรศฺมิกตฺวาตฺ ฯ เตโช มหาภูตเมกเมว สรศฺมิกมฺ ฯ อโต น คจฺฉติ ฯ ศพฺทํ ยทิ ฆนนิพิฑํ ชลาทฺยาวฤตมปิ โศฺรตฺรํ โศฺรตุํ ศกฺโนติ ฯ ยทิ สรศฺมิ, ตทินฺทฺริยมฺ ฯ ไนวํ ศกฺนุยาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต โศฺรเตฺรนฺทฺริยํ นีรศฺมิกมิติ ฯ โศฺรตฺรมนฺธกาเร ‘ปิ วิษยํ วิชานาติ ฯ ยทิ สรศฺมิกมฺ, นานฺธกาเร วิชานียาตฺ ฯ สรศฺมิกมินฺทฺริยญฺจ ทิศมเปกฺษฺย วิชานาติ ฯ เอกํา ทิศํ ทฺรษฺฏุํ ศกฺโนติ ไนกสฺมินฺ สมเย สรฺวา ทิโศ ทฺรษฺฏุํ ศกฺโนติ ฯ ยถา ปูรฺวาภิมุขะ ปุรุษะ ปูรฺวํา ทิศํ รูปญฺจ ปศฺยติ นานฺยา ทิศะ ฯ
วทนฺติ จ มโน คจฺฉตีติ ฯ อตะ ปฺราปฺย วิษยํ วิชานาติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร-
ทูรงฺคมเมกจรมศรีรํ คุหาศยมฺ
สูรฺยสฺย รศฺมิริว จิตฺตํ จรติ วิปฺรกีรฺณตะ ฯ
มตฺสฺโย ยถา สฺถเล กฺษิปฺต [โอกโมกต อุทฺธฤตะ ฯ]
ปริสฺปนฺทตีทํ จิตฺตํ สฺวาภีษฺฏญฺจ ยถา จรตฺยทะ ๚ อิติ ฯ
อตะ ษฑฺวิษยานฺ ปฺราปฺย วิชานนฺติ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ รศฺมิรฺคจฺฉตีติ ภวทฺวจนมยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา ปุรุโษ ทูรตะ สฺถาณุํ ทฤษฺฏฺวา สํเศเต กิมยํ ปุรุษ อิติ ฯ ยทิ รศฺมิรฺครฺจฺฉติ ฯ กสฺมาตฺ สํศโย ภเวตฺ ฯ อติสนฺนิกฤษฺฏญฺจ จกฺษุรฺน ปศฺยติ ฯ ยถา จกฺษุสฺสํสกฺตํ ตฤณโรม น ปศฺยติ ฯ อโต รศฺมิรฺคจฺฉนฺนปิ อติสนฺนิกรฺษานฺน ปศฺยติ ฯ ยทิ รศฺมิสฺตตฺร คจฺฉติ ฯ กสฺมาตฺ สฺถูลํ ปศฺยติ น สูกฺษฺมํ วิเวจยติ ฯ รูปทรฺศเน ‘สฺติ ทฺวิภาคะ ยทุต ปูรฺวสฺยํา ปศฺจิมายํา วา ทิศิ รูปมิติ ฯ สนฺนิกฤษฺฏวิปฺรกฤษฺฏวิภาโค ‘ปฺยสฺติ ฯ ยทิ จกฺษุะ ปฺราปฺย วิชานาติ ฯ ตาทฤศวิภาโค น สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ คนฺธรสสฺปรฺเศษุ นายํ วิภาโค ‘สฺติ ฯ อโต นยนรศฺมิรปฺราปฺย วิชานาติ ฯ นยนรศฺมิรฺยทิ ปูรฺวเมว ทฤษฺฏวานฺ ฯ กิมรฺถํ ปุนรฺคจฺฉติ ฯ ยทิ ปูรฺวมทฤษฺฏฺวา คจฺฉติ ฯ กุตฺร คจฺฉติ ฯ ยทิ สนฺนิกฤษฺฏรูปํ วิปฺรกฤษฺฏรูปญฺจ เอกทา ยุคปตฺปศฺยติ ฯ น ตถา คมนธรฺมะ ฯ อโต นยนรศฺมิรฺน คจฺฉติ ฯ ยทิ ส คจฺฉติ ฯ มธฺเย มารฺคํ รูปาณิ ปศฺเยตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ น ปศฺยติ ฯ อโต ชฺญายเต น คจฺฉตีติ ฯ รศฺมิรฺคจฺฉตีติ รศฺมิะ กายพฺทหิรฺคโต เนนฺทฺริยํ ภเวตฺ ฯ ยถางฺคุเลา กายาตฺสมุจฺฉิทฺย วิยุชฺยมานายํา นาสฺติ กายพุทฺธิะ ฯ น จกฺษุะ สฺวาศฺรยํ ตฺยชตฺ ปศฺยามะ ฯ สปกฺษาภาเว นาสฺติ เหตุะ ฯ ตสฺย นยนรศฺเม รสติ ทฺรษฺฏริ ส น สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) อสฺตียํ นายนรศฺมิะ สูรฺยรศฺมิติรสฺกฤตา น ทฤศฺยเต ฯ ยถา สูรฺยรศฺเมา นกฺษตฺราณิ น ปฺรตฺยกฺษาณิ ฯ (อุ) ตถา เจทฺราตฺเนา ทฤศฺเยต ฯ (ปฤ) รูป ธรฺมา อวศฺยํ พาหฺยํ ปฺรกาศมเปกฺษฺย ทฤศฺยนฺเต ฯ ราเตฺรา จ พาหฺยปฺรกาโศ นาสฺติ ฯ เยน น ทฤศฺยนฺเต ฯ (อุ) ยทียํ รศฺมิรฺทิวานิศมุภยตฺน โนปลภฺยเต ฯ ตทาสฺยา อตฺยนฺตานุปลพฺธิะ ฯ (ปฤ) พิฑาลสฤคาลมูษิกาทีนํา สรฺเวษํา ราตฺริญฺจราณํา นายโน รศฺมิรุปลภฺยเต ฯ (อุ) อิทํ ทฤศฺยรูปํ วิฑาลาทีนํา จกฺษุษิ วรฺตเต ฯ ยถา ขทฺโยตสฺย ปฺรกาศาตฺมกํ รูปํ ตตฺกายวรฺติ ฯ นายํ รศฺมิะ ฯ ยถา จ ราตฺริญฺจรา ชนฺตโว ‘นฺธกาเร ปศฺยนฺติ ฯ มนุษฺยาศฺจ น ปศฺยนฺติ ฯ ตถา จ เตษาเมว รศฺมิะ สฺยาตฺ ฯ นานฺเยษามฺ ฯ ตไถว ธรฺมตา สฺยาตฺ ฯ
ยทวาทีะ- ยทฺยปฺราปฺย ปศฺยติ ฯ สรฺวาณิ รูปาณิ ปศฺเยทิติ ฯ ยตฺ รูปํ ชฺญานสฺย โคจรํ ตตฺ ทฤศฺยมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จกฺษุรนุปหตํ ภวติ ฯ วิษย อาภาสคโต ภวติ ฯ ตทา ส ทฤศฺโย ภวติ ฯ อิติ ฯ (ปฤ) โก นามาภาสคตะ ฯ (อุ) ยทา รูปจกฺษุโษะ สนฺนิปาตะ ฯ ส อาภาสคตะ ฯ (ปฤ) ยทิ จกฺษุรฺน ปฺราปฺโนติ กะ สนฺนิปาตะ ฯ (อุ) สมานมิทมฺ, ยถา ภวตศฺจกฺษู รูปํ ปฺราปฺยาปิ กทาจิตฺปศฺยติ กทาจินฺน ปศฺยติ ฯ ตทฺยถา จกฺษุะ สูรฺยํ ปฺราปฺย สูรฺยมณฺฑลํ ปศฺยติ น ตุ สูรฺยกรฺม ฯ เอวํ มมาปิ จกฺษุรคตฺวาปิ ยทฺรูปมาภาสคตํ ภวติ ฯ ตตฺ ปศฺยติ ฯ ยทาภาสคตํ น ภวติ น ตตฺปศฺยติ ฯ (ปฤ) นยนรศฺมิะ สุทูรํ คจฺฉติ ฯ เวคปฺรกรฺษาตฺตุ สูรฺยกรฺม น ปศฺยติ ฯ (อุ) ยทิ เวคปฺรกรฺษาตฺสูกฺษฺมํ กรฺม น ปศฺยติ, สฺถูลํ สูรฺยมณฺฑลปริมาณํ กสฺมานฺน ปศฺยติ ฯ น หีทํ ยุชฺยเต ฯ ยทิ รศฺมิมสฺตตฺร คตฺวา ปศฺยตีติ ฯ กสฺมาทฺ ทูรสฺถํ สูรฺยมณฺฑลํ ทฤษฺฏฺวาปิ กรฺม น ปศฺยติ ตตฺ ปาฏลิปุตฺราทิ อาสนฺนํ ชนปทนครมฺ ฯ ยทิ ภวานฺ มนฺยเต ปาฏลิปุตฺราทิ น อาภาสคตมิตฺยโต น ปศฺยตีติ ฯ มม จกฺษุรปฺราปฺยาปิ รูปํ นาภาสาคตมิตฺยโต น ปศฺยติ ฯ
(ปฤ) สรฺวาณิ รูปาณิ อาภาสคตานิ ทฤศฺยานีติ ชฺญาตเมว ฯ อิทานีํ กิํ ทฤศฺยํ กิมทฤศฺยมฺ ฯ (อุ) อธฺวาวรณานฺน ทฤศฺยเต ยถาตีตมนาคตมฺ ฯ รูปสฺยาภิภาวกวิเศษานฺน ทฤศฺยเต ยถา ราเตฺรา เตโช ทฤศฺยมนฺยททฤศฺยมฺ ฯ ภูมิวิเศษานฺน ทฤศฺยเต ยถา ปฺรถมธฺยานคตจกฺษุษา ทฺวิตียธฺยานคตํ รูปํ น ทฤศฺยเต ฯ ตม อาวาวรณานฺน ทฤศฺยเต ยถา ตมสิ ฆฏะ ฯ ฤทฺธิพลานฺน ทฤศฺยเต ยถา ภูตาทีนํา เทหะ ฯ อติฆนมาลาวฤตตฺวานฺน ทฤศฺยเต ฯ ยถา ปรฺวตสฺย พาหฺยํ รูปมฺ ฯ อติทูรานฺน ทฤศฺยเต ยถานฺเย โลกธาตวะ ฯ อติสามีปฺยานฺน ทฤศฺยเต ยถา จกฺษุปฺยญฺชนมฺ ฯ อปฺราปฺตฺยา น ทฤศฺยเต ยถา ปฺรภาคตา อณโวะ ทฤศฺยาะ ปฺรภาพาหฺยาสฺตุ อทฤศฺยาะ ฯ เสากฺษฺมฺยานฺน ทฤศฺยเต ยถา ปุรุษาการะ สฺถาณุรฺน วิเวกฺตุํ ศกฺยะ ฯ สมานาภิหารานฺน ทฤศฺยเต ยถา มหาราศิคตเมกํ ศาลิธานฺยมฺ ฯ ยถา จ กากวฤนฺทคต เอกะ กากะ ฯ ปูโวกฺตวิปรีตมาภาสคตมิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) กศฺจกฺษุษ อุปฆาตะ ฯ (อุ) วาโตษฺมศีตาทิภิรฺวฺยาธิภิะ ปฺรติฆาตะ ฯ ยตฺ วาโตปหตํ จกฺษุะ ตตฺ วิปรฺยสฺตํ นีลกฤษฺณาทิรูปํ ปศฺเยตฺ ฯ ยทูษฺโมปหตํ ตตฺ ปีตรกฺตาคฺนิชฺวาลาทิ ปศฺยติ ฯ ยจฺฉีโตปหตํ ตตฺ ภูยสาวทาตหฺรทชลาทิรูปํ ปศฺยติ ฯ ยตฺ ชาครโณปหตํ จกฺษุะ ตตฺ กมฺปิตวฤกฺษาทิรูปํ ปฺรายะ ปศฺยติ ฯ ยตฺ ปริเขโทปหตํ จกฺษุะ ตตฺ รูปํ ทฤษฺฏฺวา น พุธฺยเต ฯ ภาคศะ ปฺรณุทิตเมกํ จกฺษุศฺจนฺทฺรทฺวยํ ปศฺยติ ฯ ภูตาทฺยาวิษฺฏํ วิกฤตํ ปศฺยติ ฯ ปาปกรฺมวศาตฺกุรูปํ ปศฺยติ ฯ ปุณฺยกรฺมวศาตฺสุรูปํ ปศฺยติ ฯ ปิตฺโตปหตํ จกฺษุรฺชฺวาลาทิรูปํ ปศฺยติ ฯ สตฺตฺวา อปรินิษฺปนฺนจกฺษุสฺตฺวาทฺวิกลํ ปศฺยนฺติ ฯ ฆนติมิราวฤตจกฺษุษฺกา น ปศฺยนฺติ ฯ ยทุปหตํ จกฺษุรินฺทฺริยํ น ปศฺยติ ฯ ส จกฺษุษ อุปฆาตะ ฯ ตลฺลกฺษณวิปริโต ‘นุปาฆาตะ ฯ โศฺรตฺราทีนีนฺทฺริยาณฺยปิ [ตถา]รฺถวศาทฺวิเวกฺตวฺยานิ ฯ
(ปฤ) ปญฺจ วิษยาะ ชฺญานาภาสคตตฺวาตฺ ชฺเญยา ภวนฺตีติ ชฺญาตเมว ฯ กตเม ธรฺมา ชฺญานสฺยาภาสคตา น ภวนฺติ ฯ (อุ) อูรฺธฺวภูมิกตฺวานฺน ชฺญายเต ยถา ปฺรถมธฺยานจิตฺตํ ทฺวิตียธฺยานตทูรฺธฺวธรฺมานฺ น วิชานาติ ฯ อินฺทฺริยวิเศษานฺน ชฺญายเต ยถา มนฺเทนฺทฺริยสฺย จิตฺตํ ตีกฺษฺเณนฺทฺริยสฺย จิตฺตคตธรฺมานฺ น วิชานาติ ฯ ปุรุษวิเศษานฺน ชฺญายเต ยถา โศฺรตฺรอาปนฺนะ สกฤทาคามินศฺจิตฺตคตธรฺมานฺ น วิชานาติ ฯ พลปฺรเภทานฺน ชฺญายเต ยถา ยนฺมโนวิชฺญานํ ยสฺมินฺ ธรฺเม พลวิหีนํ น เตน มโนวิชฺญาเนน ส ธรฺโม ชฺญายเต ฯ ตทฺยถา สมาหิตจิตฺต(สฺย) มโนวิชฺญานวิชฺเญยธรฺโม น วิกฺษิปฺตจิตฺตกมโนวิชฺญาเนน วิชฺญาตุํ ศกฺโย ภวติ ฯ ยถา ปฺรตฺเยกพุทฺธมโนวิชฺญานพลวิชฺเญยธรฺโม น ศฺราวกมโน[วิชฺญาน]พเลน วิชฺญาตุํ ศกฺโย ภวติ ฯ ยโถรฺธฺวปกฺษิกธรฺโม นาวรปกฺษิกมโนวิชฺญาเนน วิชฺญาตุํ ศกฺยะ ฯ อติสูกฺษฺมา ธรฺมา น ชฺญาตุํ ศกฺยาะ ฯ ยโถกฺตมภิธรฺเม เกน จิตฺเตน สฺมรฺยเต ฯ ยทุต ปฺรตีติปฺรตฺยายกํ ปูรฺวานุภวิตฤ, เตน สฺมรฺยเต นานนุภวิตฺรา ฯ ยถา ชนาะ สํสาเร ปูรฺวานุภูตํ ธรฺมํ สฺมรนฺติ ฯ อนนุภูตํ น สฺมรนฺติ ฯ อารฺยาสฺตุ ยทิ วานุภูตํ ยทิวานนุภูตํ สรฺวํ ตทารฺยชฺญานพลาทฺวิชานนฺติ ฯ วิศิษฺฏวิษยตฺวาตฺ ชฺญายเต ยถา รูปธาตุกจิตฺตมนุภูย กามธาตุกธรฺมานฺ วิชานานฺติ ฯ วิปรฺยยาวฤตตฺวานฺน ชฺญายเต ยถา สตฺกายทฤษฺฏิกจิตฺตํ ปญฺจสฺกนฺธาลมฺพนํ ไนราตฺมฺยํ ปศฺยติ ฯ ตถา อนิตฺยํ ทุะขมปิ ฯ พลาวฤตตฺวานฺน ชฺญายเต ยถา มฤทฺวินฺทฺริยะ ปุรุษสฺตีกฺษฺเณนฺทฺริยสฺย จิตฺตมาวฤตตยา น วิชานาติ ฯ [ยตฺ] ปูรฺโวกฺตลกฺษณวิปรีตํ ตทาภาสคตมิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) โก นาม มนส อุปฆาตะ ฯ (อุ) วิเกฺษปวิปรฺยยภูตาเวศา มานมทจิตฺตปฺรโมษา มทฺเยน วา เอาษธวฺยาโมเหน วา จิตฺตวิภฺรมะ, กทาจิตฺ ราคฺริกฺรุทฺธตาทิเกฺลศปริปุษฺฏ ปฺรมาทปฺรนษฺฏจิตฺตตา ยถา ศฺวปากไกวรฺตาทีนามฺ ฯ สนฺนิปาเตน วา จิตฺตปฺตฺโยปฆาโต ภวติ ฯ ชราวฺยาธิมรณานฺยปิ จิตฺตสฺโยปฆาตาะ ฯ ยจฺจิตฺตํ กุศลธรฺมคตํ ยทวฺยากฤตธรฺมนิมคฺนมฺ ฯ ตทนุปหตํ นาม ฯ เอวมาทิภิะ การไณะ สตฺตฺโว วิษยานฺ วิชานาติ ฯ ตสฺมาทฺยทฺยปฺราปฺย ปศฺยติ กสฺมานฺน สรฺวาณิ รูปาณิ ปศฺยตีติ ภวทฺวจนมยุกฺตมฺ ฯ
ยทโวจะ- ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ สฺปรฺศ อิติ ฯ อินฺทฺริยวิษยวิชฺญานานุคมนกาละ สฺปรฺศะ นาวศฺยํ ปฺราปฺติลกฺษณะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ มไนนฺทฺริยสฺยาปฺยุกฺตํ ตฺรยาณํา สนฺนิปาต อิติ ฯ น ตตฺร ปฺราปฺติลกฺษโณ ‘สฺติ สฺปรฺศะ ฯ [สฺปรฺศสฺย] ปฺราปฺติลกฺษณตฺวาตฺ [อินฺทฺริยาณิ] สปฺรติฆานีติ ภวทฺวจนมยุกฺตมฺ ฯ น หฺยสฺติ ปฺรติหนฺติลกฺษณมฺ อิตฺยุกฺตตฺวาตฺ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺเนษุ ชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ยทวาทีะ ตตฺร ษษฺฐํ วิชฺญานมปิ ปฺรตฺยุตฺปนฺนมาตฺรํ ชฺญาปเยตฺ ปรจิตฺตชฺญานวตฺ ฯ พหุปฺรตฺยยสามคฺรฺยา ชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ยทวาทีะ ฯ ตตฺ ษษฺฐมไนนฺทฺริเยณ ปฺรตฺยุกฺตเมว ยทุต อินฺทฺริยวิษยวิชฺญานานุคมกาละ สนฺนิปาต อิติ ฯ ปฺรตีตฺย มโน ธรฺมําศฺจ มโนวิชฺญานมุตฺปทฺยต อิตีทํ วจนญฺจ ตทา วฺยรฺถํ สฺยาตฺ ปฺราปฺตฺยภาวาตฺ ฯ ปฺรตินิยตนิยโม หิ สนฺนิปาโต นาม ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานํ จกฺษุรฺมาตฺรํ นานฺยทาศฺริตฺย นานาศฺริตฺย ภวติ ฯ [ตถา] รูปมาตฺรํ ปฺรตีตฺย นานฺยตฺปฺรตีตฺย นาปฺรตีตฺย ภวติ ฯ เอวํ ยาวนฺมโนวิชฺญานมปิ ฯ
วิษเยนฺทฺริยสํโยควิโยควรฺค เอโกนปญฺจาศะ ฯ
๕๐ ศพฺทศฺรวณวรฺคะ
ยทวาทีะ วิปฺรกฤษฺฏเทศวรฺตินิ ปุรุเษ มนฺทํ ภาษมาเณ น ศพฺทะ ศฺรูยเต ฯ อโต ชฺญายเต ศพฺทะ โศฺรตฺรํ ปฺราปฺโนตีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา ภวานาห วิปฺรกฤษฺฏเทศวรฺตินิ ปุรุเษ ภาษมาเณ ศพฺทาตฺ ศพฺทสนฺตตฺยา ตนุรฺภูตฺวา น ปุนรุทฺภวตีตฺยโต น ศฺรูยต อิติ ฯ เอวํ มมาปิ สฺยาตฺ ฯ ศพฺโท ‘ปฺราปฺยาปิ โส ‘ลฺปียานิติ น ศฺรูยเต ฯ ยถา ภวโต นยนรศฺมิรฺคตฺวาปิ สูรฺยมณฺฑลมาตฺรํ ปศฺยติ น สูรฺยสฺย กรฺม ฯ เอวํ มมาปิ ฯ โศฺรตฺรมปฺราปฺยาปิ ศพฺท เอาทาริกะ สนฺ ศฺรูยเต สูกฺษฺมสฺตุ น ศฺรูยเต ฯ ยถา ภวโต นยนรศฺมิะ สุทูรํ คจฺฉนฺนปิ น ศตสหสฺรายุตโยชนานิ ปฺราปฺโนติ ฯ ปฺรสนฺนสลิลาทฺยาวฤตํ สุษฺฐุ ปศฺยนฺนปิ ภิตฺตฺยาทฺยาวฤตํ ตุ น ปศฺยติ ฯ สูรฺยมณฺฑลํ ทฤษฺฏฺวาปิ น ปศฺยติ สูรฺยกรฺม ฯ ตถา มมาปิ โศฺรตฺรมปฺราปฺยาปิ ศพฺทเมาทาริกํ ศฤโณติ ฯ น ตุ ศกฺโนติ สูกฺษฺมํ วิเวจยิตุมฺ ฯ
ยทวาทีะ- อนุกูลวาเยา ปฺรตฺยายยติ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตทา ตุ น กศฺจิตฺปฺรติกูเล วาเยา ศฤโณตีติ สฺยาตฺ ฯ ยถา คนฺธะ ปฺรติกูลวาเยา น ชิฆฺรยเต ฯ ตทา ศพฺโท ‘ปิ ปฺรติกูลวาเยา น กิญฺจิทปิ น โศฺรตวฺยะ สฺยาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ ศฺรูยเต ฯ อโต ชฺญายเต ศพฺโท ‘ปฺราปฺย ศฺรูยต อิติ ฯ ยทลฺปํ ศพฺทะ ศฺรูยเต ตตฺ วายฺวาวรณาตฺ ฯ กิญฺจ ศพฺโท คนฺธวตฺ ปฺรวาหฺยะ ฯ กิมนุกูลปฺรติกูล วายุวิกลฺปนยา ฯ
ยทโวจะ ศพฺทะ สากลฺเยน ศฺรูยต อิตฺยตะ ปฺราปฺติปเกฺษ น รูปสม อิติ ฯ น ยุกฺตมิทมฺ ฯ ศพฺทธรฺโม ยตฺ สากลฺเยน ศฺรูยต อิติ ฯ น ตถา รูปธรฺมะ ฯ ปทารฺถาะ สลกฺษณวิลกฺษณา ภวนฺติ ฯ ชฺเญยวิษยตฺเวน สมาะ ฯ สากลฺยาสากลฺยชฺญานตฺเวน วิษมาะ ฯ ฆณฺฏาศพฺโท ฆณฺฏายํา ศฺรูยเต ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ตทฺยถา ปุรุษะ ฆณฺฏานาทศุศฺรูษยา กรฺเณน ฆณฺฏามุเปติ ฯ ศพฺทศฺจ คุณตฺวานฺน คจฺฉติ ฯ คุณานามกรฺมการิตฺวาตฺ ฯ
(ปฤ) ศพฺทปรมฺปรโยตฺปทฺยมาเน ศพฺทคุเณ วีจีตรงฺควจฺฉพฺโท คจฺฉตีตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) ศพฺทตรงฺคสฺย เกน สห ทฤษฺฏานฺตะ ฯ อพฺลกฺษเณ เภรีจรฺมณิ สติ ตรงฺค อุตฺปทฺเยต ฯ อิทานีํ ศพฺเท กะ ปุนะ ศพฺทะ ยะ ศพฺทานฺตรํ ชนยติ ฯ ยทิ มนฺยเส ศพฺทะ ศพฺทานฺตรํ ชนยตีติ ฯ กสฺมานฺน มูลปฺรเทเศ ชนยติ นานฺยตฺร ฯ อปามพฺลกฺษณวิรุทฺธตฺวาตฺ ตรงฺโค ชายเต ฯ โย วทติ- ปุรุษะ ศพฺทํ กโรตีติ ฯ [ตสฺย] กรฺณเมว วกฺตฤ สฺยาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ น สมฺภวติ ฯ อโต ชฺญายเต ศพฺโท โนจฺจริโต คจฺฉตีติ ฯ ยทิ ฆณฺฏาตะ ศพฺทสนฺตติรุตฺปทฺยเต, ตรฺหิ ฆณฺฏา ศพฺทวิหีนา น สฺยาตฺ ฯ ยทิ ศพฺทสฺตรงฺควตฺสนฺตตฺยา ปฺรวรฺตเต อิติ ฯ นิยตมาโป นิสฺตรงฺคาะ สฺยุะ ฯ เอวํ ฆณฺฏาตะ ศพฺท [อุทฺคเต] สติ ฆณฺฏา นิศฺศพฺทา สฺยาตฺ ฯ น วสฺตุต อิทํ ยุชฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต ศพฺโท ฆณฺฏายํา วรฺตต อิติ ฯ ฆณฺฏายํา คฤหีตายํา ศพฺท อุปรมติ ฯ อโต ชฺญายเต ศพฺทะสทา ฆณฺฏามาศฺรยต อิติ ฯ ยทิ ศพฺโท ฆณฺฏามาศฺริโต ฆณฺฏาตศฺจาปิ วิยุชฺยต อิติ ฯ ฆณฺฏายํา คฤหีตายํา ฆณฺฏามาศฺริตะ ศพฺโท ‘นิรุทฺธะ สฺยาตฺ ฯ ฆณฺฏาวิยุกฺตะ ศพฺโท ‘นุวรฺเตต ฯ ทฤษฺเฏ วฺยวหาเร จ นาสฺติ กิญฺจิตฺ ยถา ฆณฺฏาสนฺตติรุตฺปทฺยต อิติ ฯ ศพฺทสฺย จาสฺติ ทิคฺภาคเภโท ยทุต ปฺราจีศพฺทะ กรฺณเทศํ ปฺราปฺโนติ ตทา น สฺยาตฺ อยํ วิภาคะ ฯ ยทิ ศพฺท อาคจฺฉติ ฯ ตทา ทิวฺยโศฺรตฺรํ นิษฺปฺรโยชนํ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ศตสหสฺรโลกธาตูนฺ ศพฺทะ กถมาคจฺฉติ ฯ ยถา วิทฺธศพฺทะ ศพฺทเทศํ ลกฺษยติ ฯ ตถา ยทิ ศพฺทะ โศฺรตฺรมาคจฺฉติ ฯ สฺวยเมว โศฺรตฺรํ วิธฺยาตฺ ฯ ตถา โน เจตฺ วิทฺธศพฺท อิติ โนจฺเยต ฯ ยะ ศพฺโท วิปฺรกฤษฺฏะ สนฺนิกฤษฺฏศฺจ เตา ยุคปตฺ ศฺรูเยตามฺ ฯ
ศพฺทศฺจ กฺษณิกตฺวานฺน ศพฺทานฺตรมุตฺปาทยติ ฯ น หิ ปศฺยามะ กฺษณิกธรฺมะ กสฺยจิชฺชนก อิติ ฯ อโต น ศพฺทะ ศพฺทานฺตรํ ชนยติ ฯ ยถา กฺษณิกํ กรฺม น กรฺมานฺตรมุตฺปาทยติ ฯ ยทิ ศพฺทะ ศพฺทานฺตรมุตฺปาทยติ ฯ กรฺมาปิ กรฺมานฺตรมุตฺปาทเยตฺ ฯ เอกญฺจ น กรฺม กรฺโมตฺปาทกมิติ วจนํ ปฺรณษฺฏํ สฺยาตฺ ฯ ภวตํา ศาสเน ศพฺทะ ศพฺทานฺตเรณ วิรุทฺธะ ปฤถกฺ, ไนกสฺถานิกะ ฯ ยทิ ศพฺทะ ศพฺทนฺตเรไณกสฺถานิกะ, น ส วิรุทฺโธ นาม ฯ ยทิ ไนกสฺถานิกะ ฯ ตทา ปูรฺวศพฺเท นิรุทฺเธ ‘นนฺตรศพฺทะ สฺวยมุตฺปทฺยเต ฯ อโต น ศพฺทะ ศพฺทานฺตรมุตฺปาทยติ ฯ ศพฺทศฺไจโก ธรฺมะ, กถํ ศพฺทานฺตรมุตฺปาทยติ ฯ นหฺเยกํ วสฺตูตฺปาทกํ ปศฺยามะ ฯ (ปฤ) ยถา สํโยค เอกะ สนฺ วสฺตุนามุตฺปาทกะ ฯ เอวํ ศพฺโท ‘ปิ เอกธรฺมะ สนฺนปิ ศพฺทานฺตรสฺโยตฺปาทกะ ฯ (อุ) ปศฺยสิ ขลุ สํโยค เอกะ สนฺ ยํ ศพฺทมุตฺปาทยติ [โส] ‘ปิ ตถา สฺยาตฺ ฯ รูปมปิ เอกํ สตฺ รูปานฺตรมุตฺปาทเยตฺ ฯ ตถา คนฺธรสสฺปรฺศา อปิ ฯ เอวญฺจ ทฺรวฺยํ ปญฺจสฺวภาวํ ตฺริสฺวภาวํ ทฺวิสฺวภาวํ น สฺยาตฺ ฯ
กรฺมสามฺยาจฺจ ฯ ศพฺทะ กรฺมณา ตุลฺยลกฺษณะ ฯ ยถา วทนฺติ ศพฺโท คุโณ ‘ปิ กรฺมณา ตุลฺโย นิรุธฺยเต ฯ ยถางฺคุลิสฺโผฏสฺวงฺคสฺปนฺทกรฺมาณิ ศพฺทวนฺติ ฯ น หิ สฺปนฺทะ ขฑฺคคาทฺวิยุชฺยเต ฯ เอวํ ศพฺโท ‘ปิ กรคฤหีเต ขฑฺเค ศพฺทะ สฺปนฺเทน สโหปรมติ ฯ อโต ชฺญายเต กรฺม น กรฺมานฺตรสฺโยตฺปาทกมฺ ฯ ศพฺโท ‘ปิ น ปุนะ ศพฺทานนฺตรสฺโยตฺปาทก อิติ ฯ ยถา กลฺปยสิ อาทฺยกรฺมณะ สํสฺการ อุตฺตโรตฺตรกรฺโมตฺปาทก อิติ ฯ ตถา อาทฺยศพฺทาตฺสํสฺการ อุตฺปทฺยเต ฯ สํสฺการาทุตฺตโรตฺตรกรฺมาณิ สมุตฺปทฺยนฺต อิติ ฯ ตตฺร นาสฺติ สํสฺการาทุตฺปทฺยมานํ สํสฺการานฺตรมฺ ฯ การณกรฺม สํสฺการมุตฺปาทยติ ฯ น ศพฺทะ ฯ กรฺมนิโรธาจฺจ น การณทฺรวฺยํ ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปูรฺวํ กรฺมณิ นิรุทฺเธ หิ ตทนนฺตรํ ทฺรวฺยมุตฺปทฺยเต ฯ เอวํ ศพฺโท ‘ปิ ฯ ปูรฺวศพฺเท นิรุทฺเธ ‘นนฺตรํ ศพฺทะ สฺวยมุตฺปทฺยเต ฯ อิตฺยนนฺตรศพฺโท น การณวานฺ สฺยาตฺ ฯ อถาปิ ยทิ วทสิ ปูรฺวศพฺทะ ศพฺทานนฺตรมุตฺปาทยตีติ ฯ ตทา ศพฺโท ‘กฺษณิกะ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ศพฺโทตฺปตฺติกาล ปฺรถมะ กฺษณะ ฯ ศพฺทานฺตโรตฺปตฺติกาโล ทฺวิตียะ กฺษณะ ฯ อุตฺปนฺนศพฺทานฺตร [กาละ] ตฤตียะ กฺษณะ ฯ ปูรฺวศพฺทนิโรธกาลศฺจตุรฺถ อิตฺยกฺษณิกะ สฺยาตฺ ฯ
ศพฺทะ กถํ ศพฺทานฺตเรณ วิรุทฺธะ ฯ กิํ ยถา ขลุ วิษํ วิเษาษเธน วิรุทฺธมฺ ฯ เอาษธํ วา วฺยาธฺยา วิรุทฺธมฺ ฯ ตถา โน เจตฺ ฆณฺฏา น ศพฺททฺวยวตีติ [น] สฺยาตฺ ฯ ยทฺเยกสฺมินฺ กฺษเณ ฆณฺฏา ศพฺททฺวยวตี, ตทา กฺษณสหเสฺร ‘ปิ ศพฺททฺวยวตี สฺยาตฺ ฯ ยถา คุเณ ‘สติ ทฺรฺวฺยสฺยาคฺนิสํโยคาทฺ คุณ อุตฺปทฺยเต ฯ ปูรฺวกฤษฺณรูเป นิรุทฺเธ รกฺตรูปมุตฺปทฺยเต ฯ เอวํ ศพฺโท ‘ปิ- ปูรฺวศพฺเท นิรุทฺเธ ศพฺทานฺตรมุตฺปทฺยเต ฯ ตถา โน เจตฺ เอกสฺมินฺเนว กฺษเณ ฆณฺฏา ศพฺททฺวยวตี สฺยาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ น ทฺวยวตี ฯ อโต ‘ยุกฺตมฺ ฯ ยทิ ศพฺทาตฺ ศพฺทานฺตรมุตฺปทฺยเต ตทา น เหตุมนุวรฺเตต ฯ วสฺตุตสฺตุ ฆณฺฏาตะ ศพฺท อุตฺปทฺยเต ฯ ส ตุ เหตุมนุวรฺตเต ฯ อิทญฺจ ศพฺทานฺตรมขณฺฏาศพฺทะ สฺยาตฺ ฯ ตจฺจ ศพฺทานฺตรํ ไนวํ สมุจฺฉิทฺเยต ฯ เหตุสมุจฺเฉทาภาวาตฺ ฯ
(ปฤ) อาทฺยศพฺทาตฺ สูกฺษฺมศพฺทะ ปริณมต อิตฺยโต ‘สฺติ สมุจฺเฉทะ ฯ (อุ) กสฺมาตฺสูกฺษฺมศพฺทะ ปริณมเต ฯ ยถาภิฆาตํ สํสฺการาภิวฺยกฺติะ ฯ ยถาภิวฺยกฺติ อาทฺยศพฺทะ ฯ ทฺวิตียศพฺทตทวยวาทโย ‘ปิ ยถาภิวฺยกฺติวิเศษํ ภวนฺติ ฯ ตาฑนเหตฺวภาวาตฺ สํสฺการาภิวฺยกฺติสฺตุ ภชฺยเต ฯ สํสฺการาภิวฺยกฺติภงฺคาตฺตุ ศพฺทะ สูกฺษฺมะ ปริณมเต ฯ ยสฺย ศพฺทเหตุกํ ศพฺทานฺตรมุตฺปทฺยต อิติ ฯ ตสฺย รูปมุปาทาย ชล อาทรฺเศ รูปมุตฺปนฺนํ สฺยาตฺ ฯ เอวํ ชเล จนฺทฺร อาทรฺเศ ปฺรติพิมฺพเมว รูปํ ภเวตฺ ฯ ตถา จ ไวเศษิกสูตฺรํ สรฺวํ นษฺฏํ สฺยาตฺ ฯ
ยทฺวทสิ วิภาคาจฺฉพฺโท นิษฺปทฺยต อิติ ฯ ตทปิ น ยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ หสฺตวิภาคาจฺฉพฺท อุตฺปทฺยเต ฯ สํโยคาตฺตุ ศพฺโท ภวติ ฯ ขฑฺควํศาทีนามวยเวษุ มิถะ สํศฺลิษฺเฏษุ วิภชฺยมาเนษุ จ มิโถ โนทนาจฺฉพฺโท ภวติ ฯ น จ วยํ วทามะ สํโยคาจฺฉพฺโท ภวตีติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นหฺยงฺคุลฺยากาศสํโยเค ศพฺท อุตฺปทฺยเต ฯ องฺคุลีษุ มิโถ ‘นุนฺนาสุ น ศพฺท อุตฺปทฺยเต ฯ อตะ สํโยคานฺโนตฺปทฺยเต ฯ เกวลํ จตุรฺษุ มหาภูเตษุ สํยุกฺเตษุ วิยุกฺเตษุ วา ศพฺท อุตฺปทฺยเต ฯ ยถา มหาภูตานํา กรฺม นิตฺยสฺถายิ, น ตานิ วิหาย คจฺฉติ ฯ
ศพฺทศฺรวณวรฺคะ ปญฺจาศะ ฯ
๕๑ คนฺธาฆฺราณวรฺคะ
(ปฤ) ยทฺยาห ภวานฺ- คนฺโธ นาสิกํา ปฺราปฺโต ชิฆฺรฺยต อิติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา ศพฺโท ทูราจฺฉฺรูยเต ฯ ตถา คนฺโธ วิปฺรกฤษฺฏเทศสฺโถ ‘ปิ ฆฺราตุํ ศกฺยเต ฯ ยทิ มนฺยเส ยตฺ อสฺมาทฺคนฺธาตฺ สนฺตตฺยา คนฺธการณมุตฺปทฺยต อิติ ฯ ตตฺ ศพฺทสนฺตาน อุกฺต เอว ตทฺโทษะ ฯ (อุ) คนฺธะ กถํ [ตรฺหิ] ฆฺราตวฺยะ ฯ (ปฤ) กุสุมาวยวานฺ สูกฺษฺมานฺ คจฺฉโต คนฺโธ ‘ปฺยาศฺริตฺย คจฺฉติ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ ยทิ กุสุมาวยวา คจฺฉนฺติ กุสุมาวยวสฺย รูปมปิ ทฺรษฺฏวฺยํ สฺยาตฺ ฯ น ตุ ทฤศฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต น คจฺฉนฺตีติ ฯ (ปฤ) กุสุมาวยวรูปมติสูกฺษฺมตฺวาตฺ น ทฤศฺยเต ฯ (อุ) คนฺโธ ‘ปฺยติสูกฺษฺโม น ชิฆฺรเยตฺ ฯ (ปฤ) ปฺรภาวมหตฺวาทฺคนฺโธ ชิฆฺนฺยเต ฯ ยถา โจษฺยสฺย หิงฺคาวทฤษฺฏรูเป ‘ปิ ตทฺคนฺธมาตฺรํ ชิฆฺรามะ ฯ (อุ) ยตฺร สูกฺษฺมาวยวรูปํ [ตตฺร] ตทฺคนฺโธ ชิฆฺรยต อิติ ปฺรตฺยกฺษทฤษฺฏมฺ ฯ สูกฺษฺมาวยวสฺย รูปํ กสฺมานฺน ทฤศฺยเต ฯ ยทิ กุสุมํ ทหฺยเต ฯ ตทฺคนฺโธ วรฺธเต ฯ รูปํ ปรํ นิรุธฺยเต ฯ อโต น กุสุมาวยโว คนฺธะ ฯ ยทิ คนฺธ กุสุมาวยวะ, อลฺปํ ฆฺราตวฺยะ สฺยาตฺ ฯ น ตถา วสฺตุตะ ฯ ยทิ กุสุมาวยวา คจฺฉนฺติ, กุสุมมปจียมานํ สฺยาตฺ ฯ นตฺวปจียเต วสฺตุตะ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ยถา เอกปลํ กุงฺกุม[กุสุมํ] สทา สคนฺธํ คตฺวาปิ สไทกปลมฺ ฯ (ปฤ) อปจียมานมติสูกฺษฺมตฺวานฺน ชฺญาตุํ ศกฺยเต ฯ ยถา ชลฆฏ เอกพินฺทฺวปคเม ตตฺกฺษโย น พุธฺยเต ฯ (อุ) ยทิ สทาปจียเต ฯ กุสุมเววาสตฺสฺยาตฺ ฯ กิํ ปุนรปจียมานํ น พุธฺยต อิติ ฯ ยทิ กุสุมํ สทาปจียเต ฯ ตทา [ตทฺคนฺธสฺย] อาฆฺราณํ โนปลภฺเยต ฯ สทาปจียมานตฺวาตฺปฺรติกฺษณมุตฺปนฺนวินาศิ สฺยาตฺ ฯ ปฺรติกฺษณวินาศิตฺวาทฺ ทฺรวฺยานฺตรมุตฺปนฺนํ สฺยาตฺ ฯ กิํ ปุนรฺน คุณานฺตรมุตฺปนฺนมิติ ฯ วสฺตุตสฺตุ กุสุมสฺยาฆฺราณมุปลภฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต กุสุมาวยวา น คจฺฉนฺตีติ ฯ
(ปฤ) ยทิ คนฺธมาตฺรํ คจฺฉติ คนฺโธ ‘ปิ [ตรฺหิ] กฺษีเยต ฯ สทาปจีรมานตฺวาตฺ ฯ คนฺธสฺย นิรวยตฺวาจฺไจกานฺติกปริกฺษย เอว สฺยาตฺ ฯ (อุ) น วยํ [สฺวี]กุรฺมะ กุสุมาวยวา วายุมนุวรฺตนฺต อิติ ฯ นาปิ วายุะ กุสุมสฺย คนฺธํ โพฒฺวา คมยตีติ ฯ กุสุมคนฺธมาตฺรมุปาทาย คนฺธานฺตรมุคฺปทฺยเต ฯ ตทุปาทาย คนฺธวายุะ ตตะ สมุตฺปนฺโน คนฺธวายุรฺนาสิกํา ปฺราปฺย ชิฆฺรฺยเต ฯ อโต นาสฺติ ตทฺโทษะ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ยถา ชิฆฺรนฺติ ติเล คนฺธํ, น ตุ กุสุมาวยวคนฺธมฺ ฯ กุสุเมน วาสิตตฺวาตฺ ฯ ยทฺยยํ กุสุมาวยวียะ ฯ กิํ วาสยติ ฯ ติลมฺ ฯ อโต ชฺญายเต ‘ยํ คนฺโธ น กุสุมาวยวรฺตีติ ฯ ส กุสุมคนฺธะ กุสุเม นิษฺปีฑิเต วา นิษฺปิษฺเฏ วา สํปริตาปิเต วา กฺษียเต ฯ ยะ ติลวรฺตี, น ส กฺษียเต ฯ ส กุสุมคนฺธศฺจ ไตลมาเตฺร วรฺตเต ฯ น ตุ กลฺเก ฯ อโต น กุสุมาวยวียะ ฯ ส จ คนฺโธ ทีรฺฆกาลํ ติเล วรฺตเต ฯ น ตุ กุสุเม ฯ อโต น กุสุมาวยวียะ ฯ (ปฤ) ยทิ น กุสุมาวยวียะ ฯ อยํ กสฺย คนฺธะ ฯ (อุ) อยํ ติลคนฺธะ กุสุมมุปาทาย สมุตฺปนฺโน น ติลาทฺวิยุชฺยเต ฯ เอวํ กุสุมคนฺธมุปาทาย วายุรฺคนฺธานฺตรมุตฺปาทยติ ฯ อิทญฺจ ปฺรทรฺศิตเมว ฯ
อถ กทาจิทุษฺณวายุศฺศีตวายุศฺจานุภูยเต ฯ น ตตฺราปามคฺเนรฺวา รูปมุปลภฺยเต ฯ อโต ชฺญาตวฺยํ วาเยา ปุนะ สฺปรฺศานฺตรมุตฺปทฺยเต ฯ น ตฺวาหฤตสฺย ชลสฺยาคฺเนรฺวายวา คจฺฉนฺตีติ ฯ ยทิ วายาวุษฺณสฺปรฺศสฺไตชสะ, ศีตสฺปรฺศศฺจ ชลียะ ตทานุษฺณาศีตสฺปรฺเศน ปารฺถิเวน ภวิตวฺยมฺ ฯ ยถา ชลสฺย เตชสศฺจ รูปํ โนปลภฺยเต, ปารฺถิวรูปมปิ เสากฺษฺมานฺโนปลภฺเยต ฯ ตถา เจตฺ วายุรสฺปรฺศะ สฺยาตฺ ฯ อิทํ โทษาไยว ภเวตฺ ฯ
อนฺยสฺยาปิ กสฺยจิทฺวจนมุปลภฺยเต- ยถา วาโยรุทกเตชะสํโยคาจฺฉีโตษฺณสฺปรฺศะ, ตถา วโยะ ปฤถิวีสํโยคาทนุษฺณาศีตสฺปรฺโศ ‘สฺติ อิติ ฯ ตตฺร นาสฺติ วินิคมกํ ยทุทกาวยวา สฺเตโชวยวา เอว วา วายุมนุคจฺฉนฺติ, น ตุ ปฤถิวฺยวยวา อิติ ฯ ยถา ภวตํา สูตฺรมฺ- ตฺรยะ สฺปรฺศา สฺปรฺศกายา วา น ปฤถิวฺยุทกเตชสามิตฺยทฤษฺฏลิงฺโค วายุริติ ชฺญายเต ฯ อเนน วจเนน ตฺริวิธาะ สฺปรฺศา วาเยา กทาจิทาคนฺตุกา วานาคนฺตุกา วา สฺยุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตฺริวิธาะ สฺปรฺศา ยทฺยทฤษฺฏลิงฺคาะ, ตทา วายวียาะ ฯ ภวโต มตํ ยตฺ ทฤษฺฏ อุทเก เตชสิ ศีโตษฺณสฺปเศา สฺตะ ฯ น เตา วายวีเยา ฯ อิติ ฯ เอวํ ทฤษฺฏปฤถิวฺยามนุษฺณาศีตสฺปรฺโศ ‘สฺตีติ โส ‘ปิ วายฺวยวีโย น สฺยาตฺ ฯ ยทิ ปูรฺวเมวาสฺติ ปฤถคฺวายุสฺปรฺโศ น ปฤถิวีสํโยคาตฺ ฯ ตรฺหิ วกฺตวฺยมยํ สฺปรฺโศ วายวียะ ฯ อาเทา ตุ น ทฤศฺยต อิติ ฯ กถํ ชฺญาตวฺยํ วายุสฺปรฺศมาตฺร มนุษฺณาศีตํ น ตุ ปฤถิวฺยวยว อิติ ฯ วยมปิ วทาโม รูปรสคนฺธสฺปรฺศาะ ปฤถิวฺยาเมว สนฺติ นาพาทิษุ อิติ ฯ
ยตฺ ภวตํา มตมฺ- ยตฺ ทฤษฺเฏษุ อพาทิษุ รูปาทิกมสฺตีติ ฯ ตตฺ ปฤถิวีโยคาทฺ ทฤศฺยเต น ตุ ตตฺ ตตฺราสฺติ ฯ อปฺสุ อุษฺณลิงฺควตฺ ฯ ตตฺร นาสฺติ วินิคมกํ ยทปามุษฺณลกฺษณํ ตตฺเตโชโยคาเทวาสฺติ ฯ น ตุ รูปาทิลกฺษณํ ปฤถิวีโยคาทิติ ฯ อาเทา [ยตฺ] ปฤถคสฺติตฺเวนาทฤษฺฏมพาทีนํา น ตตฺ ปฤถิวิโยคาทฺภวติ ฯ ยทฺยาเทา ทฤษฺฏมฺ ฯ ตทา สมฺภวติ วกฺตุมฺ อิทํ รูปมพียํ น ปารฺถิวมิติ ฯ เอวมพาทีนํา วิเวจนํ สฺยาตฺ ฯ
(ปฤ) วาเยา คนฺธานฺตรมุตฺปทฺยต อิติ ยทฺวจนมฺ ฯ ตทยุกฺตมฺ, กสฺมาตฺ ฯ นิรฺวาเต เกษฺเฐ ทุราทฺคนฺโธ ชิฆฺรฺยเต ฯ คนฺธสฺตุ วาตํ ปฺรติ ฆฺราตวฺยะ ฯ ยถา ปาริชาตตโระ ฯ อโต ชฺญายเต น วาเยา คนฺธานฺตรมุตฺปทฺยเต ฯ อปิ ตุ คนฺธมุปาทาย คนฺธานฺตรมุตฺปทฺยเต ฯ อิติ ฯ (อุ) ทฺวิวิธะ ปฺรตฺยโย คนฺธสฺย ฯ ยตฺร วายุรสฺติ ฯ ตตฺร คนฺธวายุรุตฺปทฺยเต ฯ ยตฺร นาสฺติ ตตฺร คนฺธมุปาทาย คนฺธ อุตฺปทฺยเต อิตฺยสฺย โก โทษะ ฯ
ยทวาทีะ ปูรฺวํ คนฺโธ ทูราตฺ ชิฆฺรฺยต อิตฺยปฺราปฺตฺยา สฺยาทิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูปสามฺยาภาวาตฺ ฯ ยทฺยปฺราปฺย ชิฆฺรฺยเต ฯ ตทา รูเปณ สมํ สทปฺราปฺย ชิฆฺรฺเยต ฯ ทูราทฺทฤษฺฏธูมคนฺโธ น ชิฆฺรฺยเต ฯ ปฺราปฺเตา ตุ ชิฆฺรฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต อปฺราปฺย น ชิฆฺรฺยต อิติ ฯ ทิวฺยนาสิกาภาวาจฺจ ปฺราปฺย ชิฆฺรฺยเต ฯ ยทฺยปฺราปฺย ชิฆฺรฺยเต ฯ ทิวฺยนาสิกา สฺยาตฺ ฯ ทิวฺยจกฺษุะโศฺรตวตฺ ๚
คนฺธาฆฺราณวรฺค เอกปญฺจาศะ ฯ
๕๒ สฺปรฺศพุทฺธิวรฺคะ
(ปฤ) สฺปรฺโศ ‘ปิ อปฺราปฺย ชฺเญยะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สูรฺยสฺปรฺศสฺย ทูเร วรฺตมานตฺวาตฺ ฯ (อุ) สูรฺยสฺปรฺศะ กถํ ชฺเญยะ ฯ (ปฤ) เตโชภาคะ สูรฺยสกาศาทาคตฺย กายํ ปฺราปฺโต ชฺญายเต ฯ (อุ) ยทิ สูรฺยาตฺเตโชภาคา อาคจฺฉนฺติ ฯ สูรฺเย ‘สฺตมิเต เตโชภาโค วรฺเตต ฯ น ตุ วรฺตเต วสฺตุตะ ฯ อโต ชฺญายเต นาคจฺฉตีติ ฯ (ปฤ) สูรฺโย ยทฺยปิ อสฺตมิตะ ฯ ตถาปิ ตตฺเตโช วรฺตเต อิติ สฺปรฺศาตฺตฺ ชฺญายเต ฯ (อุ) ตถา เจตฺเตโช ‘รูปํ สฺยาตฺ ฯ ภวตํา สูเตฺร นาสฺตฺยรูปํ เตช อิตฺยยเมว โทษะ ฯ (ปฤ) ตตฺราสฺติ สูกฺษฺมํ รูปมฺ ฯ (อุ) เตโช รูปพหุลมลฺปสฺปรฺศกมฺ ฯ ยถา ปฺรทีรูปมฺ ตตฺสฺปรฺศมปฺรติพุธฺยาปิ ปศฺยามะ ฯ
(ปฤ) สฺปรฺศะ กิํ นิยเมน ปฺราปฺย ชฺญายเต ฯ (อุ) นิยเมน ปฺราปฺย ชฺญายเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา คนฺธมุปาทาย วาเยา คนฺธานฺตรมุตฺปทฺยเต ฯ ตถา สูรฺยมุปาทาย เตช อุตฺปทฺยเต ฯ (ปฤ) สูรฺเย ‘สฺตมิเต เตโชรูปํ กสฺมานฺน ทฤศฺยเต ฯ (อุ) กสฺยจิตฺ เตชสะ สฺปรฺศมาตฺรมสฺติ น รูปมฺ ฯ ยถา สูรฺเย ‘สฺตมิเต ธรฺม ฯ ยถา วา ชฺวรารฺตสฺย ปุรุษสฺย เตชะ กายนิศฺริตมสฺติ ฯ ธรฺมคฤเห ‘คฺนฺยปคเม ‘ปิ ธรฺมาวศิษฺยเต ฯ ยถา วา ยวา คฺวาเมาษฺณฺยาทิ ฯ ตตฺ สรฺวํ สฺปรฺศวทรูปมฺ ฯ ตสฺมาตฺเตชะ กิญฺจิตฺสรูปํ กิญฺจิทรูปมิติ ศฺรทฺธาตวฺยํ ภวติ ๚
สฺปรฺศพุทฺธิวรฺโค ทฺวิปญฺจาศะ ฯ
๕๓ มโนวรฺคะ
ยทวาทีะ- มนะสญฺจรตีติ ฯ ษทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ มนะปฺรติกฺษณมุตฺปนฺนวินาศิ วายุวตฺ กรฺมวทฺวา ฯ ปฺรติกฺษโณตฺปนฺนวินาศิธรฺมสฺย นาสฺติ คติลกฺษณมฺ ฯ กิญฺจ มโน คจฺฉตีติ กิํ ชฺญาตฺวา คจฺเฉตฺ ฯ อุตาชฺญาตฺวา คจฺเฉตฺ ฯ ตทุภยมยุกฺตนฺ ฯ ยทิ ปูรฺวเมว ชฺญาตวตฺ กิํ คมเนน ฯ ยทฺยชฺญาตวตฺ, กิมรฺถํ คมนมฺ ฯ ยทิ จิตฺตํ จกฺษุษิ วรฺตเต ฯ กถํ กรฺณํ ปฺราปฺโนติ ฯ ยตฺ จิตฺตํ มนฺยเต โศฺรตฺรํ คมิษฺยามีติ ตจฺโฉฺรตสฺมรณมฺ ฯ ยา ศพฺทศุศฺรูษา ไสว ศพฺทสฺมฤติะ ฯ ยทิ จกฺษุษิ วรฺตมานํ จิตฺตมฺ, น ตทา [โศฺรตฺร]สฺมรณํ ภวติ ฯ เอวมินฺทฺริยานฺตเร ‘ปิ ฯ อโต น มโน คจฺฉติ ฯ ยะ ปุมานฺ ปูรฺวํ นคราทีนฺ ทฤษฺฏวานฺ ส อิทานีํ ปูรฺวมนุรุธฺย สฺมรติ น ชานาติ ปฺรตฺยุตฺปนฺนานฺ ฯ อโต น มโน คจฺฉติ ฯ ยทิ [มโน]ธรฺโม คจฺฉติ, ปูรฺวสํนฺนิกฤษฺฏํ ปศฺจาทฺวิปฺรกฤษฺฏํ [คจฺเฉตฺ] ฯ อิทานีนฺตุ สนฺนิกฤษฺฏํ วิปฺรกฤษฺฏ ญฺจ ยุคปตฺสฺมรติ ฯ อโต ชฺญายเต น คจฺฉตีติ ฯ โย ธรฺโม คจฺฉติ โสนฺตราเล สรฺวานฺ วิษยานฺ ชานียาตฺ ฯ ยถา กศฺจิตฺสญฺจรนฺ มธฺเยมารฺคํ รูปาทีนฺ ปทารฺถานฺ ชานาติ ฯ น ตถา มนะ ฯ ยถา จิตฺตมสทปิ ชานาติ ยทุตาตีตมนาคตํ ศคศฤงฺคํ กูรฺมโรมาหิปาทํ วายุรูปํ โลหิตลวณคนฺธมิตฺยาทีนิ [สรฺวาณฺย]ปิชานาติ ฯ สรฺเวษามปฺราปฺตตฺวาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต น [มโน] คจฺฉตีติ ฯ
ยทิ จิตฺตมาลมฺพนํ ปฺราปฺโนติ ฯ ตทา อชฺญานสํศยชฺญานมิถฺยาชฺญานานิ น สฺยุะ ฯ วสฺตตสฺตุ สนฺติ ตานิ ฯ อโต ชฺญายเต น คจฺฉตีติ ฯ จิตฺตสฺยาลมฺพนํ นิรฺวาณํ จิตฺตํ ยทิ ปฺราปฺโนติ ฯ สํสฺกฤเตนาสํสฺกฤตํ ปฺราปฺยเต ฯ ตตฺตุ น ยุกฺตมฺ ฯ ปุนราวฤตฺตินิสฺสรณ[ลกฺษณ]มสสฺกฤตํ สํสฺกฤเต ปฺรวิศตีทมปฺยยุกฺตมฺ ฯ ยทิ ปรโลโก ‘สฺตีติ สฺมรติ ฯ ตทา จิตฺตํ ปรโลกํ ปฺราปฺโนติ ฯ ตตฺกาโย มฤโต ภเวตฺ ฯ น ปุนรุชฺชีเวตฺ ฯ อโต น คจฺฉติ ฯ จิตฺตมนาคตํ สฺมรทนาคตํ ปฺราปฺโนติ ฯ น หิ ปฺรตฺยุตฺปนฺโน ธรฺโม ‘นาคโต ภเวตฺ ฯ อตีตํ สฺมรจฺจิต มตีเต วรฺตเต ฯ นหฺยตีตคโต ธรฺมะ ปฺรตฺยุตฺปนฺนะ สฺยาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต น คจฺฉตีติ, ราคจิตฺตานฺมุเข รูปานฺตรมุตฺปทฺยเต ฯ ตถา ทฺเวษาทิภฺโย ‘ปิ ฯ ยทิ จิตฺตํ เทศานฺตรํ ปฺราปฺโนติ ฯ ตทา รูปเภโท น สฺยาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต น คจฺฉตีติ ฯ
กิญฺจาลมฺพนสฺถํ จิตฺตํ เวทเนตฺยุจฺยเต ฯ ตา เวทนา สฺติสฺตฺระ- ทุะขาะ วา สุขา วา อทุะขาสุขา เวติ ฯ ยทิ จิตฺตํ ปฺรเทศานฺตรํ ปฺราปฺโนติ ฯ ตทา ตา เวทนา น สฺยุะ ฯ อโต น คจฺฉติ ฯ จิตฺตญฺจ กายนิศฺริตมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- นามรูปาศฺริตํ วิชฺญานมิติ ฯ อตะ กายํ วิหาย นานฺยตฺร คจฺฉติ ฯ กายศฺจ วิชฺญานสํยุกฺตะ สนฺ กาย อิตฺยุจฺยเต ฯ ยทิ จิตฺตํ เทศานฺตเร วรฺตเต ฯ กาโย นิรฺวิชฺญานะ สฺยาตฺ ฯ อาลมฺพนํ วิชฺญานสํยุกฺตํ ปุนะ ส วิชฺญานมิตฺยุจฺยเต อโต น คจฺฉติ ฯ
(ปฤ) สฺวปฺเน จิตฺตมนฺยา ทิโศ คจฺฉติ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ สฺวปฺเน ศุกฺรสฺขลนาทิ เจษฺฏิตานิ สรฺวาณิ กายคตานิ ฯ จิตฺตวิปรฺยยาทนฺยตฺร ทิศิ วรฺตเต อิติ วทนฺติ ฯ น ตุ วสฺตุโต คจฺฉติ ฯ สฺวปฺเน จ กฺริยาะ สรฺวาสฺตา มิถฺยา ฯ ยถา กศฺจิตฺสฺวปฺเน ปิพติ ไนพ ตตฺ ตฤษฺณามปนยติ ฯ สฺวปฺเน จ [ปาป]กรฺมจรฺยาทิ น ปาตกํ ภวติ ฯ อตะ มโน ‘ปิ น คจฺฉติ ฯ จิตฺตํ ทฤษฺเฏ ศฺรุเต มเต ชฺญาเต ธรฺมมาเตฺร วรฺตเต ฯ น ธรฺมานฺตรํ จรติ ฯ ยทิ คมเนน ปฺราปฺโนติ ตทา ธรฺมานฺตรมปิ ชานียาตฺ ฯ (ปฤ) ฤทฺธิปฺรภาวิตํ มโน คจฺฉติ ฯ อนฺยา ทิศศฺจ ปฺราปฺโนติ ฯ อิทญฺจ ปศฺจาทฤทฺธิขณฺฑนวรฺเค วกฺษฺยเต ฯ อโต น มโน คจฺฉติ ๚
มโนวรฺคสฺตฺริปญฺจาศะ ฯ
๕๔ อินฺทฺริยานิยมวรฺคะ
(ปฤ) อินฺทฺริยาณิ กิํ ปฺรตินิยตานิ อุตาปฺรตินิยตานิ ฯ (อุ) กิํ นาม ปฺรตินิยตํ กิํ นามาปฺรตินิยตมฺ ฯ (ปฤ) [ยะ] จกฺษุราทีนามินฺทฺริยาณํา ชฺเญโย เหตุศฺจ ฯ อิทํ ปฺรตินิยตํ นาม ฯ (อุ) ตถา เจทินฺทฺริยมนิยตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เนนฺทฺริยาณิ จกฺษุราทีนํา ชฺเญยานิ เหตวศฺจ ฯ (ปฤ) อกฺษิตารกาชิหฺวากาย ญฺจ ชกฺษุษา ทฤศฺยมฺ ฯ โศฺรตฺรนาสิก ญฺจานฺตรฺวรฺตต อิตฺยโต โนปลภฺยเต ฯ (อุ) มฤตปุรุษสฺยาปิ ตานิ สนฺติ ฯ นตฺวินฺทฺริยาณิ ตานิ ฯ (ปฤ) อกฺษิตารกา ทฺวิวิธา เสนฺทฺริยา นิรินฺทฺริเยติ ฯ มฤตปุรุษสฺเยนฺทฺริยตารกา กฺษีณา ฯ อนินฺทฺริยตารกา ตุ วรฺตเต ฯ (อุ) เนนฺทฺริยตารกา ทฺรษฺฏฺรี ฯ อโต น จกฺษุราทิภิรุปลภฺยเต ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ปญฺเจนฺทฺริยาณิ รูปีณฺยนิทรฺศนานิ สปฺรติฆานีติ ฯ ยทิ ตตฺ สนิทรฺศนมฺ ฯ ตทา วิภชฺเยต อิยมกฺษิตารกา เสนฺทฺริยา อิยมนินฺทฺริเยติ ฯ
(ปฤ) ยทฺยุกฺตํ สูเตฺร- จตฺวาริ มหาภูตานฺยุปาทาย รูปปฺรสาทาะ ปญฺเจนฺทฺริยาณีติ ฯ กสฺมาตฺปุนรุจฺยเต- ปญฺเจนฺทฺริยาณิ รูปีณฺยนิทรฺศนานิ ฯ สปฺรติฆานีติ ฯ (อุ) อต เอว ศงฺกฺยเต ตทจินฺตฺยกรฺมวลมิติ ฯ กรฺมพลาทฺธิ จตฺวาริ มหาภูตานีนฺทฺริยาณิ ปริณมนฺติ ฯ ภควานฺ กํากฺษาวตะ สฺวศิษฺยานฺ ปฺรตฺยาห- กรฺมชานิ ปญฺเจนฺทฺริยาณีติ ฯ อต อุจฺยเต รูปีติ ฯ ตีรฺถิกา วทนฺติ- ปญฺเจนฺทฺริยาณิ อหงฺการชาตานิ อหงฺการศฺจารูปีติ ฯ กิญฺจาหุะ- ปญฺเจนฺทฺริยาณิ พฤหทฺวิชานนฺติ อลฺปญฺจ วิชานนฺติ ฯ อโต ‘ปฺรตินิยตานีติ ฯ เต ‘ปิ มนฺยนฺเต อินฺทฺริยมรูปีติ ฯ อโต ภควานาห- อินฺทฺริยาณิ รูปีณิ รูปาทีนุปาทาย สิทฺธานีติ ฯ กทาจิทฺยานิ รูปาทีนุปาทาย ภวนฺติ ตานิ สนิทรฺศนานีติ พฺรูยาตฺ ฯ อต อาห- อนิทรฺศนานีติ ฯ นาปิ โศฺรตฺราทีนํา ตทุปลภฺยเต ฯ ตถา เจทปฺรติฆานีติ กศฺจิทฺพูยาตฺ ฯ อต อาห- สปฺรติฆานีติ ฯ วิษยานฺ ปฺรติหนฺตีติ กฤตฺวา ฯ ยทฺรูปํ สาการํ สปฺรติฆมฺ, ตเทาทาริกํ จกฺษุรฺมาเตฺรณ ทฤศฺยํ ภวติ ฯ ตีรฺถิกา วทนฺติ- สํขฺยาะ ปริมาณานิ ปฤถกฺตฺวํ สํโยควิภาเคา ปรตฺวาปรตฺเว กรฺม สามานฺยํ วิเศษาศฺจ [รูปิ]ทฺรวฺยสมวายาทรูปิโณ ‘ปิ จากฺษุษาณีติ ฯ อโต ภควานาห- เอษํา รูปมาตฺรํ สนิทรฺศนมฺ นานฺเย ธรฺมา อิติ ฯ
หสฺตาเทา ปฺรติหนฺยต อิติ สปฺรติฆมฺ ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ [ต]ตฺสฺปรฺศมนุภเวตฺ ฯ (อุ) ยทฺยปิ สรฺวํ ปฺรติหนฺติ ฯ ตถาปิ น สรฺวโตฺรตฺปทฺยเต [ตตฺสฺปรฺศะ] ฯ กายวิชฺญานํ [ต]ทฺวิชฺญานมนุชายต อิติ อินฺทฺริยาณิ วิภกฺตานิ ฯ อเถนฺทฺริยาณิ วสฺตุโต ‘ปฺรตินิยตานิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ธรฺโม ยทิ ปฺรตินิยตะ ฯ หสฺเตน วสฺตุคฺรหณวเทกเมว วสฺตุ คฤหฺณียาตฺ ฯ จกฺษุสฺตุ มหทลฺปญฺจ ปศฺยตีตฺยโต ‘นิยตมฺ ฯ ยสฺย ปฺรตินิยโต วสฺตุสฺปรฺศะ ตสฺย การิตฺรมสฺติ ฯ ยถา เตชะสฺปรฺเศ ทาหะ ขฑฺคสฺปรฺเศ เฉทะ ฯ จกฺษุสฺตุ สุทูรมปิ ปศฺยตีตฺยโต ‘ปฺรตินิยตมฺ ฯ โย ธรฺมะ ปฺรตินิยตะ ส ปฺรตินิยตํ ธรฺมํ ปฺรติหนฺติ ฯ ยถา หสฺโต หสฺตํ ปฺรติหนฺติ ฯ จกฺษุสฺตุ อุทกกาจาภฺรปฏลาทิภิรฺน ปฺรติหนฺยเต ฯ อโต ‘ปฺรตินิยตมฺ ฯ กิญฺเจนฺทฺริยํ ยทิ ปฺรตินิยตมฺ ฯ กายสฺยานฺตเรว วรฺเตต ฯ กายสฺยานฺตรฺวรฺติตฺวานฺมโนยุกฺตมปิ น พาหฺยวิษยานฺ ปศฺเยตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ ปศฺยติ ฯ อโต ‘ปฺรตินิยตมฺ ฯ ธรฺโม ยทิ ปฺรตินิยตะ ตทา [น] สํขฺเยยานิ ปญฺเจนฺทฺริยาณิ ฯ กินฺตุ จกฺษุราทีนิ ทฺไวกายชิหฺวาภฺยะ สหาษฺเฏา สฺยุะ ฯ อโต ‘ปฺรตินิยตมฺ ฯ อธิษฺฐานมาตฺรํ ปฺรตินิยตมฺ ฯ เนนฺทฺริยมฺ ฯ วามจกฺษุะ ปศฺยติ ทกฺษิณจกฺษุรปิ วิชานาติ ฯ นหฺยนฺยตฺปศฺยติ อนฺยทฺวิชานาตีติ สฺยาตฺ ฯ อินฺทฺริยาณํา วามทกฺษิณลกฺษณาภาวานฺน ปฺรตินิยตานีมานิ ฯ
(ปฤ) จกฺษุโษ รศฺมิรฺมหทลฺปํ ปศฺยติ สุทูรํ คตฺวาปิ รูปมปฺรติหตํ ปศฺยติ ฯ ยถา สูรฺยรศฺมิะ กายวินิรฺมุกฺตะ ปศฺยติ ฯ รศฺมิรยํ ทฺเว จกฺษุษฺยุปาทาไยกตฺร มิลิตฺวา เอกีภูโต รูปํ ปศฺยติ ฯ จกฺษุเรกํ โศฺรตฺรํ นาสิกา จ กายสฺยานฺตรฺวรฺตมานา น วิภกฺตุํ ศกฺยเต ฯ อโต ภวทฺวจนมฺ อนฺยตฺปศฺยติ อนฺยทฺวิชานาติ อิทํ นิรสฺตมฺ ฯ อาตฺมโน ชฺญานํ เนนฺทฺริยสฺย อินฺทฺริยนฺตุ ปฺรโยชฺยนฺ ฯ ธรฺมสนฺนิกรฺโษ โนปลภฺยต อิติ ยทฺภวทฺวจนมฺ ตตฺปฺรยุกฺตมฺ ฯ ยทาทิตฺยปฺรกเศนาภิภูต อิตฺยาทิ ฯ โศฺรตฺราทีนามินฺทฺริยาณํา สนฺนิกรฺโษ คูฒ อิตฺยโต ‘ปิ โนปลภฺยเต ฯ ยถา วฤกฺษสํโยคสฺย นิคูฒา โกฏิรฺน ชฺญายเต ฯ อาตฺมานมุปาทาย ไจตนฺยมฺ ฯ เนนฺทฺริยาณฺยุปาทาย ฯ อินฺทฺริยํ เมาติกมฺ ฯ มหาภูตมเจตนมิตฺยต อินฺทฺริยมปฺยเจตนมฺ ฯ ฆฏะ ปรมาณุเหตุกะ ฯ ยถา ปรมาณุรเจตนะ ฯ ฆโฏ ‘ปฺยเจตนะ ฯ ส วิษยานฺตรํ น ชานาตีตฺยโต ‘เจตนมิติ ชฺญายเต ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ ภวานาห- รศฺมิรฺคจฺฉติ อินฺทฺริยเมกตฺร สฺถิตมิติ ฯ ภวโต รศฺมิรินฺทฺริยํ ภวติ ฯ รศฺเมรวฺยวสฺถิตตฺวาทินฺทฺริยมปฺยวฺยวสฺถิตมฺ ฯ ส จ รศฺมิรฺนาสฺตีติ ปูรฺวเมว นิรสฺตมฺ ฯ ยทวาทีเรกมินฺทฺริยมิติ ฯ เนทํ ยุชฺยเต ฯ เอกํ จกฺษุะ กิญฺจิตฺปศฺยติ ทฺวิตียํ จกฺษุรนฺยตฺปศฺยติ ฯ ยทฺเยกํ จกฺษุรฺวินศฺยติ ตทา นาสฺติ รศฺมิะ ฯ อินฺทฺริยาณํา สวฺยทกฺษิณตฺวญฺจ ปูรฺวเมว ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ (ปฤ) ยทฺเยกํ จกฺษุรฺวิชฺญานชนกมฺ ฯ ตทา ทฺเว จกฺษุษี เอกมินฺทฺริยํ สฺยาตฺ ฯ กิํ ทฺวิตียํ จกฺษุะ กโรติ ฯ (อุ) นาสิกา [วิวรสฺย] เภทานฺไนกํ ภวติ ฯ อสํวฤตาปิ ปฤถคฺภวตีติ ไนกํ ภวติ ฯ กรางฺคุลฺยาทิวตฺ ฯ ยทโวจทฺภวานฺ- อาตฺมปฺรโยคฺย[มินฺทฺริย]มิติ ฯ ตนฺนิรสฺตปูรฺวมฺ ฯ อาตฺมา น ปฺรโยชยติ ฯ อาทิตฺยปฺรกาเศนาภิภูต อิตฺยปิ ทูษิตปูรฺวมฺ ฯ ยทวาทีะ สนฺนิกรฺโษ นิคูฒ อิตฺยโต น ทฤศฺยต อิติ ฯ อิทมยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ [อินฺทฺริย]ธรฺโม ยทิ วฺยวสฺถิตะ ฯ ตทา สนฺนิกรฺโษ น ภเวตฺ ฯ สฺวรูปโต ไพลกฺษณฺยาตฺ ฯ ยถา วฤกฺษสํโยโค นิคูโฒ ‘ปิ ตทวสาเน ทฤศฺยเต ฯ ไนวํ วิษเยนฺทฺริยสนฺนิกรฺโษ ทฤศฺยเต ฯ ยทุกฺตมฺ- อาตฺมวศาจฺไจตนฺยมิติ ฯ อตฺราตฺมา นาสฺตีติ วกฺษฺยเต ฯ ยพฺทฺรวีษิ- เภาติกานีนฺทฺริยาณีติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กรฺมพเลน ปริณมิตานิ มหาภูตานีนฺทฺริยาณิ ภูตฺวา วิภกฺตานิ สนฺติ ฯ
(ปฤ) อินฺทฺริยาณิ นิยตานิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตานิ จ เภาติกานิ ฯ จตฺวาริ มหาภูตานิ นิยตานีติ อินฺทฺริยมปิ นิยตมฺ ฯ ยสฺมาจฺจกฺษุราทีนีนฺทฺริยาณิ นิยตานิ ตสฺมานฺมหาภูตาทีนฺยุปกุรฺวนฺติ ฯ มหาภูตญฺเจนฺทฺริยํ ปริณมฺยเต ฯ มหาภูตสฺย นิยตตฺวาตฺ ตทฺวิกฤตธรฺโม ‘ปิ นิยตะ สฺยาตฺ ฯ อินฺทฺริเยณ สฺววิษยวตา ภาวฺยมฺ ฯ วิษเยณ จ สฺเวนฺทฺริยวตา ภาวฺยมฺ ฯ ยทฺยนิยตมฺ ฯ มิโถ ภาวฺยตา น สฺยาตฺ ฯ มโนวตฺ สฺยาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต นิยตมิติ ฯ เลากิ กาสฺตารกาทิษุ นิยตานฺ ธรฺมานฺ วิชานนฺติ ฯ น มน อาทิวตฺ [อนิยตานฺ] ฯ อโต นิยตานิ ฯ อินฺทฺริยญฺจ ปุโรวรฺตินํ วิษยํ วิชานาติ ฯ อนฺยตฺรานุมาเนน ฯ อโต นิยตมฺ ฯ วิทฺยมานมาลมฺพนํ วิชนาตีนฺทฺริยมฺ ฯ มนสฺตฺววิทฺยมานมาลมฺพนมฺ ฯ ตทฺยถาตีตาทิ ฯ อินฺทฺริยารฺถสนฺนิกรฺษาทินฺทฺริยชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ยสฺมานฺนิยเตเนนฺทฺริเยณ นิยโต วิษยะ ปฺรติหนฺยเต ฯ ตสฺมาตฺ ชฺญายเต นิยตมิติ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ ยทุกฺตํ ภวตา- อินฺทฺริยาณิ เภาติกานิ นิยตานีติ ฯ สรฺวํ เภาติกมปิ กิญฺจิทินฺทฺริยํ ภวติ กิญฺจินฺเนนฺทฺริยมฺ ฯ เอวํ กิญฺจินฺนิยตํ กิญฺจิทนิยตมฺ ฯ ยทโวจะ- อุปกุรฺวนฺตีติ ฯ ชฺญานสฺโยปกุรฺวนฺติ น อินฺทฺริยสฺย ฯ มหาภูตวิกฤตมินฺทฺริยมิติ โจกฺตมฺ ฯ วิกาโร ‘ปิ ชฺญานารฺโถ เนนฺทฺริโยปการกะ ฯ จตุรฺณํา มหาภูตานํา ปฺรสาท อิตฺยโต ‘นิยตมฺ ฯ ยพฺทฺรวีษิ- อินฺทฺริยารฺถโยรฺมิโถ ภาวฺยเตติ ฯ อยมปิ มนส เอว นิยมะ ฯ อินฺทฺริยสฺยาชฺญตฺวาตฺ ฯ ตทนฺเย สรฺเว มโนพลวิเศษาะ ฯ ษฑฺ วิชฺญานานิ อิตฺยุกฺติรปิ มโนวิชฺญานมเปกฺษฺเยติ นิศฺจียเต ฯ ยถา จตุสฺสตฺยาภิสมเย ธรฺมานฺ สากฺษาตฺกฤตฺย [ต]ทฺธรฺมตํา สมฺยกฺ ภาวยตีติ สรฺวมิทํ มโนวิชฺญาเนไนว ฯ ยถา จาลาตจกฺรมายมรีจินิรฺมิตคนฺธรฺวนคราณิ สรฺวาณฺยสตฺยภูตานิ ปศฺยติ ฯ ตถา รูปาณฺยปิ ปศฺยติ ฯ อตศฺจกฺษุราทีนิ สรฺวาณิ มิถฺยาลมฺพนานิ ภวนฺติ ฯ ยทวาทีะ- อินฺทฺริยารฺถสนฺนิกรฺษาตฺ ชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ฯ กิํ ปฺราปฺย วิชานาติ กิมปฺราปฺเยติ สรฺวํ ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ
อินฺทฺริยานิยมวรฺคศฺจตุะปญฺจาศะ ฯ
๕๕ รูปายตนลกฺษณวรฺคะ
นีลปีตาทิรูปํ รูปายตนมิตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- [ยตฺ] จกฺษุรายตนมตีตรูปวิปฺรยุกฺตมฺ ฯ อิทมายตนํ ชฺญาตวฺยมิติ ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ กรฺม ปริมาณญฺจ รูปายตนมิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- กฤษฺณาวทาตหฺรสฺวทีรฺเฆาทาริกสูกฺษฺมาณิ รูปาณีติ ฯ (อุ) สํสฺถานาทโย รูปสฺย ปฺรเภทา เอว ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ รูปวิยุกฺตํ ปริมาณาทิจิตฺตํ โนปลภฺยเต ฯ ยทิ สํสฺถานาทิ รูปาทนฺยตฺ ฯ รูปวิยุกฺต [สํสฺถาน]จิตฺตมปฺยุตฺปทฺเยต น วสฺตุต อุตฺปทฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต นานฺยทิติ ฯ (ปฤ) ปูรฺวํ รูปพุทฺธิรฺภวติ ปศฺจาตฺสํสฺถานพุทฺธิะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กฤษฺณาวทาตวรฺตุลปริมณฺฑลพุทฺธโย น ยุคปทฺภวนฺติ (อุ) หฺรสฺวทีรฺฆาทิลกฺษณํ สรฺวํ รูปํ ปฺรตีตฺย มโนวิชฺญาเน สมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา รูปทรฺศนปูรฺวกํ มโนวิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ สํสฺกฤตธรฺมาณํา กฺษณิกตฺวาตฺ สฺตฺรีปุํนิมิตฺตกรฺมาปิ นาสฺติ, วิชฺญานธรฺโม น คติะ ฯ อตีตํ หิ กรฺเมตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) อตีตํ กายิกํ กรฺม ฯ ยทิ นาสฺตฺยตีตํ ฯ น ตทาสฺติ กายิกํ กรฺม ฯ (อุ) สํวฤติสํชฺญายาสฺติ กายิกํ กรฺม ฯ น ปรมารฺถตะ ฯ (ปฤ) ยทิ ปรมารฺถโต นาสฺติ กายิกํ กรฺม ฯ น สฺยาตฺปุณฺยปาปมปิ ปรมารฺถตะ ฯ ปุณฺยปาปาภาวาทฺวิปาโก ‘ปิ นาสฺติ ฯ (อุ) [กสฺมิํศฺจิตฺ] ธรฺเม สฺถานานฺตร อุทฺธิเต ยทิ ปรสฺโยปกาโร หิํสา วา ภวติ ฯ ตทา สิธฺยติ ปุณฺยปาปมฺ ๚
รูปายตนลกฺษณวรฺคะ ปญฺจปญฺจาศะ ฯ
๕๖ ศพฺทลกฺษณวรฺคะ
(ปฤ) กสฺมานฺโนจฺยเต ศพฺทมุปาทาย มหาภูตานิ ภวนฺตีติ ฯ (อุ) ศพฺโท รูปาทิวินิรฺมุกฺตะ ฯ รูปาทยศฺจ [ศพฺทา] สํปฺรยุกฺตาะ ฯ อโต โนจฺยเต ฯ ศพฺทศฺจ น รูปาทิวนฺนิตฺยสนฺตานะ ฯ นาปิ จ รูปาทิภิ สหชาตะ ฯ รูปาทิภฺยศฺจานฺยถา ชาตะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูปาทีนิ สหชาตานิ กฺรมโศ มูลางฺกุรกฺรเมณ ภวนฺติ ฯ ศพฺทสฺตุ น ตถา ภวติ ฯ ศพฺทศฺจ ปทารฺถาลฺลพฺธนามกะ ฯ ยถา วทนฺติ ฆฏศพฺท อิติ ฯ น ตุ วทนฺติ ฆเฏ ศพฺท อิติ ฯ กทาจิทฺวทนฺติ ฆฏํ ปศฺยามีติ ฯ กทาจิทฺวทนฺติ ฆฏรูปํ ปศฺยามีติ ฯ น ตุ วทนฺติ ฆฏํ ศฤโณมีติ ฯ เกวลํ วทนฺติ ฆฏศพฺทํ ศฤโณมีติ ฯ สตฺตฺวานํา ปูรฺวากฺษิปฺตกรฺมวาสนตฺวาทฺยทิ ปทารฺถา นิตฺยํ สศพฺทาะ สฺยุะ ตทา น ตาตฺกาลิกะ [ศพฺทะ] ฯ ตสฺมาจฺฉพฺโท น มหาภูตานํา สาธนเหตุะ ฯ
(ปฤ) ปทารฺถาะ สศพฺทา อิติ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ สมฺมรฺเท ศพฺท อุเทติ ฯ มหาภูตานํา สทา มิถะ สมฺมรฺทาตฺ สรฺวํ สศพฺทํ สฺยาตฺ ฯ (อุ) น ปทารฺถานํา มิถะ สมฺมรฺทะ สรฺวะ ศพฺทเหตุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จกฺษุษา ปศฺยามะ ขลุ นางฺคุลิทฺวยสมฺมรฺทศฺศพฺทชนก อิติ ฯ (ปฤ) ตตฺร ศพฺท อุตฺปทฺยเต ฯ เสากฺษฺมฺยานฺน ชฺญายเต ฯ (อุ) โนตฺปทฺยเต [ตตฺร ศพฺทะ] ยาวตฺสูกฺษฺมศพฺทสฺยาปฺยศฺรวณาตฺ ฯ โย วทติ อสฺติ ศพฺท อิติ ฯ ตสฺย ปฺรตฺยเกฺษ ศฺรทฺธา น สฺยาตฺ ฯ ปโร ‘ปิ วเทตฺ- อสฺตฺยุทเก คนฺธะ ฯ เสากฺษฺมฺยานฺน ชิฆฺรฺยเต ฯ อสฺติ เตชสิ รสะ ฯ สนฺติ วายาวากาเศ จ รูปาทย อิติ ฯ น สนฺติ วสฺตุตะ ฯ อโต น สรฺวะ สมฺมรฺทะ ศพฺทชนกะ ฯ
(ปฤ) สํวฤติตะ สทา วทนฺติ ศพฺท อากาศคุณ อิติ ฯ เกเนทานีํ ชฺญายเต จตุรฺมหาภูตช อิติ ฯ (อุ) ปฺรตฺยกฺษํ ปศฺยามะ ขลุ ศพฺทํ จตุรฺมหาภูตชมฺ ฯ อสฺมทฺทรฺศนสฺย ปฺรตฺยกฺษปูรฺวกตฺวาตฺ ฯ วทนฺติ จ ฆณฺฏาศพฺโท เภรีศพฺท อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ฆณฺฏาเภรฺโยรยํ ศพฺท อิติ ฯ จตุรฺมหาภูเตภฺโย ‘นฺยตฺวาตฺ ศพฺโท วิศิษฺยเต ยถา ฆณฺฏาเภรีศพฺทาวนฺเยา ฯ ตามฺรภาชนเวเธ กมฺปิตศพฺทะ สห ภวติ ฯ คฤหีเต จ สห ศามฺยติ ฯ กมฺปิตภาชนศพฺโท ‘ปฺเยวมิติ ชฺเญยมฺ ฯ ศพฺทํ กริษฺยนฺ อวศฺยํ จาตุรฺเภาติกํ พิมฺพมากํากฺษเต ฯ อโต ชฺญายเต จตุรฺมหาภูตชะ ศพฺท อิติ ฯ
กรฺมการณศฺจ ศพฺโท วิศิษฺยเต ฯ ยถา สตฺตฺวานํา ธฺวนิะ กทาจิตฺกรฺกศะ กทาจินฺมธุระ ฯ น กรฺมการเณนากาเศ คุณ อุตฺปทฺเยต ฯ อโต น [ส อากาศคุณะ] ฯ เหตุลกฺษณตฺวาจฺจ ฯ เหตุลกฺษณญฺจ- โย ธรฺโม ยสฺมาทฺภวติ ฯ ส [ตภฺย] เหตุะ ฯ เอวํ การณมหาภูเตษุ สตฺสุ ศพฺโท ภวติ ฯ อสตฺสุ น ศพฺทะ ฯ ยถา เตชสิ สตฺเยาษฺณฺยํ นาสติ ฯ อิติ ชฺญาตวฺยํ เตชส เอาษฺณฺยํ ภวตีติ ฯ มหาภูตชะ ศพฺโท ‘ปฺเยวมฺ ฯ ยถากาเศาษฺณฺยโยะ สตฺตา ฯ อากาเศ วรฺตมาเน ‘ปิ เอาษฺณฺยมสฺติ กทาจิตฺ กทาจินฺเนตฺยากาโศ เนาษฺณฺยการณมิติ ชฺเญยมฺ ฯ ตทา ศพฺโท ‘ปิ ฯ ยถากาศภาเว ศพฺทภาวะ ฯ อากาเศ วรฺตมาเน ‘ปิ ศพฺทะ กทาจิทสฺติ กทาจินฺนาสฺติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘การณมิติ ฯ ศพฺท อากาศคุณ อิตีทํ น ศฺรทฺเธยมฺ ฯ ทฤษฺเฏ ตาวนฺน ปศฺยามะ ศพฺทะ อากาศมุปาทตฺต อิติ ฯ นาปฺยนุมานมฺ ฯ ตตฺร เกนานุมานํ ภเวตฺ ฯ สูตฺรคฺรนฺเถ จ พหูนิ วิรุทฺธานิ ฯ เอวํ นาสฺตฺเยกมปิ เศฺรอทฺเธยมฺ ฯ อโต ‘ยุกฺตมิติ ชฺญายเต ฯ
ศพฺทลกฺษณวรฺคะ ษฏฺปญฺจาศะ ฯ
๕๗ คนฺธลกฺษณวรฺคะ
(ปฤ) ตมาลปตฺราทินานาคนฺธสมวายาตฺ ตทฺคนฺโธ เมาล- [คนฺธา]ทนฺยะ ฯ กิํ เตษาเมว คนฺโธ คนฺธานฺตรมุตฺปาทยติ ? ฯ (อุ) คนฺธกลาปเหตุกํ คนฺธานฺตรมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา นีลปีตรูปสงฺกเร หริตรูปมุตฺปทฺยเต ฯ วิภินฺนกรฺมปฺรตฺยยาจฺจ วิภินฺนคนฺธ อุตฺปทฺยเต ฯ
เอาลูกฺยา วทนฺติ ปฤถิวีมาตฺรคุโณ คนฺธ อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) นาสฺติ ทฺรวฺยมิตีทํ ปฺรทรฺศิตเมว ฯ อโต ‘ยุกฺตมิติ ชฺญายเต ฯ
ไวเศษิกาะ ปุนราหุะ- กําสฺยตฺรปุสีส[โลห]สุวรฺณรชตตามฺราทยสฺไตชสา อิติ ฯ ตตฺราปิ คนฺโธ ‘สฺตีตฺยโต ชฺญายเต น ปฤถิวีมาเตฺร ‘สฺตีติ ฯ (ปฤ)กําสฺยาเทา ปฤถิวีโยคาทฺคนฺธะ ฯ (อุ) นายมาคนฺตุโก คนฺธะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปูรฺวมนฺยสฺมินฺ ทฺรวฺเย ‘นาฆฺราโต ‘ยํ คนฺธะ ฯ โย ฆฺราตปูรฺวะ ส อาคนฺตุโก วกฺตวฺยะ ฯ ยถา ปูรฺวํ กุสุเม คนฺธมาฆฺราย ปศฺจาทฺวสฺเตฺร ชิฆฺรตะ อยมาคนฺตุกะ สํภวติ ฯ ไนวํ ภวติ กําสฺยาทีนํา คนฺธะ ฯ อโต ‘เหตุะ ฯ กําสฺยาทีนามสติ นิรฺคนฺธสมเย น วกฺตวฺยมาคนฺตุก อิติ ฯ มมาปิ สมฺภวติ โนทกาทาเทา รูปาทีนิ สนฺติ ฯ ปฤถิวีโยคาตฺตุ เกวลมุปลภฺยนฺต อิติ ฯ ยทิ พฺรวีษิ ชลาทาวสฺติ รูปํ สฺวต อิติ ฯ วยมปิ วเทม กําสฺยาเทา สฺวต เอว คนฺโธ ‘สฺตีติ ฯ โย ธรฺโม ยสฺย วสฺตุโน ‘วินิรฺภาควรฺตี ส ตสฺยาสฺติ ฯ อโต โย คนฺโธ ยตฺราวินิรฺภาควรฺตี ส ตสฺไยว ทฺรวฺยสฺย คนฺธะ ฯ ชลาเทา จ ยทฺยสฺติ คนฺธะ เสากฺษฺมฺยานฺโนปลภฺยเต ฯ ตทา โก โทษะ ฯ ยถา วทนฺติ- อสฺติ จนฺทฺรมสิ เตชะ เตชสะ ปฺรตินิยโตษฺณตา อิติ ฯ วทนฺติ จ ฆรฺมคฤเห ‘คฺนฺยปคเม ‘ปิ ศิษฺยมาณสฺย ธรฺมโณ ‘สฺติ สูกฺษฺมํ รูปมิติ ฯ ยวาคาวสฺติ สูกฺษฺมํ ศีตลกฺษณมิติ จ ฯ ตถา ชเล ‘ปิ คนฺโธ ‘สฺติ ฯ น ตตฺราสฺติ นิยมเหตุรฺยชฺชเลคนฺโธ นาสฺตีติ วกฺตมฺ ฯ
กิญฺจ ภวโต ทฺรวฺยาณฺยนิยตลกฺษณานิ ภวตฺนิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภวตา ปฺรติชฺญาตมฺ “วฺยวสฺถิตะ ปฤถิวฺยํา คนฺธ” อิติ ฯ วชฺรสฺผฏิกาทีนานฺตูชฺวลวิกฤตตฺวาตฺ ปารฺถิวตฺเว ‘ปิ นาสฺติ คนฺธะ ฯ พฺรวีษิ จ “อปฺสุ ศีตตา” อิติ ฯ กฺษีราทีนํา นิยตศีตตฺเว ‘ปิ ฆฤตาทีนํา คนฺธวตฺตฺวาตฺ ปารฺถิวตฺวมุจฺยเต ฯ อาห จ “เตชส อุษฺณตา” อิติ ฯ กําสฺยาทีนํา ไตชสตฺเว ‘ปิ โนษฺณตา ฯ จนฺทฺราทยะ ศีตา อปิ ไตชสา อิติ พฺรวีษิ ฯ อิตฺเยวมาทิภิรฺทฺรวฺยาณิ น นิยตลกฺษณานิ ภวนฺติ ๚ ตสฺมาทฺคนฺธะ ปฤถิวีมาเตฺร วิทฺยต อิตีทมยุกฺตมฺ ฯ กําสฺยาทยสฺไตชสา อิติ ยทฺภวโต มตมฺ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุษฺณตานิยมาภาวาตฺ ฯ เอาลุกฺยา วทนฺติ- เตชส อุษฺณตา วฺยวสฺถิเตติ ฯ กําสฺยาทยสฺตฺวนุษฺณาะ ฯ (ปฤ) กําสฺยาทีนามุษฺณตา การฺเย วรฺตเต ฯ น ตุ สฺปรฺเศ ฯ (อุ) ฆฤตํ การฺยตะ ศีตมิติ อาปฺยํ สฺยาตฺ ฯ ภวตสฺตุ มตมฺ คนฺธวตฺตฺวาตฺปารฺถิวมิติ ฯ อตะ การฺยต อิติ วจนํ น เหตุะ กลฺปเต ฯ หรีตกีผลมาเตฺร อุษฺณตา นิยเตติ ไตชสทฺรวฺยํ สฺยาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ คนฺธวตี ปญฺจรสวตีติ น ไตชสทฺรวฺยมิตฺยุจฺยเต ฯ การฺยต อิติ วจนสฺยาเหตุตฺวาตฺ ฯ กําสฺยาทีนิ น ไตชสทฺรวฺยาณิ ฯ เตชโส ลกฺษณํ ลฆุตฺวํ กําสฺยาทีนํา คุรุตฺวํ, เตชโส รูปํ ภาสฺกรํ ศุกฺลมฺ กําสฺยาทีนานฺตุ อภาสฺวรมฺ ฯ กําสฺยําทีนํา เตชสา ไวลกฺษณฺเย ‘ปิ ตานิ ไตชสทฺรวฺยาณีติ ชฺญาปฺยนฺเต ฯ ตานิ จ เตชโส วิรุทฺธานิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อคฺนิสํโยเค ‘ปจยาตฺ ฯ ยทิ ไตชสานิ, อคฺนิสํโยเค วิวรฺเธต ฯ น ตุ วิวรฺธเต ฯ อโต น ไตชสทฺรวฺยาณิ ฯ อสมฺยกฺจินฺตนาตฺ พฺรวีถ ยูยํ- คนฺธะ ปฤถิวีมาเตฺร วิทฺยต อิติ ฯ ปรนฺตุ ส คนฺธศฺจตุรฺษุ สงฺฆาเตษุ วรฺตเต ฯ
คนฺธลกฺษณวรฺคะ สปฺตปญฺจาศะ ฯ
๕๘ รสลกฺษณวรฺคะ
รโส นาม มถุรามฺลลวณกฏุติกฺตกษายาทยาะ ฯ อิเม ษฑฺรสาะ ปทารฺถวศาทฺวิศิษฺฏา ภวนฺติ ฯ น ตุ จตุรฺษุ มหาภูเตษุ ตารตมฺเยน ภวนฺติ ฯ ยถา วทนฺติ ปฤถิวฺยา อปํา พาหุลฺเยน มธุร อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ มธุรสฺยาปฺรมาณา วิเศษา ภวนฺติ ฯ อโต ชฺญาตวฺยมฺ – ปทารฺถาตฺ ปฤถกฺ [ปฤถกฺ] สฺวภาโว รโส ชายต อิติ ฯ
จิกิตฺสกาวทนฺติ- ษเฑว รสา อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ ษฑิติ นาติสีมา ฯ กสฺมาตฺ ฯ กทาจิทฺวโย รสโยะ สมวายะ, กทาจิตฺ ตฺรยาณามฺ, กทาจิจฺจตุรฺณามิตฺเยวมปฺรมาณาะ ฯ น ตุ มธุรามฺลสมวายานฺมธุราเมฺลา ภวตะ ฯ มธุรามฺลสมวาเย ปุนารสานฺตรมุตฺปทฺยต อิตฺเยวมปฺรมาณาะ ฯ สํวฤตฺยา รสา วิภกฺตาะ ยถา ชนา มนฺยนฺเต มธุรํ มธุรเมว ภวตีติ ฯ รสานํา ปากกาละ ปฤถกฺ ปฤถคฺลกฺษณสฺย เหตุะ ฯ มธุรรสะ ปากกาเล ‘มฤตเมว ภวติ วิกฺริยเต วา ฯ ตถานฺเย ‘ปิ รสาะ ฯ อโต ธรฺมาณามสฺตีทฤศะ ปฺรภาวะ ฯ น ตุ ษณฺมาตฺรา [รสา] อิติ ๚
รสลกฺษณวรฺโค ‘ษฺฏปญฺจาศะ ฯ
๕๙ สฺปรฺศลกฺษณวรฺคะ
สฺปรฺโศ นาม กฐินํ มฤทุ คุรุ ลฆุ ปฺรพลํ ทุรฺพลํ ศีตมุษฺณํ กรฺกศํ ศฺลกฺษฺณํ กฤศํ ศฺถูลํ ปฺรศฺรพฺธิะ กฺลมถมกฺลมถํ โรโค วิเศโษ วา กายไตกฺษฺณฺยํ กายมานฺทฺยมาลสฺยํ เคารวํ สมฺมูรฺฉนํ สมฺโมหะ สฺตมฺภรฺน วฺยถา ศูลํ วิชฤมฺภิกา ชิฆตฺสา ปิปาสา สนฺตฤปฺติะ สาตํ วิสาตํ เมารรฺวฺยมฺ อิตฺยาทยะ ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- ตฺรยะ สฺปรฺศาะ ศีต อุษฺโณ ‘นุษฺณาศีต อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) กาฐนฺยาทิษุ ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ กาฐินฺยาทีนฺ วิหาย นาสฺติ ศีโตษฺณชฺญานมฺ ฯ (ปฤ) เอาลูกฺยา วทนฺติ- ปฤถิวฺยา อนุษฺณาศีตสฺปรฺศสฺตถา วาโยรปิ สฺปรฺศะ ฯ อปํา ศีตสฺปรฺศะ เตชส อุษฺณสฺปรฺศ อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ [ตาทฤศ]นิยโม นาสฺตีติ ปูรฺวเมโวกฺตมฺ- ยทุต สรฺปิราทีนํา นิยตา ศีตตา กําสฺยาทีนามนุษฺณเตติ ฯ กิญฺโจกฺตํ ปูรฺวํ ตฺริษุ สฺปรฺเศษุ ยทิ วายวีย อาคนฺตุกะ ตทา สฺปรฺศานฺตราภาวาทฺวายุรนิยตลกฺษณะ สฺยาตฺ ฯ อิติ ฯ ยวาเคา ศีลกฺษณานุปลมฺภาทปามนิยตํ ศีตลกฺษณํ สฺยาตฺตฺ ฯ
(ปฤ) ยวาคาวสฺติ สูกฺษฺมํ ศีตลกฺษณมฺ ฯ เตชสาภิภูตตฺวานฺน ชฺญายเต ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ เตชะศกฺเตา กฺษีณายํา ปุนะศีตสฺโยทยาตฺ ฯ (อุ) กําสฺยาทีนิ สรฺปิราทีนิ จ กฐินทฺรวฺยาณิ อคฺนิสํโยคาทฺรวี ภวนฺติ ฯ ยทิ กาฐินฺเย ‘วินษฺฏ เอว ทฺรวตฺวมสฺติ ฯ ตทา กาฐินฺยเมว ทฺรวตฺวํ สฺยาตฺ ฯ ยทิ กาฐินฺเย วินษฺเฏ ทฺรวตฺวํ ภวติ ฯ ตทา ศีตสฺปรฺเศ นิรุทฺเธ ปุนศฺศีตสฺปรฺศ อุตฺปทฺเยต ฯ ยถานุษฺณาศีตะ ปฤถิวีสฺปรฺศะ ฯ อคฺนิสํโยเค ส สฺปรฺโศ ยทิ น วินษฺฏะ ฯ ตทา น ปาโก ภเวตฺ ฯ ยทิ วินษฺฏะ ฯ ตทา ส เอว สฺปรฺศะ สฺปรฺศานฺตรมุตฺปาทเยตฺ ฯ เอวญฺจ ศีตสฺปรฺเศ วินษฺเฏ ปุนศฺศีตสฺปรฺศ อุตฺปทฺเยต ฯ ตถา เจทปํา คุณา อปิ ปจฺเยรนฺ ฯ ภวําสฺตุ วิปรฺยยํ ทุษฺฏํ พฺรวีติ ฯ วิโรธิธรฺมสนฺนิปาเต สรฺวาณฺยนิตฺยานิ ฯ ยถาคฺนิสํโยคาตฺตฤณาทีนิ นศฺยนฺติ ฯ ยทฺยาห- อุษฺณสฺปรฺศะ ศีตสฺปรฺศ [ตยา] ปราวรฺตต อิติ ฯ [ตทา] ปโร ‘ปิ พฺรูยาตฺ ปโยลกฺษณมนิรุธฺย เกวลํ ทธิลกฺษณํ ปราวรฺตต อิติ ฯ ตตฺตุ โนปลภฺยเต ฯ ยทิ พฺรวีษิ น ปศฺยามะ ปยะ ปุนะ ปโยรูเปเณติ ฯ เอวญฺจ น ปากวตฺ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อนาเทา สํสาเร กิํ ทฺรวฺยํ นาคฺนินา ทคฺธํ ภวติ ฯ ทฤษฺฏา จ ภูเมา สธฺรูมมฤตฺ อุปลภฺยมานา ฯ ชฺญาตวฺยาญฺจ ปากาตฺ วฺยาวฤตฺเตติ ฯ อโต ชฺญายเต ปาโก น นิตฺโย ‘ปราวฤตฺต อิติ ฯ เอวญฺจ ศีตสฺปรฺเศ วินษฺเฏ ปุนะ ศีตสฺปรฺศ อุตฺปทฺยเต ฯ กทาจิทคฺนิสํโยคาตฺกฤษฺณรูเป วินษฺเฏ ปุนะ กฤษฺณรูปมุตฺปทฺยเต ฯ รกฺตรูเป วินษฺเฏ ปุนารกฺตรูปมุตฺปทฺยเต ฯ เอวํ ศีตสฺปรฺโศ วินษฺฏะ สนฺนคฺนิวิโยเค ปุนรุตฺปทฺยเต ฯ ตตฺร โก โทษะ ฯ
ไวเศษิกา วทนฺติ- ปฤถิวีมาเตฺร ปาโก ภวติ นาปฺสุ อิติ ฯ ภิษชสฺตุ วทนฺติ- ยสฺตปฺตํา ยวาคูํ ปาติ ส วิชาตียํ ผลํ ลภต อิติ ฯ ยทิ ยวาเคา รูปาทีนํา นาสฺติ [ปากะ] ฯ วิชาตียผลวตฺตานิษฺฐาภงฺคะ ฯ อโต ชฺญายเต ‘พาทโย ‘ปิ ปากวนฺต อิติ ฯ ยถาคฺนิปกฺวทฺรวฺยสฺย ปูรฺวคุณวินาศาตฺปุรฺนรฺคุณานฺตรวตฺตฺวาตฺ ชฺญายเต ทฺรวฺยํ วิชาตียคุณวทิติ ฯ เอวมาโป ‘ปิ ฯ ลกฺษณานํา วิโรธาจฺจานิตฺยตา ฯ ยถาโปคฺนิํ นิรฺวาปยนฺติ ฯ อคฺนิราปะ ปริปาจยติ ฯ นาทฺรวฺยํ ปริปาจยติ เตโชพลมฺ ฯ อปิ จาคฺนิสํโยเคน ศีตสฺปรฺโศ ‘ปคจฺฉติ ฯ ตสฺมาทฺไวเศษิกสูตฺรมฺ- ศีตสฺปรฺศวตฺย อาป อิติทมยุกฺตมฺ ๚
สฺปรฺศลกฺษณวรฺค เอโกนษษฺฏิตมะ ฯ
๖๐ อถ ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ วิชฺญานาธิกาเร อไจตสิกสฺถาปนมฺ
จิตฺตํ มโนวิชฺญานมิตฺเยกสฺไยว วิภินฺนานิ นามานิ ฯ ยตฺ ธรฺมาลมฺพนํ ตจฺจิตฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) ตถา เจทฺเวทนาสํชฺญาสํสฺการาทยศฺไจตสิกา อปิ จิตฺตานิ สฺยุะ ฯ สรฺเวษามาลมฺพกตฺวาตฺ ฯ (อุ) เวทนาสํชฺญาสํสฺการาทยศฺจิตฺตวิเศษสฺยาขฺยา ภวนฺติ ฯ ยถา มารฺควรฺเค สฺมฤเตเรกสฺยา เอว ปญฺจ นามานฺยุ[จฺยนฺเต] สฺมฤตฺยุปสฺถานํ สฺมฤตีนฺทฺริยํ สฺมฤติพลํ สฺมฤติสมฺโพธฺยงฺคํ สมฺยกฺสฺมฤติริติ ฯ ตถา วีรฺยาทโย ‘ปิ ฯ ยถา ไจกสฺยา อนาสฺรวปฺรชฺญายา ทุะขภาวนา, สมฺโพธิริตฺยาทีนิ นานา ปฤถกฺ ปฤถงฺ นามานิ ภวนฺติ ฯ เอก เอว สมาธิะ ธฺยานํ วิมุกฺติะ นิสฺสฤติะ สมาปตฺติริตฺยุจฺยเต ฯ เอวเมกเมว จิตฺตํ ยถากาลํ วิเศษาขฺยํา ลภเต ฯ อโต ชฺญายต เอกเมว จิตฺตมิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ตสฺย กามาสฺรวาจฺจิตฺตํ วิมุจฺยเต อวิทฺยาสฺรวจฺจิตฺตํ วิมุจฺยต อิติ ฯ ยทฺยสฺติ ปฤถกฺ ไจตสิกมฺ ฯ ไจตสิกาจฺจิตฺตํ วิมุจฺยต อิติ พฺรูยาตฺ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- ยทา ภควานฺ สตฺตฺวานํา กลฺลจิตฺตํ มฤทุจิตฺตํ ทานฺตจิตฺตํ วิมุกฺติลาภปฺรวณตาญฺจ ปฺรชานาติ ฯ ตตศฺจตุสฺสตฺยานฺยุปทิศติ อิติ ฯ ตตฺร น ไจตสิกมุกฺตมสฺติ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- จิตฺตสํเกฺลศาตฺสตฺตฺวาะ สํกฺลิศฺยนฺติ จิตฺตวฺยวทานาตฺสตฺตฺวา วิศุธฺยนฺติ ฯ อิติ ฯ กิญฺจาห- โย ภิกฺษุศฺจตฺวาริ ธฺยานานฺยุปสมฺปทฺย วิศุทฺธาโกปฺยจิตฺโต ภวติ ฯ ส ทุะขํ สมุทยํ นิโรธํ มารฺคมารฺยสตฺยญฺจ ยถาภูตํ ปฺรชานาติ อิติ ฯ ทฺวาทศนิทาเนษุ จ สํสฺการปฺรตฺยยํ วิชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ อาห จ ษฑฺธาตุรยํ ปุรุษ อิติ ฯ กิญฺจาห- จปลตา น จิตฺตาทตฺเยติ ฯ อิติ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร ราษฺฏฺรปาลมาหูยาวทตฺ อิทํ วสฺตุ ปุนะ ปุนราชวชฺชวํ มหาราช จิตฺตํ วทามิ อิติ ฯ อาห จ อาธฺยาตฺมิโก วิชฺญานกาโย พาหฺยํ นาปรูปมิติ ทฺวิธา ภวติ ฯ อิติ ฯ วิชฺญานกาโย ‘สฺตีติ มาตฺรมาห น ไจตสิกมสฺตีติ ฯ กิญฺจาห- ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ สฺปรฺศ อิติ ฯ ยทิ ไจตสิกมสฺติ น พฺรูยาตฺ “ตฺรยาณามฺ” อิติ ฯ อุจฺยเต ตุ วสฺตุต สฺตฺรยาณามิติ ฯ อโต ชฺญายเต จิตฺตมาตฺรมสฺติ น ไจตสิกมสฺติ ปฤถคิติ ๚
ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ วิชฺญานาธิกาเร ‘ไจตสิกสฺถาปนวรฺคะ ษษฺฏิตมะ ฯ
๖๑ ไจตสิกสฺถาปนวรฺคะ
(ปฤ) จิตฺตมนฺยตฺ ไจตสิกธรฺมา อนฺเย ฯ กสฺมาตฺ ฯ จิตฺตไจตสิกานํา สมฺปฺรโยคาตฺ ฯ ยทิ น สนฺติ ไจตสิกธรฺมาะ ฯ ตทา สมฺปฺรโยโค น สฺยาตฺ ฯ อสฺติ ตุ สมฺปฺรโยคะ ฯ อโต ชฺญายเต สนฺติ ไจตสิกธรฺมา อิติ ฯ ยทฺภวตํา มตํ- จิตฺตมนฺเยน จิตฺเตน สมฺปฺรยุชฺยต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- ทูรงฺคมเมกจรมศรีรํ คุหาศยมฺ อิติ ฯ ตตฺร สธรฺมตามาตฺรํ ปฺรติษิธฺยเต ฯ ไจตสิกสหจรตฺเว ‘ปิ เอกจรมิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา ภิกฺษุเรกากี สนฺ สตฺสฺวปิ มศกา[ทิ]ปฺราณิษุ สชาตีโย นาสฺตีติ เอกากีตฺยุจฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต นานฺยจิตฺเตน จิตฺตํ สมฺปฺรยุชฺยต อิติ ฯ อสฺติ ตุ สมฺปฺรโยค อิตฺยโต ‘สฺติ ไจตสิก [ธรฺมะ] ฯ จิตฺตญฺจ สปฺตธาตุภิเรกายตเนน เอกสฺกนฺเธน จ สงฺคฤหีตมฺ ฯ ไจตสิกาสฺตุ เอเกน ธาตุนา เอเกนายตเนน ตฺริภิะ สฺกนฺไธศฺจ สงฺคฤหีตาะ ฯ จิตฺตมาศฺรยะ ไจตสิกา อาศฺริตาะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ไจตสิกาศฺจิตฺตํ นิศฺริตฺย สมุทราจรนฺติ ฯ อิติ ฯ ยทิ น สนฺติ ไจตสิกาะ ฯ ตทา น สฺยุะ ปญฺจสฺกนฺธาะ ฯ น ตุ ตตฺสมฺภวติ ฯ ตโยศฺจ ทฺวโยรุตฺปตฺติรฺภิทฺยเต ฯ ทฺวาภฺยํา จิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ ตฺริภิศฺไจตสิกาะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จกฺษุะ ปฺรตีตฺย รูปญฺจ จกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ สฺปรฺศะ ฯ สฺปรฺศปฺรตฺยยา เวทนา อิติ ฯ อาห จ- นามรูปสมุทยาทฺวิชฺญานสมุทยะ ฯ สฺปรฺศปฺรตฺยยาทฺเวทนาสมุทย อิติ ฯ ไจตสิกา อาศฺรยสํปฺรยุกฺตาะ ฯ สมเมกาลมฺพนา เอกาธฺววรฺตินศฺจ ฯ ไนวํ จิตฺตํ ภวติ ฯ ตาทฤศวิภาคาตฺ ชฺญายเต จิตฺตมนฺยตฺ ไจตสิกา อนฺย อิติ ฯ จตุรฺษุ ปฺรติศรเณษุ ชฺญานปฺรติศรณํ [วิศิษฺฏ]มุจฺยเต ฯ น วิชฺญานปฺรติศรณมฺ ฯ ยทิ ชฺญานเมว วิชฺญานมฺ ฯ กถมิทํ ปฺรติศรณวจนํ สฺยาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต ชฺญานํ น วิชฺญานมิติ ฯ
ภควานฺ สฺวยมาห- เย จิตฺตชาศฺจิตฺตนิศฺริตาสฺเต ไจตสิกา อิติ ฯ น จาห ภควานฺ จิตฺตมาตฺรมสฺติ ฯ น ไจตสิกา อิตีมมรฺถมฺ ฯ ปโร ‘ปิ วเทตฺ- ไจตสิกาะ สนฺติ น จิตฺตมิติ ฯ สํชฺญามาตฺรมิติ ไจตาสิกานฺ ทูษยสิ ฯ จิตฺตมปิ สํชฺญามาตฺรมิติ ทูษยิษฺยามิ ฯ การิตฺรเภทาทฺธรฺมาณํา ลกฺษณํ ภิทฺยเต ฯ ยถาปะ สฺเนหยนฺติ ฯ เตชะ ปริทหติ ฯ เอวํ เวทนาทีนํา การิตฺรเภทาตฺ ชฺญายเต วิภินฺนลกฺษณมิติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺรษุ- จิตฺเต วิตรฺก อุทภูทิติ ฯ อตศฺจิตฺตาทนฺเย ไจตสิกา อิติ ชฺญายเต ฯ น หิ จิตฺเต สฺวจิตฺตมุตฺปทฺเยต ฯ ยโถกฺตํ- จิตฺตสํเกฺลศาตฺ สตฺตฺวาะ กฺลิศฺยนฺติ ฯ จิตฺตวฺยวทานาตฺสตฺตฺวา วิศุธฺยนฺติ ฯ อิติ ฯ ยทิ จิตฺตมาตฺรมสฺติ ฯ ตทา สํเกฺลโศ วฺยวทานญฺจ นิรฺเหตุกํ สฺยาตฺ ฯ ปุรุษสฺยาวิทฺยยา สํเกฺลศะ ปฺรชฺญยา วฺยวทานมิติ น ภเวตฺ ฯ อาตฺไมว สํเกฺลศ อาตฺไมว วฺยวทานมิติ สฺยาตฺ ฯ ตตฺตุ น สมฺภวติ ฯ อตะ สนฺติ ไจตสิกาะ ๚
ไจตาสิกสฺถาปนวรฺค เอกษษฺฏิตมะ ฯ
๖๒ นาไจตสิกวรฺคะ
ภวตา ยทฺยปฺยุกฺตํ ธรฺมาลมฺพนํ จิตฺตํ จิตฺตวิเศษาศฺไจตสิกา มารฺควรฺโคกฺตวตฺ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สูเตฺร จิตฺตลกฺษณํ ปฤถกฺ ไจตสิกลกฺษณญฺจ ปฤถคุจฺยเต ฯ วิชานาตีติ วิชฺญานกฺษณมฺ ฯ สุขทุะขานุภโว เวทนาลกฺษณม ฯ [นีลปีตาทิ]สํชฺญานํ สํชฺญาลกฺษณมฺ ฯ อภิสํสฺกรณํ สํสฺการลกฺษณม ฯ อตศฺจิตฺตมนฺยตฺ ไจตสิกา อนฺย อิติ ฯ ยทุกฺตํ- จิตฺตํ วิมุจฺยต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ อุกฺตมนฺยสฺมินฺ สูเตฺร- อวิทฺยาวิสํโยคาตฺปฺรชฺญา วิมุจฺยต อิติ ฯ น จิตฺตมาตฺรํ วิมุจฺยต อิติ ฯ จิตฺตสฺย ปฺราธานฺยาจฺจิตฺตมาตฺรมุกฺตมฺ ฯ เลากิกาะ สรฺเว ภูยสา จิตฺตเมว วิชานนฺติ ฯ น ไจตสิกานฺ ฯ อโต ภควาเนกเทศมาห ฯ สูเตฺร ภควานฺ น ปรินิษฺฐิตํ วกฺติ อิทมสฺยาธิวจนมิติ ฯ ยถาห สูตฺรมฺ- เอกํ ธรฺมํ ปฺรชหีถ อหมาชานามิ อนาคามิมารฺคํ ปฺรติลภธฺเว ยทิทํ กามจฺฉนฺทมฺ ฯ อิติ ฯ วสฺตุตสฺตุ ไนกเทศปฺรหาเณน ตทฺภวติ ฯ ตเถทมปิ ฯ อเนน กลฺลจิตฺตาทฺยปิ ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ ยทุกฺตํ พาหฺยมาธฺยาตฺมิกมิติ ธรฺโม ทฺวิธา ภวตีติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ ยทุกฺตํ พาหฺยํ นามรูปมิติ ส เอว ไจตสิก[ธรฺม] อิตฺยุจฺยเต ฯ พาหฺยายตนสงฺคฤหีตตฺวาทฺวาหฺยมิตฺยาขฺยา ฯ
ตตฺร ภควานฺ ตฺรีณี วสฺตูนฺยาห ฯ ย อาธฺยาตฺมิโก ‘สฺติ วิชฺญานกายะ ฯ ตเทเวนฺทฺริเยณ สห วิชฺญานมิตฺยุจฺยเต ฯ ยตฺ พาหฺยํ ส เอว วิษย อิตฺยุจฺยเต ฯ ยทุกฺตํ วิชฺญานกายมาตฺรมสฺตีติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ ตสฺมินฺ สูตฺร อุกฺตํ พาหฺยลกฺษณํ ไจตสิกเมว ฯ ยทุกฺตํ ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ สฺปรฺศ อิติ ฯ อยุกฺตมิทมปิ ฯ สฺปรฺโศ หิ เวทนาทีนํา ไจตสิกานํา เหตูกฺริยเต ฯ อตะ สฺปรฺศ อุจฺยเต ๚
น ไจตสิกนาสฺติตาวรฺโค ทฺวิษษฺฏิตมะ ฯ
๖๓ น ไจตสิกสตฺตาวรฺคะ
อตฺร พฺรูมะ ฯ ยทวาทีะ สมฺปฺรโยคาตฺสนฺติ ไจตสิกา อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺเวษํา ธรฺมาณาเมกจรตฺวํ ปศฺจาตฺสวิสฺตรํ วกฺษฺยเต ฯ อตะ สมฺปฺรโยโค นาสฺติ ฯ อเนน จิตฺตมิทเมกจรมิตฺยาทฺยปิ ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ น ตตฺร สธรฺมตา ปฺรติษิธฺยเต ฯ ไจตสิกา เอว ปฺรติษิธฺยนฺเต ฯ ยทโวจะ สงฺคฤหีตเภทาตฺสนฺติ ไจตสิกา อิติ ฯ ตตฺ สูตฺรกรฺตา สฺวียํา สํชฺญา วฺยวสฺถาปยามาส ฯ น ภควตะ สูเตฺร ลกฺษณสงฺคฺรห อุจฺยเต ฯ อโต น สนฺติ ฯ ยทพฺรวีะ อาศฺรยาศฺรายิภาว อิติ ฯ ยถา ภวโต มโนวิชฺญานํ จิตฺตมาศฺรยเต ฯ อาศฺรยตฺวานฺน ไจตสิกมิตฺยุจฺยเต ฯ เอวํ จิตฺตํ จิตฺตมาศฺรยต อิติ น นามานฺตรํ ลภเต ฯ ยทุกฺตมฺ- ปญฺจสฺกนฺธา น สฺยุริติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ มม [มเต] จิตฺตวิเศษา เอว เวทนาสํชฺญาทย อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ [ยถา] ภวตศฺไจตสิกาะ ปฤถกฺ ตฺรยะ สฺกนฺธา ภวนฺติ ฯ ยทวาทีะ อุตฺปตฺติรฺภิทฺยต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยทิ จิตฺตํ ไจตสิกาศฺจ สโหตฺปทฺยนฺเต ฯ กสฺมาทุจฺยเต ทฺวาภฺยํา จิตฺตมุตฺปทฺยเต ตฺริภิศฺไจตฺตา อิติ ฯ ยศฺจิตฺตมาตฺรํ พฺรวีติ ฯ ตสฺยายเมว นฺยายะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ส หิ พฺรวีติ- ปูรฺวํ วิชฺญานสฺย กาละ ปศฺจาตฺสํชฺญาทีนามฺ อิติ ฯ ยทุกฺตํ สมฺปฺรโยคาลมฺพนาธฺวภิชฺญานํ ภิทฺยต อิติ ฯ ตตฺ ปูรฺวเมว ทูษิตมฺ ฯ สมฺปฺรโยคสฺยาภาวาตฺ ฯ ยทพฺรวีะ- ชฺญานปฺรติศรณํ น วิชฺญานปฺรติศรณมิติ ฯ จิตฺตเมว ทฺวิธา วทามิ เอกํ ชฺญานมปรํ วิชฺญานมิติ ฯ อโต ชฺญานปฺรติศรณํ จิตฺต[มาศฺรยณียํ] น วิชฺญานปฺรติศรณมฺ ฯ
ยทาห ภวานฺ- ภควานฺ สฺวยมาห เย จิตฺตนิศฺริตาสฺเต ไจตสิกา อิติ ฯ จิตฺโตตฺปนฺโน ธรฺมศฺไจตสิก อิตฺยุจฺยเต ฯ จิตฺตํ จิตฺตาทุตฺปนฺนมิติ ไจตสิกมิตฺยาขฺยายเต ฯ ภวานาห- ภควานฺนาโวจนฺน สนฺติ ไจตสิกา อิติ ฯ กินฺตุ วทามิ จิตฺตวิเศษา เอว ไจตสิกา อิติ ฯ ยสฺย ยุกฺติรสฺติ [ตสฺย] อนุกฺตาปฺยุกฺตา ภวติ ฯ เอวํ [ยสฺย] ยุกฺติรฺนาสฺติ ฯ [ตสฺย] อุกฺตาปิ อนุกฺเตว ฯ น เตน เหตุรฺวกฺตวฺยะ ฯ วกฺษฺยามศฺจ จิตฺตไจตาสิกาะ สํชฺญารฺถา อิติ ฯ
สญฺจิโนตีติ จิตฺตมฺ ฯ เวทนาทโย ‘ปิ สญฺจยนสภาคตฺวาตฺ จิตฺตเมว ฯ จิตฺตญฺจ ไจตสิไกะ สห จิตฺตาทุตฺปทฺยต อิติ ไจตสิกมิตฺยุจฺยเต ฯ ไจตสิกมาตฺรมสฺตีติ โย วทติ ส วเทตฺ ไจตสิกธรฺมา อรฺถาขฺยา อิติ ฯ น วกฺตวฺยมิทํ วสฺตุตะ ฯ อโต ‘เหตุะ ฯ ยทุกฺตํ ภวตา การิตฺรเภทาทิติ ฯ จิตฺเต วิตรฺก อุทภูทิติ จ ฯ ตทเนน ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ มม จิตฺตวิเศษตฺวาเทว การิตฺรํ ภิทฺยเต ฯ จิตฺต อุตฺปนฺนํ จิตฺตเมว จิตฺเต วิตรฺก อุทภูทิตฺยุจฺยเต ฯ ยทวาทีะ สํเกฺลโศ วฺยวทานญฺจ นิรฺเหตุกํ สฺยาทิติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ อสตฺยปิ ไจตสิเก ‘สฺติ สํเกฺลศวฺยวทานมฺ ฯ อนนฺยลกฺษณตฺวาจฺจ น สนฺติ ไจตสิกาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภวตศฺจิตฺตสมฺปฺรยุกฺตตฺวาตฺ ไจตสิกา ภวนฺติ ฯ สมฺปฺรโยคศฺจ นาสฺตีติ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ อโต น สนฺติ จิตฺตาทนฺเย ไจตสิกาะ ฯ
น ไจตสิกสตฺตาวรฺคสฺตฺริษษฺฐิตมะ ฯ
๖๔ ไจตสิกนาสฺติตาปฺรทรฺศนวรฺคะ
ยทโวจะ- ลกฺษณเภทาตฺ สนฺติ ไจตสิกา อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ วิชฺญานสฺย พุทฺเธรฺวา [อนฺเยษํา] สรฺเวษํา ลกฺษณาทิษุ นาสฺติ วิเศษะ ฯ ยจฺจิตฺตํ รูปํ วิชานาติ ไสว พุทฺธิริตฺยุจฺยเต, สํชฺญา อิตฺยาทฺยปิ ฯ ยถา เลากิกา วทนฺติ ยทฺภวานฺ วิชานาตีมํ ปุรุษมิติ ตตฺ ชฺญานเมว เวทนา สํชฺญา อิติ ชฺเญยมฺ ฯ ยทฺเยษํา ธรฺมาณํา ปฺรตินิยตํ ไวลกฺษณฺยมสฺติ ฯ [ตทฺ] อภิธาตวฺยํ สฺยาตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ นภิหิตมิตฺยโต นาสฺติ ไวลกฺษณฺยมฺ ฯ ยทุกฺตํ ปฺรชฺญา วิมุจฺยต อิติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ เหตฺวภาวาตฺ ฯ จิตฺตวศาตฺ สํเกฺลโศ ‘วิทฺยา จาสฺติ ฯ อสฺมินฺ จิตฺตสฺกนฺเธ สํเกฺลโศ ‘วิทฺยา จ สรฺวถา สํปฺรยุกฺตา ฯ ยทุต อวิทฺยามลินา ปฺรชฺญา สํเกฺลศมลินํ จิตฺตมิติ ฯ ตนฺนิรฺเหตุกมฺ ฯ เอวมวิทฺยาวิสํโยคาตฺปฺรชฺญา วิมุจฺยเต ฯ สํเกฺลศวิสํโยคาจฺจิตฺตํ วิมุจฺยเต อิตฺยปิ นิรฺเหตุกมฺ ฯ อปิ เจทํ สูตฺรํ เนยารฺถกมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ตฺริวิธาสฺตฺรเวภฺยศฺจิตฺตํ วิมุจฺยต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต อวิทฺยาโต ‘ปิ จิตฺตเมว วิมุจฺยต อิติ ฯ ยทุจฺยเต สํเกฺลเศภฺยศฺจิตฺตวิมุกฺติรฺวิหานมฺ ฯ อวิทฺยาตะ ปฺรชฺญาวิมุกฺติะ ปฺรหาณมิติ ฯ ยทิ จ สํเกฺลเศภฺยศฺจิตฺตํ วิมุจฺยเต อวิทฺยาตะ ปฺรชฺญา วิมุจฺยต อิติ ฯ วฺยาปาทิภฺยะ กิํ วิมุจฺยต อิติ ปฺรติวกฺตวฺยมฺ ฯ อตศฺจิตฺตํ วินา น กิญฺจิทฺวิมุจฺยต อิติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ อตศฺจิตฺตมาตฺรมสฺติ ฯ
ยทาห ภวานฺ จิตฺตสฺย ปฺราธานฺยาจฺจิตฺตมาตฺรมุกฺตมิติ ฯ จิตฺตสฺย กะ ปฺรธานภาโว ยนฺนาสฺติ ปฺรชฺญาทีนามฺ ฯ ยทุกฺตํ เลากิกา ภูยสา จิตฺตเมว วิชานนฺติ ฯ อตศฺจิตฺตมาตฺรมุกฺตมิติ ฯ เลากิกา ภูยสา สุขํ ทุะขมปิ วิชานนฺตีติ เวทนาทโย ‘[ปิ] วกฺตวฺยาะ ฯ ยทวาทีะ- อนฺยารฺถวจนํ สูตฺรมิติ ฯ กสฺมาจฺไจตสิกานนุกฺตฺวา จิตฺตมาตฺรํ วกฺติ ฯ ยทวาทีะ- เอกธรฺมํ ปฺรชหีถ [อิตฺยาทิ] ฯ วจนสฺยาสฺย การณมสฺติ ฯ ภควานฺ สตฺตฺวานํา เกฺลศตารตมฺยวศาตฺสทา วิษาทากฺรานฺตจิตฺตะ สนฺ วทติ อยเมโก ธรฺม อิติ ฯ อสฺย ปฺรหาณาทนฺเย ‘ปิ สฺวยํ ปฺรหียนฺเต ฯ อิติ ฯ อโต ‘เหตุะ ฯ ยทโวจะ- ยทุกฺตํ นามลกฺษณํ ตเทว ไจตสิกมิติ ฯ ตตฺ ภวตะ สฺวสํชฺญานุสฺมรณวิกลฺป[มาตฺรมฺ] ฯ เนมมรฺถํ สูตฺรํ ปฺรติปาทยติ ฯ ยทิ สฺวสํชฺญานุสฺมรณวิกลฺปํ กโรษิ ฯ กิํ นาตฺถ นามลกฺษเณน จิตฺตสฺยาลมฺพนมุกฺตมิติ ฯ [ยสฺย ตุ] นฺยายะ สมฺภวติ ฯ ยทุกฺตํ สฺปรฺโศ เวทนาทิไจตสิกานํา เหตูกฺริยต อิติ ฯ วจนมิทํ พหุธา ทุษฺฏมฺ ฯ ธรฺมาณํา สสมฺปฺรโยคตฺเว ‘ปิ สฺปรฺศ เอว เวทนาทีนํา เหตุะ น เวทนาทยะ สฺปรฺศสฺย ฯ อิตีทฤศา โทษาะ สนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต จิตฺตมาตฺรมสฺติ ฯ น ปฤถกฺ ไจตสิกา อิติ ๚
ไจตสิกนาสฺติตาวรฺคศฺจตุษฺษษฺฏิตมะ ฯ
๖๕ สมฺปฺรโยคนาสฺติตาวรฺคะ
นาสฺติ สมฺปฺรโยคะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ไจตสิกธรฺมาณามภาวาตฺ เกน จิตฺตํ สมฺปฺรยุชฺยเต ฯ เวทนาทิลกฺษณานํา ไนกกาลฺยํ ศกฺยเต ฯ น จ การฺยการณโยรฺเยาคปทฺยมสฺติ ฯ วิชฺญานํ สํชฺญาทีนํา เหตุะ ฯ ไนษํา ธรฺมาณาไมกกาลฺยํ เยาคปทฺยํ วาสฺติ ฯ อโต นาสฺติ สมฺปฺรโยคะ คมฺภีเร ปฺรตีตฺยสมุตฺปาท[สูเตฺร]ภควานาห- อสฺโยตฺปาทาทิทมุตฺปทฺยต อิติ ฯ ยถา จ พีชางฺกุรกาณฺฑนาลปตฺรปุษฺปาทีนิ เหตุผลาภฺยํา กฺรมิกานิ ทฤษฺฏานิ ฯ อโต ภววิชฺญาทีนฺยปิ กฺรมิกาณฺยุตฺปทฺเยรนฺ ฯ ยทฺภวานฺ มนฺยเต กามาทยะ เกฺลศา รูปสฺย สห[ภู]เหตวะ สหชาะ สฺยุริติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ น หิ รูปํ ปฺรตฺเยติ ฯ อนาลมฺพนตฺวาตฺ ฯ จิตฺตไจตสิกานามาลมฺพนมสฺติ ปฺรตีติศฺจาสฺติ ฯ อตสฺเต ไนกสฺมินฺ กาเล สฺยุะ สหภุวะ ฯ พหุปฺรตีตฺยภาวาตฺ ฯ เอกกายศฺไจกสตฺตฺว อิตฺยาขฺยายเต ฯ เอกปฺรตีเตะ ฯ ยทฺเยกสฺมินฺ กฺษเณ พหวศฺไจตสิกาะ สฺยุะ ฯ ตทา พหฺวฺยะ ปฺรตีตยะ สฺยุะ ฯ พหุปฺรตีติสตฺตฺวาตฺ พหุปุรุษาตฺมกะ สฺยาตฺ ฯ ส ตุ น สมฺภวติ ฯ อโต ไนกสฺมินฺ กฺษเณ เวทนาทโย ภวนฺติ ฯ
กสฺมาตฺปุนะ ษฑฺวิชฺญานานิ ไนกกาลมุตฺปทฺยนฺเต ฯ (ปฤ) วิชฺญานานิ กฺรมิกมาลมฺพนมเปกฺษฺย ภวนฺติ ฯ อโต ไนกกาลิกานิ ฯ (อุ) กสฺย ปฺรติพนฺธาเทกํ กฺรมิกมาลมฺพนํ น กฺรมศะ ษฑฺวิชฺญานานฺยุตฺปาทยติ ฯ ชฺญาตวฺยํ ปูรฺวํ เหตุะ ปศฺจาตฺการฺยมิติ กฺรมศ อุตฺปาทเหตุริติ ฯ สูเตฺร โจกฺตมฺ- จกฺษุษา รูปํ ทฤษฺฏฺวา น นิมิตฺตคฺราหี ภวตีติ ฯ ยนฺนิมิตฺโตทฺคฺรหณํ ตเทว สํชฺญากรฺม ฯ อโต ภควานฺ วิชฺญานกรฺมานูทฺย สํชฺญากรฺม ปฺรติเษธติ ฯ อโต ชฺญาตวฺยํ กสฺยจิทฺวิชฺญานมสฺติ น สํชฺเญติ ฯ โย นิมิตฺตํ คฤหฺณาติ ส ทฤษฺฏฺวา คฤหฺณาติ น ทรฺศนกาเล ฯ อโต ชฺญายเต วิชฺญานาทีนิ กฺรมิกานีติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- จกฺษุษา รูปํ ทฤษฺฏฺวานุปฺรหฤษฺฏเจตโน ภวติ อิติ ฯ อตฺราปิ ปูรฺวํ วิชฺญานกรฺโมกฺตํ ปศฺจาทฺเวทนาทีนิ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ทฤษฺฏิรฺทรฺศนมิติ ฯ อโต ชฺญายเต น สรฺวํ จิตฺตํ เวทนาทิสมนฺวิตมิติ ฯ ปญฺจวิชฺญานานํา ลกฺษเณน เจทํ สฺปษฺฏํ ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยศฺจกฺษุรฺวิชฺเญเย ปฺริยาปฺริยนิมิตฺตํ สามฺยนิมิตฺตญฺจ น คฤหฺณาติ ฯ ตสฺย นาสฺติ สํชฺญา นาปิ เทารฺมนสฺยํ วา ฯ วิกลฺปาภาวาตฺ ฯ เกจิทาหุะ ตสฺยาปิ กามาทยะ เกฺลศา น สนฺตีติ ฯ อโต ชฺญายเต นาสฺติ วิตรฺก อิติ ฯ ปรฺเยษกานนฺตรภาวี วิตรฺก อิตฺยุจฺยเต ฯ ตจฺจ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต ปญฺจวิชฺญานามปิ วิตรฺโก นาสฺตีติ ฯ กิญฺจ ภวตะ ปญฺจ วิชฺญานานิ น วิกลฺปกานิ ฯ ตตฺร กถํ วิตรฺกวิจาราภฺยํา ภาวฺยมฺ ฯ เจตนาวิกลฺปะ ปูรฺวรฺเภาทาริกะ สนฺ ปญฺจาตฺสูกฺษฺโม ภวตีตฺยโต วิตรฺกวิจาเราสฺตะ ฯ ยทิ ปญฺจวิชฺญาเนษุ วิตรฺกวิจาเรา สฺตะ ฯ ตทฺยถา วทสิ มยิ ตว ชฺญาปนาย ปฺรถมต เอวาภฺยูหาธีโน วิตรฺก อุตฺปทฺยต อิติ ฯ ตทา วิตรฺกกาละ ฯ อสตฺยํา วิชฺญาปเนจฺฉายํา กถมสฺติ วิตรฺกะ ฯ
เกจิทาหุะ- ปญฺจวิชฺญาเนษุ สํชฺญาสฺติ วิตรฺก อิติ ฯ ส จ วิตรฺกะ สํชฺญามุปาทาโยตฺปทฺยเต ฯ กถญฺจ สํชฺญากาเล วิตรฺโก ภวติ ฯ อโต ‘ภฺยุเปยํ ปญฺจ วิชฺญานานิ อสํชฺญานิ อวิตรฺกานิ อวิจาราณีติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ ปญฺจวิชฺญาเนษุ สฺตฺรี ปุรุษ อิติ วิกลฺโป ‘สฺติ ฯ นาปิ เวทนาทิวิกลฺปะ ฯ เกน ตตฺร วิกลฺปฺยเต ฯ ปญฺจวิชฺญานานํา นิรฺวิกลฺปกตฺวาตฺ ตทนนฺตรํ มโนวิชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ยุษฺมาภิรุกฺตมฺ ฯ ยทิ ปญฺจวิชฺญาเนษุ วิกลฺโป ‘สฺติ ฯ กิมนนฺตโรตฺปทฺยมาเนน มโนวิชฺญาเนน ฯ วิตรฺกวิจาเรา จ ไนกสฺมินฺ กฺษเณ สฺยาตามฺ ฯ เอาทารกสูกฺษฺมโยรฺวิโรธาตฺ ฯ ฆณฺฏาภิฆาตวตฺ ฯ อาทฺยศพฺโท วิตรฺก [กลฺปะ] ฯ อนฺตฺยศพฺโท วิจาร [กลฺปะ] ฯ ส ทารฺษฺฏานฺติโก ‘ปฺเยวมฺ ฯ ยทิ ปญฺจวิชฺญาเนษุ วิตรฺกวิจาเรา สฺตะ ฯ ตโยะ กรฺม วกฺตวฺยมฺ ฯ น วกฺตุํ วสฺตุตะ สมฺภวติ ฯ [อโต] ชฺญาตวฺยํ จิตฺตไจตสิกาะ กฺรมิกา อิติ ฯ อวิทฺยา ปฺรชฺญา จ วิรุทฺเธ น ยุคปตฺสฺยาตามฺ ฯ กถเมกสฺมินฺ กฺษเณ ชฺญานมชฺญานญฺจ ภเวตฺ ฯ นหฺเยกสฺมินฺ จิตฺเต สํศยสฺย ปฺรสงฺโค ‘สฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สฺถาณุรฺวา ปุรุโษ เวติ ไนกสฺมินฺ จิตฺเต สมุทาจรติ ฯ จิตฺตวฺยาปารสฺเยทฤศสามรฺถฺยาภาวาตฺ ฯ
กศฺจิทาห- ไจตสิเก สฺมรณมตีตาธฺวสญฺจรณมฺ อิติ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนาลมฺพนํ จิตฺตํ กถํ [ตถา] ภวิษฺยติ ฯ อยํ ปุรุโษ มม ชฺญาโต มามุปกฤตวานิติ ยตฺ สฺมรณมฺ, สฺมฤตฺวา จ ปฺรีติชนนมฺ ตต กถเมกสฺมินฺ จิตฺเต สฺยาตฺ ฯ อิจฺฉานิจฺฉา จ กถเมกสฺมินฺ จิตฺเต ภเวตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- โย ภิกฺษว อาตฺมธรฺมาภิรตะ, ตสฺย ธรฺโม วรฺธเต ฯ โย ‘นภิรตะ ตสฺย ธรฺโม หียต อิติ ฯ ตตฺ กถเมกสฺมินฺ จิตฺเต ภวิษฺยติ ฯ ยทฺเยกสฺมินฺ จิตฺเต ไจตสิโก ‘สฺติ ฯ ตทา ธรฺโม วฺยาโมหะ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เอกสฺมินฺเนว หิ จิตฺเต ‘สฺติ ชฺญานมชฺญานํ สํศโย นิศฺจยะ ศฺรทฺธาศฺรทฺธา วีรฺยํ เกาสีทฺยมิตฺเยวมาทฺยา โทษาะ ฯ สรฺเว จ ไจตสิกา เอกสฺมิน จิตฺเต ปรินิษฺฐิตาะ สฺยุะ ฯ กสฺย ปฺรติพนฺธาตฺ สุขํ ทุขํ ราโค ทฺเวษ อิตฺยาทโย น ภวนฺตฺเยกสฺมินฺ จิตฺเต ฯ ยทฺยาห ภวานฺ สุขทุะขาทโย วิโรธานฺไนกสฺมินฺ จิตฺเต วรฺตนฺต อิติ ฯ ชฺญานาชฺญานาทโย ‘ปิ มิโถ วิโรธานฺไนกสฺมินฺ จิตฺเต วรฺเตรนฺ ฯ อโต นาสฺติ สมฺปฺรโยคะ ฯ
สปฺตสมฺโพธฺยงฺคสูเตฺร จ ภควตา ไจตสิกธรฺมาณํา กฺรมิกตฺวมุกฺตมฺ ฯ “โย ภิกฺษุศฺจตุรฺษุ สฺมฤตฺยุปสฺถาเนษุ จรติ จ สฺมฤติสมฺโพธฺยงฺคํ ภาวยติ ฯ สฺมฤเตา จิตฺตํ ธรฺมานฺ ปฺรวิจิโนติ ฯ ธรฺมาณํา ปฺรวิจยาทฺวิรฺยมารภเต ฯ วีรฺยพลาตฺกุศลธรฺมานฺ สญฺจิโนติ ฯ จิตฺตสฺย วิมลา ปฺรีติรฺภวติ ฯ ปฺรีตฺยา จิตฺตํ ปฺรศฺรภฺยติ ฯ ปฺรศฺรพฺธฺยา จิตฺตํ ปริคฤหฺณาติ ฯ จิตฺตปริคฺรหาตฺสมาทธาติ ฯ สมาหิตตฺวาตฺ ราคเทารฺมนสฺยาภฺยามุเปกฺษเต ฯ อุเปกฺษายํา ปฺรชานาติ” อิติ ไจตสิกาะ กฺรมิกา ภวนฺติ ฯ อษฺฏางฺคิกมารฺคสูเตฺร ‘ปิ กฺรม อุกฺตะ ฯ ยะ สมฺยกฺ ทฤษฺฏิํ ลภเต ฯ ส สมฺยกฺ ทฤษฺฏฺยา สมฺยกฺ สงฺกลฺปมุตฺปาทยติ ฯ ยาวตฺสมฺยกฺ สมาธิมฺ ฯ อนุกฺรมสูเตฺร จ ภควานาหานนฺทมฺ ฯ ศีลธระ ปุรุโษ น เกากฤตฺยภาวาย จิตฺตํ ปฺรณิทธาติ ฯ ศีลธรสฺย ปุรุษสฺย จิตฺตธรฺมะ เกากฤตฺยวิรติะ ฯ เกากฤตฺยวิหีโน น ตุษฺฏิลาภาย จิตฺตํ ปฺรณิทธีต ฯ เกากฤตฺยวิหีนสฺย จิตฺตสฺย ธรฺมสฺตุษฺฏิะ สฺยาตฺ ฯ ตุษฺฏสฺย จิตฺตํ ปฺรีณาติ ฯ ปฺรีตมนสะ กายะ ปฺรศฺรภฺยติ ฯ กายปฺรศฺรพฺเธา สุขํ เวทยเต ฯ สุขเวทนายํา จิตฺตํ สมาทธาติ ฯ จิตฺตสมาธาเน ตตฺตฺวํ ปฺรชานาติ ฯ ตตฺตฺววินฺนิรฺวิทฺยเต ฯ นิรฺวิณฺโณ วิมุจฺยเต ฯ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ไจตสิกาะ กฺรมิกา อิติ ฯ อษฺฏมหาปุรุษวิตรฺเก ‘ปิ กฺรม อุกฺตะ ฯ โย ภิกฺษุรลฺเปจฺโฉ วิหรติ ส สนฺตุษฺโฏ ภวติ ฯ สนฺตุษฺฏะ ปฺรวิวิกฺโต ภวติ ฯ ปฺรวิวิกฺโต วีรฺยมารภเต ฯ วีรฺยมารภมาณะ สมฺยกฺสฺมฤโต ภวติ ฯ สมฺยกฺสฺมฤตะ สมาหิโต ภวติ ฯ สมาหิตะ ปฺรชฺญาวานฺ นิษฺปฺรปญฺโจ ภวติ ฯ อิติ ฯ สปฺตวิศุทฺธาวปิ กฺรม อุกฺตะ ฯ ศีลวิศุทฺธิรฺยาวเทว จิตฺตวิศุทฺธฺยรฺถา ฯ จิตฺตวิศุทฺธิรฺยาวเทว ทฤษฺฏิวิศุทฺธฺยรฺถา ฯ ทฤษฺฏิวิศุทฺธิรฺยาวเทว กํากฺษาวิตรณวิศุทฺธฺยรฺถา ฯ กํากฺษาวิตรณวิศุทฺธิรฺยาวเทว มารฺคามารฺคชฺญานทรฺศนวิศุทฺธฺยรฺถา ฯ มารฺคามารฺคชฺญานทรฺศนวิศุทฺธิรฺยาวเทว ปฺรติปทาชฺญานทรฺศนวิศุทฺธยรฺถา ฯ ปฺรติปทาชฺญานทรฺศนวิศุทฺธิรฺยาวเทว ปฺรติปทาปฺรหาณชฺญานทรฺศนวิศุทฺธยรฺถา อิติ ฯ นิทานสูเตฺร ‘ปิ กฺรม อุกฺตะ ฯ จกฺษุะ ปฺรตีตฺย รูปญฺจ โมหภาคียาวิลา สฺมฤติรฺภวติ ฯ ตตฺร โมโห ‘วิทฺไยว ฯ มูฒสฺย ยา ปฺรารฺถนา สา ตฤษฺณา ฯ ตฤษฺณารฺตสฺย ยทภิสํสฺกรณํ ตตฺกรฺม ฯ อิตฺเยวมาทิ ฯ มหานิทานสูเตฺร ‘ปิ กฺรม อุจฺยเต ฯ ตฤษฺณาศิรสฺกา นว ธรฺมา [อุกฺตาะ] ฯ ตฤษฺณํา ปฺรตีตฺย ปรฺเยษณา ฯ ปรฺเยษณํา ปฺรตีตฺย ลาภะ ฯ ลาภํ ปฺรตีตฺย วินิศฺจยะ ฯ วินิศฺจยํ ปฺรตีตฺย ฉนฺทราคะ ฯ ฉนฺทราคํ ปฺรตีตฺย อธฺยวสานมฺ ฯ อธฺยวสานํ ปฺรตีตฺย ปริคฺรหะ ฯ ปริคฺรหํ ปฺรตีตฺย มาตฺสรฺยมฺ ฯ มาตฺสรฺยํ ปฺรตีตฺย อารกฺษา ฯ อารกฺษํา ปฺรตีตฺย ทณฺฑาทานศสฺราทานกลหวิคฺรหวิวาทาะ สรฺเว ทุะโขปายาสาทยะ สมฺภวนฺติ ฯ อิติ ฯ โสฺรต อาปนฺนธรฺเม ‘ปิ กฺรม อุกฺตะ ฯ สตฺปุรุษํ เสวมานะ สทฺธรฺมํ ศฤโณติ ฯ สทฺธรฺมํ ศฤณฺวนฺ สมฺยกฺสฺมฤติมุตฺปาทยติ ฯ สมฺยกฺสฺมฤติปฺรตฺยยํา มารฺคปฺรติปตฺติมภฺยสฺยติ ฯ อิติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- จกฺษุะ ปฺรตีตฺย รูปญฺจ จกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ สฺปรฺศ อิติ ฯ จิตฺตไจตฺตา เอกกาลิกา อิติ วทตสฺตฺรยาณํา สนฺนิปาโต นาสฺติ ฯ เอไกกศ อุตฺปทฺยนฺต อิติ วทตสฺตุ อสฺติ ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ ฯ อิตฺยาทิการไณ รฺนาสฺติ สมฺปฺรโยคะ ฯ
สมฺปฺรโยคนาสฺติตาวรฺคะ ปญฺจษษฺฏิตมะ ฯ
๖๖ สมฺปฺรโยคาสฺติตาวรฺคะ
(ปฤ) อสฺติ สมฺปฺรโยคะ ฯ กสฺมาตฺ ยะ ปศฺยติ ส เวทยต อยมาตฺเมติ ฯ วิชฺญานจิตฺตํ ตมาศฺรยเต ฯ เตน สมฺปฺรยุกฺตตฺวาตฺ ฯ ตถา สํชฺญาสฺกนฺธาทโย ‘ปิ ฯ ยทิ นาสฺติ สมฺปฺรโยคะ กิมธีโน ‘ยํ สฺยาตฺ ฯ ปุรุษสูตฺร อุกฺตมฺ- จกฺษุะ ปฺรตีตฺย รูปญฺจ จกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ สฺปรฺศะ ฯ ตตฺสหชา เวทนาสํชฺญาสํสฺการาทย อิติ ฯ อสฺมินฺ มเต วิวิธํ นามาสฺติ ยทุต สตฺตฺโว เทโว มนุษฺยะ สฺตฺรี ปุรุโษ มหานลฺป อิติ ฯ เอวมาทีนิ นามานิ สรฺวาณิ สฺกนฺธานฺ ปฺรตีตฺย ภวนฺติ ฯ ยทิ จิตฺตไจตสิกาะ กฺรมิกาะ ตทา สฺกนฺธทฺวยํ ปฺรตีตฺย ปุรุโษ ภเวตฺ น สฺกนฺธปญฺจกมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นาตีตานาคตสฺกนฺธานฺ ปฺรติ ปุรุษะ สมฺภวติ ฯ ภวานาห- ปฺรตฺยุตฺปนฺเน น สนฺติ ปญฺจสฺกนฺธาะ อิติ ฯ กถมุจฺเยต ปญฺจสฺกนฺธานฺ ปฺรตีตฺย เทวมนุษฺยาทโย ภวนฺตีติ ฯ อุจฺยเต ตุ สรฺวสฺกนฺธานฺ ปฺรตีตฺย น สฺกนฺธทฺวยมาตฺรมฺ ฯ อตะ ปญฺจสฺกนฺธานฺ ปฺรตีตฺย สตฺตฺว อิตฺยาขฺยา ฯ
อสฺติ จ สูเตฺร สมฺปฺรโยโค ยทุเตนฺทฺริยชฺญานสมฺปฺรยุกฺตา ศฺรทฺธา อิติ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- สฺปรฺโศ เวทนาสํชฺญาวิตรฺไกะ สหช อิติ ฯ อปิ โจกฺตํ- ปญฺจางฺคิกํ ปฺรถมธฺยานมิติ ฯ อาห จ- เวทนาทโย วิชฺญานสฺถิตย อิติ ฯ ยทิ วิชฺญานสมฺปฺรยุกฺตมฺ ฯ กถํ วิชฺญานสฺถิติษุ เวทนาทิษุ สฺถิตมิทํ นิศฺรยเต ติษฺฐตีติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นหฺยุจฺยเต วิชฺญานเมว วิชฺญานสฺถิติริติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ไจตสิกธรฺมาศฺจิตฺตชาศฺจิตฺตนิศฺริตา อิติ ฯ อาห จ- สตฺตฺวานํา จิตฺตํ ทีรฺฆราตฺรํ ราคทฺเวษาทิสํกฺลิษฺฏมิติ ฯ ยทิ สมฺปฺรโยโค นาสฺติ ฯ กิํ สํเกฺลศยติ จิตฺตมฺ ฯ ไจตสิกาศฺจ ปฺรกฤติโต ทนฺธา อนฺโยนฺยาศฺรยมวลมฺพนฺเต นฑกลาปวตฺ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- ยสฺมินฺ สมเย จิตฺตมุทฺธตํ ภวติ ฯ อกาลสฺตฺรยาณํา โพธฺยงฺคานามฺ ยทุต ธรฺมปฺรวิจยโพธฺยงฺคสฺย วีรฺยโพธฺยงฺคสฺย ปฺรีติโพธฺยงฺคสฺย ฯ [ตตฺกสฺย เหโตะ ฯ] อุทฺธตํ จิตฺตํ ทุรุปศมํ ภวติ ฯ [ยสฺมินฺ สมเย จิตฺตมุทฺธตํ ภวติ] กาลสฺตฺรยาณํา โพธฺยงฺคานํา ภาวนาไย ยทุต ปฺรศฺรพฺธิสมฺโพธฺยงฺคสฺย สมาธิสมฺโพธฺยงฺคสฺย อุเปกฺษาสมฺโพธฺยงฺคสฺย ฯ [ตตฺกสฺย เหโตะ อุทฺธตํ จิตฺตเมภิรฺธรฺไมะ] สูปศมํ ภวติ ฯ ยสฺมินฺ สมเย จิตฺตํ ลีนํ ภวติ ฯ อกาล[สฺตสฺมินฺ สมเย] ตฺรยาณํา สมฺโพธฺยงฺคานํา ยทุต ปฺรศฺรพฺธิสมฺโพธฺยงฺคสฺย สมาธิสมฺโพธฺยงฺคสฺย อุเปกฺษาสมฺโพธฺยงฺคสฺย ฯ [ตตฺกสฺย เหโตะ ฯ ลีนํ จิตฺตํ ตเทภิรฺธรฺไม]รฺทุสฺสมุตฺถาปฺยํ ภวติ ฯ [ยสฺมินฺ สมเย จิตฺตํ ลีนํ ภวติ ฯ] กาล[สฺตสฺมินฺ สมเย] ตฺรยาณํา สมฺโพธฺยงฺคานํา ยทุต ธรฺมปฺรวิจยสมฺโพธฺยงฺคสฺย วีรฺยสํมฺโพธฺยงฺคสฺย ปฺรีติสมฺโพธฺยงฺคสฺย ฯ [ตตฺกสฺย เหโตะ ฯ ลีนํ จิตฺตํ ตเทภิรฺธรฺไมะ] สุสมุทฺธาปฺยํ ภวติ ฯ อิติ ฯ อาภิธรฺมิกา อาหุะ- เอกกาลํ ภาวนานุโยคมนุยุกฺตสฺย โพธิ[ปกฺษิกา] ธรฺมา น วิยุชฺยนฺต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘สฺติ สมฺปฺรโยค อิติ ๚
สมฺปฺรโยคาสฺติตาวรฺคะ ษฏฺษษฺฐิตมะ ฯ
๖๗ นาสฺติสมฺปฺรโยควรฺคะ
ยทุกฺตํ ภวตา- ยะ ปศฺยติ ส เวทยเต ส อาตฺเมติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ปฤถคฺชนา มูฒา มฤษาทฤษฺฏิมิมามุตฺปาทยนฺติ ฯ น วิภชนฺติ เวทเนยมิทํ วิชฺญานํ นิศฺรยต อิติ ฯ ยทิ เต วิภชนฺติ ปฺรเวศเยยุรปิ ศูนฺยตามฺ ฯ เต จิตฺตสนฺตติํ ทฤษฺฏฺวา อวิภชนฺโต วฺยวหารมาตฺราสงฺคาตฺตถา วทนฺติ ฯ มูฒานํา วฺยวหาโร น ศฺรทฺเธยะ ฯ ยทโวจะ- สรฺวานฺ สฺกนฺธานฺ ปฺรตีตฺย ปุรุโษ ภวตีติ ฯ ตตฺร ปญฺจสฺกนฺธานํา สนฺตติํ ปฺรตีตฺย ปุรุษ อิตฺยตะ สรฺเวษํา สฺกนฺธานํา วจนมฺ ฯ ยถา โลเก วทนฺติ- สุขี ทุะขี อทุะขาสุขีติ ฯ ไนกสฺมินฺ กาเล สมฺภวนฺติ ติโสฺร เวทนาะ ฯ ตถา สฺกนฺธา อปิ ฯ ยพฺทฺรวีษิ- อินฺทฺริยชฺญานสมฺปฺรยุกฺตา ศฺรทฺธา อิติ ฯ สูเตฺร โจกฺตมฺ- อนฺไยะ สมฺปฺรยุกฺตมิติ ฯ ยโถจฺยเต- ทฺเวา ภิกฺษาเวกตฺร สมฺปฺรยุกฺเตา ฯ อิติ ฯ อาหุศฺจ ทฺเวษสมฺปฺรยุกฺตํ ทุะขมฺ ฯ สฺเนหวิยุกฺตํ ทุะขมิติ ฯ ภวตํา [มเต] รูปํ วิปฺรยุกฺตมปิ สํวฤตฺตฺยา สมฺปฺรยุกฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ ชฺญานศฺรทฺเธ อปฺเยวมฺ ฯ ศฺรทฺธา ยา อนิตฺยตาทิ ศฺรทฺทธเต ฯ ชฺญานญฺจ ยถาปฺรตีติ ชฺญานมฺ ฯ อุภยเมกํ สาธยตีติ สมฺปฺรยุกฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ ยทฺภวานาห- สฺปรฺศาทฺเวทนาทยะ สหชา อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ โลเก หิ กิญฺจิทฺวสฺตุ อลฺปวิรุทฺธมปิ สหจรมิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา วทนฺติ ศิษฺเยณ สห จรตีติ ฯ ยถา จ วทนฺติ ราชา มานฺถาตา สฺมฤติมาเตฺรณ สฺวรฺคมารุโรเหติ ฯ ตนฺไนว ยุชฺยเต ฯ ปฤถคฺชนานํา วิชฺญานสฺยาลมฺพนกฺริยายํา จตฺวาโร ธรฺมาะ กฺรมิกา ภวนฺติ- วิชฺญานานนฺตรชา สํชฺญา, สํชฺญานนฺตรชา เวทนา, เวทนานนฺตรชา เจตนา, เจตนา[นนฺตรชาะ] เสามนสฺยเทารฺมนสฺยาทยะ ฯ ตต อุตฺปทฺยนฺเต ราคทฺเวษโมหาะ ฯ อต อุจฺยเต สไหโวตฺปทฺยนฺต อิติ ฯ
ยทุกฺตํ ภวตา- ปญฺจางฺคิกํ ปฺรถมํ ธฺยานมิติ ฯ อสฺยํา ธฺยานภูเมา สนฺติ ตานิ ปญฺจางฺคานิ ฯ นตฺไวกกาลิกานิ ฯ ยถา กามธาเตา ติโสฺร เวทนาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปูรฺโวกฺต ธรฺมาณาเมว ปศฺจาทฺภูมิะ กถฺยเต ฯ วิตรฺกวิจาเรา จ น สํปฺรยุกฺตาวิติ ปูรฺวเมว ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ ยทโวจะ- วิชฺญานสฺถิตย อิติ ฯ ตตฺสูตฺร อุกฺตา วิชฺญานสฺย ปฺรตฺยย[รูปา] สฺถิติะ น นิศฺรยรูปา ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ตสฺมินฺเนว หิ สูตฺร อุกฺตมฺ- วิชฺญานํ รูปํ ปฺรตีตฺย สฺเนหปฺรโมทาภฺยํา ติษฺฐติ ฯ อิติ ฯ ยทฺยุปฺยุกฺตํ ภวตา- ยทิ วิชฺญานํ วิชฺญานํ ปฺรตีตฺย ติษฺฐติ ฯ ตทา ปญฺจ วิชฺญานานิ สฺถิตยะ สฺยุริติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ วิชฺญปฺติกาเล กิญฺจิทฺวิชานาติ ฯ วิชฺญาตสฺย จิตฺเต เวทนาทย อุตฺปทฺยนฺเต ฯ ตตฺร ตฤษฺโณทฺภวติ อุทฺภูตตฤษฺณาปฺรตฺยยํ วิชฺญานํ วิชฺญานสฺถิติ ริตฺยุจฺยเต ฯ อโต โนจฺยเต วิชฺญานเมว วิชฺญานสฺถิติริติ ฯ สปฺตวิชฺญานสฺถิติสูตฺรมิทํ จินฺตฺยมฺ ฯ มาสฺตุ ยถารุตคฺรหณมิติ ฯ ศฺรทฺธโยฆํ ตรติ อิติ ยถา วทนฺติ ฯ ตทปรินิวษฺฐิตํ จนมฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ ปฺรชฺญโยฆํ ตรติ ฯ อิทมปิ ตถา สฺยาตฺ ฯ
ยทุกฺตํ ภวตา- ไจตฺตาศฺจิตฺตานิศฺริตา อิติ ฯ ตทยุกฺตฺม ฯ ปูรฺวํ หิ จิตฺตํ วิชานาติ ฯ อถ สํชฺญาทโย ภวนฺติ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- เวทนาทยศฺจิตฺตนิศฺริตา อิติ ฯ น กุฑฺยา ศฺริตจิตฺรวทิเม ไจตสิกาศฺจิตฺตนิศฺริตา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ยทโวจะ- ไจตสิกา อนฺโยนฺยนิศฺริตา นฑกลาปวทิติ ฯ ตทนฺยสูตฺรวิรุทฺธมฺ ๚ ยทิ สมํ ปฺรโยคะ, กสฺมาตฺ ไจตสิกาศฺจิตฺตนิศฺริตาะ ฯ น ตุ จิตฺตํ ไจตสิกนิศฺริตมฺ ฯ ยทิ พฺรวีษิ จิตฺตํ ปูรฺวมุตฺปทฺยเต ตนฺมหิมฺนา ไจตสิกานามาศฺรย อิติ ฯ ตทา สิธฺเยทสฺมทรฺถะ ฯ นหิ จิตฺต อุตฺปทฺยมาเน ไจตสิกธรฺมาะ สนฺติ ฯ ยทฺพฺรวีษิ จิตฺตํ เกฺลศสํกฺลิษฺฏมิตฺยโต ชฺญายเต ‘สฺมิ สมฺปฺรโยค อิติ ฯ เนยํ มารฺคนีติะ ฯ ยทิ จิตฺตํ ปฺรากฺ ปริศุทฺธํ ราคาทิภิราคนฺตุไกรฺทูษิตมฺ ฯ ตทา ส เอว ปริศุทฺธธรฺมา ทูษฺโย ภวตีติ ธรฺมลกฺษณํ พาธฺเยต ฯ
ยถา จ ปูรฺวมุกฺตมฺ- จิตฺตํ ปฺรกฤติปริศุทฺธมาคนฺตุกมไลรปกฺลิษฺฏมิติ ฯ ตทิทํ ปฺรติวกฺตวฺยมฺ ฯ ยทิ จิตฺตํ ปฺรกฤติปริศุทฺธมฺ ฯ ราคาทิภิะ กิํ กฺริยเต ฯ ยโถกฺตมฺ- จิตฺต- สํเกฺลศาตฺ สตฺตฺวาะ สกฺลิศฺยนฺติ ฯ จิตฺตวฺยวทานาตฺสตฺตฺวา วิศุธฺยนฺติ อิติ ฯ ตถา จ สตฺตฺวา อปิ สมฺปฺรยุกฺตาะ สฺยุะ ฯ ยทิ สตฺตฺวา อปิ สมฺปฺรยุกฺตาะ สฺยุะ ฯ ยทิ สตฺตฺวา อสมฺปฺรโยชฺยาะ ฯ ราคาทโย ‘ปิ อสมฺปฺรโยชฺยาะ สฺยุะ ฯ สนฺตตฺยา ธาวติ จิตฺเต สํกฺลิษฺฏาทิจิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ สนฺตานานํา ทูษณเมว สํกฺลิษฺฏจิตฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ ยทุจฺยเต สํเกฺลศาจฺจิตฺตํ วิมุจฺยต อิติ ฯ ตตฺ จิตฺตสนฺตเตา ยทฺวิศุทฺธจิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ ตทฺวิมุกฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ อิทเมว ยุกฺตมฺ ฯ ยถาภฺรตุษาราทยศฺจนฺทฺรสูรฺยาภฺยามสมฺปฺรยุกฺตา อปิ ปิธานํ กุรฺวนฺตีติ [ปฺรวาทะ] ฯ ตถา ราคาทโย ‘ปิ จิตฺเตนาสมฺปฺรยุกฺตา อปิ สํเกฺลศยนฺตีติ [วทนฺติ] ฯ ธูมาภฺรมิหิกาทยศฺจนฺทฺรสูรฺเยา ปิทธตีติ ปิธานํ กถฺยเต ฯ ตถา ราคาทโย ‘ปิ วิศุทฺธจิตฺตมาวฤณฺวนฺตีติ อาวรณํ ภวติ ฯ
(ปฤ) อภฺรตุษาเรา จนฺทฺรสูรฺเยา ไจกกาลิเกา ฯ สํเกฺลศจิตฺเต ตุ ไนวมฺ ฯ อโต นายํ ทฤษฺฏานฺตะ ฯ (อุ) อาวรณสามฺยาทยํ สิทฺธ อิตฺยโต ‘นวทฺยมฺ ฯ สํเกฺลโศ ‘ยํ จิตฺตสนฺตานํ สํเกฺลศยตีติ สํเกฺลศ อิตฺยุจฺยเต ฯ ไจตสิกาศฺจิตฺตชาศฺจิตฺตนิศฺริตา อิติ ยตฺ ภวโต วจนํ ตตฺปูรฺวเมว ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ ยทโวจะ- จิตฺตไจตสิกาะ ปฺรกฤติทนฺธา อิติ ฯ ตตฺปฺรติกฺษณวินาศิตฺวาตฺ ทนฺธ อิตฺยุจฺยเต ฯ น ตุ สาหายฺยาย มิถ อาลมฺพเน สมุทาจรนฺตีติ ฯ เย ปรสฺปรสหการิณะ เต กญฺจิตฺกาลํ ติษฺเฐยุะ ฯ น ตุ วสฺตุโต ทฤศฺยเต ปรสฺปรสหการิตาพลมฺ ฯ [อตะ]กิํ สมฺปฺรโยเคณ ฯ
ภวโต ยพฺโทธฺยงฺคกาลวจนมฺ ฯ ตตฺ ตฺรีณิ โพธฺยงฺคานิ ยถากาลํ ภาวเยทิตฺยุกฺตมฺ ฯ นตฺเวกสฺมินฺเนว กฺษเณ ฯ ยถาห ศาริปุตฺระ สปฺตสมฺโพธฺยงฺเคษุ อหํ สฺวตนฺตฺรวิหารี ฯ ยสฺมินฺ จิตฺตมุทฺธตํ ภวติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย ปฺรศฺรพฺธฺยาทีนิ ตฺรีณิ โพธฺยงฺคานิ ภาวยามีติ ฯ ภควานปิ สมฺโพธฺยงฺคานามนุกฺรมมโพจตฺ ฯ ยทาห ภวานฺ- ไอกกาลิกี สมฺโพธฺยงฺคานํา ภาวเนติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยทฺไยกกาลิกี, สปฺตตฺริํศพฺโทธิปกฺษิกาณํา ภาวนา ฯ ตเทกกาลํ ภาวเยตฺ ทฺเว ศฺรทฺเธ ปญฺจสฺมฤตฺยาทีนฺ ฯ ยนฺมนฺยเส ยถาปฺราปฺติสฺถานํ [กิญฺจิตฺ] ภาวยตีติ ฯ ส เอวา[นฺยสฺย] ภาวนาวิโยคะ ฯ ทฺวโย ธฺยานาทิวทนฺยลพฺธวศาตฺตุ อวิโยค อุจฺยเต ฯ ยตฺ สปฺตตฺริํศพฺโทธิปกฺษิกาณาเมกกาลํ ภาวเนติ ฯ น ส มารฺคนยะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นหฺเยกทา พหโว ธรฺมา ภาวยิตุํ ศกฺยนฺเต ฯ
นาสฺติ สมฺปฺรโยควรฺคะ สปฺตษษฺฏิตมะ ฯ
๖๘ จิตฺตพหุตฺววรฺคะ
(ปฤ) อาชฺญาตํ น สนฺติ ปฤถกฺ ไจตสิกาะ นาสฺติ จ สมฺปฺรโยค อิติ ฯ ตจฺจิตฺตมิทานีํ กิเมกมฺ อุต พหุ ฯ เกจิทฺวทนฺติ- เอกเมว จิตฺตมุตฺปตฺติวศาทฺพหุ อิติ ฯ (อุ) จิตฺตํ พหุ ฯ กสฺมาตฺ ฯ วิชฺญานเมว จิตฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ รูปวิชฺญานมนฺยตฺ คนฺธาทิวิชฺญานญฺจานฺยตฺ ฯ อโต พหูนิ จิตฺตานิ ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานมาโลกากาศาทิปฺรตฺยยานเปกฺษฺย อนฺยเทโวตฺปทฺยเต ฯ น ตถา โศฺรตฺรวิชฺญานมฺ ฯ ตฺรยาณํา วิชฺญานํ วิชฺญานวิษยาณํา ปฺราปฺตฺโยตฺปทฺยเต ฯ มโนวิชฺญานนฺตุ พหุปฺรตฺยเยภฺย อุตฺปทฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต ไนกมิติ ฯ ยทฺวิชฺญานํ นิตฺยมิตฺเยวํ ลกฺษณํ วิษยํ วิชานาติ ฯ ตตฺ กถํ วิษยานฺตรํ วิชานียาตฺ ฯ ยทิ พหูนิ จิตฺตานฺยุตฺปทฺยนฺเต ฯ ตทา ชฺญาตุํ ศกฺนุวนฺติ ฯ ยถา ชฺญานํ สมฺยกฺ มิถฺยา จานฺยตฺ ฯ ชฺญานญฺจ นิศฺจิตํ สนฺทิคฺธํ, กุศลมกุศลมวฺยากฤตํ วา สรฺวมนฺยเทว ฯ กุศเล จ ธฺยานสมาธิวิมุกฺตยะ จตฺวารฺยปฺรมาณานิ ฤทฺธยภิชฺญาทโย ‘นฺเย [ธรฺมาะ] ฯ อกุศเล จ ราคทฺเวษโมหาทโย ‘นฺเย ฯ อวฺยากฤเต จาตีตานาคตาทโย ‘นฺเย ฯ กิญฺจิทฺวิชฺญานํ กายิกวาจิกกรฺมสมุตฺถาปกมฺ ฯ กิญฺจิจฺเจรฺยาปถสมุตฺถาปกมฺ ฯ สํโยคโต วิโยคโต วา เหตุสมนนฺตราลมฺพนาธิปตีนํา ปฺรตฺเยกํ วิเศษาจฺจิตฺตานิ ภิทฺยนฺเต ฯ วิศุทฺธาวิศุทฺธาทิเวทนานํา วิเศษาจฺจ จิตฺตํ ภิทฺยเต ฯ การิตฺรวิเศษาจฺจ จิตฺตํ ภิทฺยเต ฯ วิศุทฺธมวิศุทฺธญฺจ จิตฺตํ ปฺรกฤติตะ ปฺรตฺเยกํ ภิทฺยเต ฯ ยจฺจิตฺตํ ปฺรกฤติตะ ปริศุทฺธํ น ตตฺสํกฺลิษฺฏมฺ ฯ ยถา สูรฺยรศฺมิะ ปฺรกฤติโต วิศุทฺธา น กทาจิทฺทูษฺยา ภวติ ฯ ยตฺ ปฺรกฤติโต ‘วิศุทฺธํ น ตตฺ วิโศธยิตุํ ศกฺยเต ฯ ยถา โรม ปฺรกฤติตะ กฤษฺณํ นาวทาตํ กรฺตุมรฺหติ ฯ ทานาเทา วสฺตุโต วิศุทฺธํ จิตฺตมสฺติ ฯ หิํสาเทา จาวิศุทฺธํ จิตฺตมฺ ฯ อโต ไนกํ ภเวตฺ ฯ สุขทุะขาทิเวทนานํา วิภาควศาจฺจ จิตฺตมปิ ไนกมฺ ฯ ยโถจฺยเต ภิกฺษุรฺวิชฺญานมุปภุงฺกฺเต เกษํา วิชฺญานํ ยทุต สุขทุะขาทุะขาสุขานํา วิชฺญานมฺ ฯ ยทิ จิตฺตเมกมฺ, เอกเมว วิชฺญานํ สรฺววิษยานฺ คฤหฺณียาตฺ ฯ พหุจิตฺตวาทินสฺตุ ยเถนฺทฺริยํ วิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ อโต น สรฺววิษยานฺ คฤหฺณียาตฺ ฯ ยทิ จิตฺตเมกมฺ ฯ กสฺย ปฺรติพนฺธานฺน สรฺววิษยานฺ คฤหฺณาติ ฯ อโต ชฺญายเต จิตฺตํ พหุ อิติ ฯ
คฺราหฺยเภทาทฺคฺราหกมปิ ภิทฺยเต ฯ ยถา กศฺจิตฺกทาจิตฺสฺวจิตฺตํ เวทยเต ฯ กถํ สฺวํ รูปมาตฺมานํ เวทยเต ฯ ยถา จกฺษุรฺนาตฺมานํ ปศฺยติ ฯ อสิรฺนาตฺมานํ ฉินตฺติ ฯ องฺคุลิรฺนาตฺมานํ สฺปฤศติ ฯ อตศฺจิตฺตํ ไนกมฺ ฯ ยถา มรฺกโฏปสูตฺร อุกฺตมฺ- ยถา มรฺกฏะ [อรณฺย อุปวเน จรมาณะ] ศาขํา คฤหฺณาติ ฯ ตา มุกฺตฺวานฺยํา คฤหฺณาติ ฯ เอวเมว จิตฺตํ [ราตฺรฺยา ทิวสสฺย จ] อตฺยเยน อนฺยเทโวตฺปทฺยต อนฺยนฺนิรุธฺยเต ฯ อิติ ฯ ยทิ จิตฺตเมกมฺ ฯ ษฑฺวิชฺญานกายา อิติ วจนํ ปฺรณษฺฏํ สฺยาตฺ ฯ สูเตฺร ‘ปฺยุกฺตมฺ- กายะ กทาจิทฺทศวรฺษาณฺยปิ ติษฺฐเต ฯ ยตฺ จิตฺต- [มิตฺยุจฺยเต ตตฺ ราตฺรฺยาศฺจ ทิวสสฺย] อตฺยเยน อนฺยเทโวตฺปทฺยเต ‘นฺยนฺนิรุธฺยต อิติ ฯ อาห จ- จิตฺตมนิตฺยสฺถายีติ ภวิตวฺยมฺ ฯ ตจฺจิตฺตํ สนฺตตฺยา วรฺตเต ฯ น ปฺรติกฺษณํ ฉิทฺยเต ฯ ยถา ไจกํ กรฺม [กฤตํ] น ปุนราเทยํ ภวติ ฯ เอวํ วิชฺญานมปิ นาลมฺพเน สาทรํ วรฺตเต ฯ ตฤณาคฺนิรฺเนนฺธเน สงฺกฺรามติ ฯ ตถา จกฺษุรฺวิชฺญานํ น โศฺรตฺรํ ปฺราปฺโนติ ฯ อโต จิตฺตํ พหุ อิติ ๚
จิตฺตพหุตฺววรฺคะ อษฺฏษษฺฏิตมะ ฯ
๖๙ จิตฺไตกตฺววรฺคะ
กศฺจิจฺโจทยติ- จิตฺตเมกมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จิตฺตมิทํ ทีรฺฆราตฺรํ กามาทิภิรุปกฺลิษฺฏมิติ ฯ ยทิ จิตฺตํ นานา, น สโทปกฺลิษฺฏํ สฺยาตฺ ฯ รตฺนหารสูตฺร อุกฺตมฺ- ยศฺจิตฺตํ สทา ศฺรทฺธยา ศีเลน ตฺยาเคน ศฺรุเตน ปฺรชฺญยา จ ภาวยติ ส มฤโต เทเวษูตฺปทฺยเต อิติ ฯ ธฺยานสูเตฺร โจกฺตมฺ- ปฺรถมธฺยานลาภี จิตฺตสฺย ปริทมนาย ปฺรถมธฺยานาทฺวิตียธฺยานมุปสมฺปทฺย วิหรติ ฯ อิติ ฯ จิตฺตวรฺเค โจกฺตมฺ-
มตฺสฺโย ยถา สฺถเล กฺษิปฺต [โอกโมกต อุทฺธฤตะ] ฯ
ปริสฺปนฺทตีทํ จิตฺตํ มารเธยํ ปฺรหาปเยตฺ ๚ อิติ ฯ
อโต ชฺญายเต จิตฺตเมกํ จญฺจลมิตสฺตโต ธาวตีติ ฯ สํยุกฺตปิฏเก จ ภิกฺษุราห-
มรฺกฏะ ปญฺจทฺวารายํา กุฏิกายํา ปสกฺกิย ฯ
ทฺวาเรณานุปรียาติ ฆฏยํศฺจ มุหุรฺมุหุะ ฯ
ติษฺฐ มรฺกฏ มา [ธาวี]รฺน หิ เต ตตฺ ยถา ปุรา ฯ
นิคฤหีโต ‘สิ ปฺรชฺญยา เนโต ทูรํ [คมิษฺยสี]ติ ๚
อโต ชฺญายเต- จิตฺตเมกํ ปญฺเจนฺทฺริยทฺวาเรษุ กายกุฏิกายํา ปริภฺรมติ ฯ ไสว ตตฺปฺรกฤติะ ฯ อต อาห “มา [ธาวี]รฺน หิ เต ตตฺ ยถาปุรา” ฯ อิติ ฯ อาห จ-
จิตฺตเมตตฺสรฺวกาลํ ยถา ทินกรปฺรภา ฯ
ปฺรชฺญาวานฺ ทมยตฺเยว ยถา หสฺตินมงฺกุศมฺ ๚ อิติ ฯ
อโต ชฺญายเต จิตฺตเมกเมวาลมฺพเนษฺวฏตีติ ฯ กิญฺจาตฺมาภาวาจฺจิตฺตเมว กรฺมกฤตฺสฺยาตฺ ฯ เอกเมว หิ จิตฺตํ กรฺมาณฺยภินิรฺวฤตฺตฺย ปุนรฺวิปากํ เวทยเต ฯ จิตฺตํ มฺริยเต จิตฺตมุตฺปทฺยเต จิตฺตํ พธฺยเต จิตฺตํ มุจฺยเต ฯ ปูรฺวานุภูตํ จิตฺตํ สฺมรติ ฯ อโต ชฺญายเต จิตฺตเมกมิติ ฯ จิตฺตเมกํ สตฺ สญฺจิโนติ [วาสนามฺ] ฯ กฺษณิกสฺย จิตฺตสฺย นาสฺติ สญฺจยพลมฺ ฯ ภควตะ ศาสเน นาสฺตฺยาตฺมา ฯ จิตฺตเมกํ สตฺ สตฺตฺวลกฺษณํ ภวติ ฯ ยสฺย จิตฺตํ พหุ ฯ น ตสฺย สตฺตฺพลกฺษณํ ภวติ ฯ ทกฺษิเณน จกฺษุษา ทฤษฺฏฺวา วาเมน วิชานาติ ฯ นหฺยนฺยตฺ ปศฺยติ อนฺยทฺวิชานาติ ฯ อโต ชฺญายเต ฯ จิตฺตเมกมาตฺมนา ปศฺยติ อาตฺมนา วิชานาติ อิติ ฯ
จิตฺไตกตฺววรฺค เอโกนสปฺตติตมะ ฯ
๗๐ น จิตฺตพหุตฺววรฺคะ
ยทฺยปฺยุกฺตํ ภวตา- รูปาทีนํา วิชฺญานมนฺยทิติ ฯ น ยุกฺตมิทมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยเทกํ จิตฺตํ ตเทว รูปศพฺทาทิคฺรหณรูปาณิ นานากรฺมาณิ กโรติ ฯ ยไถกะ ปุรุษะ ปญฺจฉิทฺรเก คฤเห สฺถิตะ ตตฺร ตตฺร คตานฺ วิษยานฺ คฤหฺณาติ ฯ ตเทว จิตฺตํ จกฺษุษิ ลคฺนมาโลกทิปฺรตฺยยมเปกฺษฺย รูปํ ปศฺยติ ฯ ยถา ส เอว ปุรุษ อนฺยตฺร สหายมเปกฺษฺย [อปรํ] การฺยํ กโรติ ฯ ตสฺไยว จิตฺตสฺย วิชฺเญยํ วิภกฺตํ ภวติ ฯ ยถา ส เอว ปูรฺวํ ชฺญานี สนฺ ปศฺจาทชฺญานี ภวติ ฯ เอวํ มิถฺยาชฺญานํ ปุนะ สมฺยกฺ ชฺญานํ ภวติ ฯ ยถา ส เอว ปุรุษะ ปูรฺวํ วิศุทฺธะ ปศฺจาทวิศุทฺโธ ภวติ ฯ เอวํ ยตฺ สนฺทิคฺธํ ชฺญานํ ตเทว นิศฺจิตํ ชฺญานํ ภวติ ฯ ยถา ส เอว ปุรุษะ ปูรฺวํ สํศยิตะ ปุนรฺนิศฺจิโต ภวติ ฯ ยทกุศลํ จิตฺตํ ตเทว ปุนะ กุศลมวฺยากฤตญฺจ ภวติ ฯ ยถา ส เอว ปุรุษะ กทาจิตฺกุศลํ สฺมรติ ฯ กทาจิทกุศลํ กทาจิทวฺยากฤตญฺจ สฺมรติ ฯ ตเทว จิตฺตมตีตานาคามีรฺยาปถปฺรเภทญฺจ กโรติ ฯ ยถา ส เอว ปุรุโษ ‘ตีตานาคตาเทา นาเนรฺยาปถานฺ กโรติ ฯ เอวํ วิศุทฺธํ จิตฺตเมวาวิศุทฺธํ ภวติ ฯ อวิศุทฺธเมว วิศุทฺธํ ภวติ ฯ ยถา ส เอว ปุรุษะ ปูรฺวํ ปฺรสนฺนะ ปศฺจาทปฺรสนฺโน ภวติ ฯ ตเทว จิตฺตํ สุขสมฺปฺรยุกฺตํ ปศฺจาทฺทุะขสมฺปฺรยุกฺตํ ภวติ ฯ ยถา ส เอว ปุรุษะ ปูรฺวมนฺยํ สุขยติ ปศฺจาตฺปุนรฺทุะขยติ ฯ อต อุจฺยเต จิตฺตเมกํ พหุกรฺมเณ ปฺรภวตีติ ฯ
ยทวาทีะ- เอกเมว วิชฺญานํ น ษฑฺวิวษยานฺ คฤหฺณาตีติ ฯ ไนกํ จิตฺตมิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ มม ตุ อินฺทฺริยปฺรวิภาคาทฺวิชฺญานํ ปฺรวิภชฺยเต ฯ ยตฺ วิชฺญานํ จกฺษุษิ ลคฺนํ ตตฺ รูปมาตฺรํ คฤหฺณาติ ฯ นานฺยวิษยานฺ ฯ อนฺยทปฺเยวมฺ ฯ ยทโวจะ- คฺราหฺยเภทาทฺคฺราหกเภท อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ จิตฺตธรฺมตา ยทาตฺมานํ วิชานาตีติ ฯ ยถา ปฺรทีป อาตฺมานํ ปฺรกาศยติ อนฺยานปิ ปฺรกาศยติ ฯ ยถา คณก อาตฺมานํ คณยติ อนฺยานปิ คณยติ ฯ เอวเมกเมว จิตฺตมาตฺมานํ วิชานาติ อนฺยานปิ วิชานาติ ฯ ภวโตกฺโต มรฺกฏทฤษฺฏานฺโต ‘ยุกฺตะ ฯ ยถา มรฺกฏะ ศาขํา คฤหฺณาติ ตํา มุตฺตฺกาปรํา คฤหฺณาติ ฯ ตถา จิตฺตมปิ เอกมาลมฺพนํ คฤหฺณาติ ฯ ตทุตฺสฤชฺยาปรํ คฤหฺณาติ ฯ อโต ‘นฺยทุกฺตเมว [ยตฺ] สฺวยเมว กรฺมาภินิรฺวรฺตยติ, สฺวยเมว ปุนรฺวิปากํ เวทยเต อิติ สํกฺษิปฺย ปฺรตฺยโวจมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยทิ จิตฺตมนฺยตฺ, ตทา อนฺยตฺกโรติ, อนฺยทฺเวทยเต อนฺยนฺมฤนฺมฺริยเต อนฺยชฺชายต อิตฺยาทโย โทษาะ สฺยุะ ฯ อโต ชฺญายเต จิตฺตเมกมิติ ๚
น จิตฺตพหุตฺววรฺคะ สปฺตติตมะ ฯ
๗๑ น จิตฺไตกตฺววรฺคะ
อโตฺรจฺยเต ฯ ยทพฺรวีะ- จิตฺตเมกํ กามาทินา จิรมุปกฺลิษฺฏมฺ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ
สนฺตนฺยมานจิตฺตสฺไยกํ ลกฺษณํ ทฤศฺยเต ฯ ยถา วทนฺติ สนฺธฺยาวาตฺ เอว ปฺรภาตวาตะ ฯ อทฺยตนนทฺเยว ปูรฺวนที ฯ [อทฺย] ราชสภาปฺรทีป เอว หฺยสฺตนปฺรทีป อิติ ฯ ยถา ทนฺตะ ปุนรฺชาต อิตฺยุจฺยเต ฯ วสฺตุตสฺตุ ปูรฺวทนฺโต น ปุรฺนชาตะ ฯ ลกฺษณสามฺเยน ชาตะ ปุนรฺชาต อิตฺยุจฺยเต ฯ เอวํ จิตฺตมนฺยทปิ สนฺตตฺยา จิตฺตเมกมิตฺยุจฺยเต ฯ ยทโวจะ- [ปูรฺวานุภูตํ จิตฺตํ] สฺมรตีติ ฯ ปุรุษะ กทาจิทาตฺมไนว ปูรฺวจิตฺตํ สฺมรติ ฯ ยตฺ ปูรฺวจิตฺตํ ตทิทานีมาคตมิติ กิํ สฺมฤเตน ฯ เตไนว จิตฺเตน ตเทว สฺมรฺยต อิติ กถํ ภวิษฺยติ ฯ นหฺยสฺติ สฺวาตฺมเวทกํ ชฺญานเมกมฺ ฯ อโต ไนกํ จิตฺตมฺ ฯ
ยพฺทฺรวีษิ- [จิตฺตํ] สญฺจิโนตีติ ฯ ยทิ จิตฺตํ นิตฺยเมกมฺ ฯ กะ สญฺจเยโนปการะ ฯ ยทิ จิตฺตํ พหุ ฯ ตทา อธรมธฺโยตฺตมกฺรมสนฺตตฺโยตฺปทฺยมานตฺวาทสฺติ สญฺจยะ ฯ ภวโตกฺตํ จิตฺตํ สตฺตฺวลกฺษณมิติ ฯ ยทิ จิตฺตเมกมฺ ฯ ตเทว นิตฺยํ ภเวตฺ ฯ ยนฺนิตฺยมฺ ฯ ส เอวาตฺมา สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อิทานีํ กุรฺวนฺ ปศฺจาตฺกริษฺยนฺ นิตฺย เอโก ‘วิการีตฺยต อาตฺมา ภวติ ฯ จิตฺตวิเศษลกฺษณานภิชฺญสฺย จิตฺตเมกํ ภวติ ฯ ปฺรวาหวจฺจิตฺตํ สนฺตนฺยมานเมกมิติ วทนฺติ ฯ ยถา ไตมิริกะ เกศกลาปเมกํ ปศฺยติ ฯ ตทฺวิเวจกสฺตุ ตทฺเภทํ วิชานาติ ฯ ยสฺตุ ปฺรชฺญาวานฺ ส จิตฺตเภทํ วิชานาติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ พฺรหฺมาทโย วฺยาโมหคตา เอวํ มนฺยนฺเต กาโย ‘ยมนิตฺยะ จิตฺตํ วิชฺญานนฺตุ นิตฺยมฺ อิติ ฯ ยทิ พฺรหฺมาทีนาเมว วฺยาโมหะ ฯ กะ ปุนรฺวาโท ‘นฺเยษํา นิตฺเยษฺวาสกฺตานามฺ ฯ อตะ กุศลเจตนาปฺรตฺยยสามคฺรีสมุตฺปนฺโน ธรฺโม นิตฺยะ สฺยาตฺ ฯ ตทฺวิปรีตสฺตุ กฺษยี ฯ
ยทุกฺตํ ภวตา- ทกฺษิเณน ทฤษฺฏฺวา วาเมน วิชานียาทิติ ฯ ตตฺ ชฺญานพลาทนฺยตฺปศฺยติ อนฺยทฺวิชานาติ ฯ ยถายํ ปุรุโษ คฺรนฺถํ รจยติ ฯ อนฺยะ ปุรุโษ วิชานาติ ฯ อนาคตมชาตมสทฺภูตญฺจารฺยชฺญานพเลน วิชานาติ ฯ อตีตํ วสฺตุ อสทปิ สฺมฤตฺวา วิชานนฺติ อนาคตมสทปิ [อารฺย]ชฺญานพลาทฺวิชานนฺติ ฯ อิทํ ปศฺจาตฺ สวิสฺตรํ วกฺษฺยเต ๚
น จิตฺไตกตฺววรฺค เอกสปฺตติตมะ ฯ
๗๒ จิตฺตพหุตฺวปฺรทรฺศนวรฺคะ
ยทโวจะ- จิตฺตเมกํ พหุกรฺมเณ ปฺรภวตีติ ฯ ตทยุกฺตม ฯ กสฺมาตฺ ฯ สมฺยกฺ ปฺรตฺยายกาตฺมกํ หิ จิตฺตมฺ, รูปปฺรตฺยายนํ ศพฺทปฺรตฺยายนาทนฺยตฺ ฯ กถํ จิตฺตเมกํ ภวติ ฯ ยถา ฆฏํ ธตฺเต หสฺตกรฺม ฯ น ตเทว กรฺมานฺยทฺวสฺตุ ธตฺเต ฯ ตถา เยน จิตฺเตน รูปํ คฤหฺยเต ฯ น เตไนว ศพฺทะ ศฺรูยเต ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานมิทญฺจ จกฺษุราศฺรยีกฤตฺย รูปมาลมฺพนีกฤตฺย ภวติ ฯ ตทุภยมนิตฺยํ กฺษณิกมฺ ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานํ กถมกฺษณิกมฺ ฯ ยถา วินา วฤกฺษํ น จฺฉายานฺวาสฺเต ฯ เอวํ จกฺษูรูปโยะ กฺษณิกตฺวาตฺ ตทาศฺริตฺโยตฺปนฺนํ วิชฺญานมปิ กฺษณิกมฺ ฯ กฺษณิกธรฺมสฺย นาสฺติ คมนศกฺติะ ฯ มโนวรฺเค จ ปูรฺวํ พหุธา ปฺรตฺยุกฺตเมว ฯ อโต น มโน คจฺฉตีติ ฯ
ยทวาทิะ- วิชฺญานํ จกฺษุษิ ลคฺนํ สตฺ อาโลกมเปกฺษฺย ปศฺยติ ฯ ยถา ส เอว ปุรุษะ ปศฺยติ ศฤโณติ อิตฺยาทิ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ศาสฺเตฺร ‘สฺมินฺ ธรฺมณํา วสฺตุตตฺตฺวมนฺวิษฺยเต ฯ ปุรุษะ ปฺรชฺญปฺติสนฺ น ทฤษฺฏานฺโต ภวิตุมรฺหติ ฯ ปุรุษลกฺษณญฺจานฺเวษฺฏวฺยมฺ ฯ ปญฺจสฺกนฺธาะ ปุรุษาตฺมกา อิติ วทามะ ฯ สํศยชฺญานาทีนิ นิศฺจยชฺญานาทิภฺโย ‘นฺยานิ น สํศยชฺญานาทีนฺเยว นิศฺจยชฺญานาทีนิ อิตฺยปิ วทามะ ฯ ตถา สรฺวํ [วกฺตวฺยมฺ] ฯ
ยทโวจะ- อินฺทฺริยปฺรวิภาคาทฺวิชฺญานํ ปฺรวิภชฺยต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ อินฺทฺริยํ วิชฺญานชนนสฺย เหตุปฺรตฺยยะ ฯ ยทิ วิชฺญานเมกมฺ ฯ อินฺทฺริยํ กิํ กโรติ ฯ [ยตฺ] ปฺรทีปํ ทฤษฺฏานฺตตฺเวน กลฺปยสิ ฯ นายํ ทฤษฺฏานฺโต ยุกฺตะ ฯ ยถา อปฺรกาศิตสฺย ปฺรกาศนํ กโรติ ปฺรทีปะ ฯ น ปฺรทีปสฺวรูปํ ปฺรกาศยติ ฯ อโต นาตฺมานํ ปฺรกาศยติ ฯ ปฺรทีเปนานฺธกาเร วินษฺเฏ [วิษเยษุ] จกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ตทุตฺปนฺนํ สตฺ ปฺรทีปมปิ ปศฺยติ ฯ ฆฏาทิ ทฺรวฺยมปิ [ปศฺยติ] คณกสฺตุ อาตฺมรูปมปิ ชานาติ ปรรูปมปิ ชานาติ ฯ ตทุจฺยเต ลกฺษณชฺญานมฺ ฯ
ยทโวจะ กรฺมาทิ ฯ ตตฺ กรฺมาทิทูษเณ ปฺรตฺยุกฺตมฺ ฯ อโต นาสฺติ ส โทษะ ฯ ยทิ จิตฺตเมกํ นิตฺยมฺ ฯ ตทาสฺติ กรฺม นาสฺติ วิปากะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สากฺษาจฺจิตฺตํ ตทาศฺริต ญฺจ กรฺม ภวติ ฯ ยทิ จิตฺตเมกมฺ ฯ กะ กรฺมวิปากะ ฯ ตถา พนฺธโมกฺษาทิรปิ ยทวาทีะ- อนฺยตฺ กโรติ อนฺยทฺเวทยต อิติ ฯ ตทปฺยยุกฺตมฺ ฯ สฺกนฺธานํา สนฺตาโน ไนโก นานฺยะ ฯ อนฺตทฺวยปาตาปตฺเตะ ฯ สํวฤติสํชฺญยา กรฺมาทีนํา วจนํ น ตุ ปรมารฺถตะ ฯ อตะ สฺกนฺธสนฺตาเน โส ‘ยมฺ อิตฺยาทิสํชฺญาวฺยวหาร อิตฺยนวทฺยมฺ ฯ อโต ชฺญายเต จิตฺตํ พหฺวิติ ๚
จิตฺตพหุตฺวปฺรทรฺศนวรฺโค ทฺวิสปฺตติตมะ ฯ
๗๓ กิญฺจิตฺกาลสฺถายิวิชฺญานวรฺคะ
(ปฤ) จิตฺตํ พหฺวิติ นิรูปิตมฺ ฯ อิทานีํ ตานิ จิตฺตานิ กิํ กฺษณิกานิ ฯ อุต กิญฺจิตฺกาลสฺถายีนิ ฯ เกจิทาหุะ- กิญฺจิตฺกาลสฺถายีนีติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ รูปาทีนํา ปฺรตฺยายนาตฺ ฯ ยตฺ กฺษณิกํ น ตตฺ ปฺรตฺยายเยตฺ ฯ อโต นาสฺถายิ ภวติ ฯ ยทิ กฺษณิกํ [จิตฺตํ] ตทา รูปาทีนิ น กทาปิ ปฺรตีเยรนฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา วิทฺยุตฺปฺรภา กิญฺจิตฺสฺถายินฺยปิ น ปุนะ สุชฺเญยา ภวติ ฯ กะ ปุนรฺวาทะ ฯ กฺษณิกํ ปฺรตฺยายยตีติ ฯ วสฺตุตสฺตุ ปฺรตฺยายยติ ฯ อโต ชฺญายเต วิชฺญานานิ น กฺษณิกานีติ ฯ จกฺษุะ ปฺรตีตฺย รูปญฺจ จกฺษุรฺวิชฺญาน[มุตฺปทฺยเต] อิตฺยนโยรเภเท วิชฺญานมปฺยภินฺนมฺ ฯ จิตฺตญฺจ ยุคปเทว นีลาทีนิ รูปาณิ คฤหฺณาติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘กฺษณิกมิติ ฯ
ยนฺมนฺยเส- สนฺตานโต ‘ธฺยวสฺยตีติ ฯ ตทปิ น ยุกฺตมฺ ฯ ยทฺไยไกกํ จิตฺตํ นาธฺยวสฺยติ ฯ สนฺตาโน ‘ปิ นาธฺยวสฺเยตฺ ฯ ยไถกสฺมินฺนนฺเธ รูปมปศฺยติ พหโว ‘ปิ น ปศฺเยยุะ ฯ ยทิ พฺรวีษิ- ยไถกสฺตนฺตุรฺน หสฺตินํ ปฺรติรุนฺเธ ฯ พหวสฺตุ สญฺจิตาะ ปฺรภวนฺติ ฯ ตไถกํ จิตฺตํ นาธฺยวสฺยติ ฯ ตตฺสนฺตานสฺตุ อธฺยวสฺยติ ฯ อิติ ฯ อิทมปฺยยุกฺตมฺ ฯ เอไกกสฺมินฺ ตนฺเตา ปฺรตฺเยกมสฺติ กิญฺจิทฺวลมฺ อิติ ตตฺสมวายะ ปฺรภวติ ฯ จิตฺตสฺไยกสฺมินฺ กฺษเณ นาสฺติ กิญฺจิตฺปฺรตฺยายกพลมฺ ฯ ตสฺมาตฺสนฺตาโน ‘ปิ น ปฺรตฺยายเยตฺ ฯ วสฺตุตสฺตุ ปฺรตฺยายยติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘กฺษณิกมิติ ฯ ยทิ จิตฺตํ กฺษณิกมิติ ฯ อตีตานาคตาทิกรฺมาณิ นิษฺปฺรโยชนานิ สฺยุะ ฯ กิญฺจิตฺกาลสฺถายิ ตุ สปฺรโยชนานิ กโรติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘กฺษณิกมิติ ฯ อนิตฺยมปิ กิญฺจิตฺกาลมวศฺยํ ติษฺฐติ ๚
กิญฺจิตฺกาลสฺถายิวิชฺญานวรฺคสฺตฺริสปฺตติตมะ ฯ
๗๔ อสฺถายิวิชฺญานวรฺคะ
อตฺร ปฺรติพฺรูมะ ฯ ยทุกฺตํ ภวตา- จิตฺตํ ปฺรตฺยายกมิตฺยโต ‘กฺษณิกมิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ จิตฺตคตนิมิตฺตานํา พลาตฺ [จิตฺตํ] ปฺรตฺยายยติ ฯ น สฺถายิพลาตฺ ฯ ตถา โน เจตฺ ศพฺทกรฺมโณ น สฺยาตฺปฺรตฺยายนมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรตฺยกฺษํ ปศฺยามะ ขลฺวิทํ กฺษณิกมถ จ ปฺรตฺยายกมิติ ฯ อโต ชฺญายเต น สฺถายิตฺวาตฺปฺรตฺยายตีติ ฯ สมฺยกฺ ปฺรตฺยยาตฺมกํ หิ จิตฺตมฺ ฯ ยนฺนีลํ ปฺรตฺยายยติ ฯ น ตเทว ปีตํ ปฺรตฺยายยติ ฯ ตสฺมานฺนีลปฺรตฺยายกํ กิญฺจิตฺกาลสฺถายฺยปิ น ปีตํ ปฺรตฺยายยติ ฯ นีลปฺรตฺยายนกาโล ‘นฺยะ ฯ อนีลปฺรตฺยายนกาลศฺจานฺยะ ฯ ไนโก ธรฺโม ทฺวโยะ กาลโยะ สฺยาตฺ ฯ ธรฺมะ กาลสมนฺวิตะ ฯ กาลศฺจ ธรฺมสมนฺวิตะ ฯ คฺรโห ทฺวิวิธะ อธฺยวสายาตฺมกะ อนธฺยวสายตฺมก อิติ ฯ ยทิ วิชฺญานมกฺษณิกมฺ ฯ สรฺวํ คฺราหฺยํ สากลฺเยนาธฺยวสฺเยตฺ ฯ มม ตุ พหุวิชฺญานสนฺตานวศาทุตฺปนฺโน คฺรโห ‘ธฺยวสฺยติ ฯ อลฺปสนฺตาเน ตุ นาธฺยวสฺยติ ฯ วิชฺญานญฺจ วิษยํ คฤหฺณาติ มนฺทํ วา กฺษิปฺรํ วา อิติ จิตฺตสฺย นาสฺติ นิยมะ ฯ
ยทุกฺตํ ภวตา- อาศฺรยาลมฺพนโยรฺนาสฺติ เภท อิติ ฯ กฺษณิกตฺวาตฺ รูปมาศฺรยาลมฺพนมปิ ภินฺนเมเวตฺยรฺถะ สาธิตะ ฯ ยทวาทีะ- ยุคปทฺ คฤหฺณาตีติ ฯ วิชฺญานํ สรฺวกายาวยวคฺราหกมิตฺยโต ยุคปคฺทฺรห อิตฺยุจฺยเต ฯ อโต นาสฺตฺเยกํ วิชฺญานํ สรฺวคฺราหกมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อปรินิษฺปนฺนคฺรหเมว จิตฺตมนุนิรุธฺยเต ฯ [อตะ] เกน ลภฺยเต สรฺวคฺราหกํ จิตฺตมสฺตีติ ฯ ยทฺพฺรวีษิ- กรฺมกฺริยา นิษฺปฺรโยชเนติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยถา ปฺรทีปะ กฺษณิโก ‘ปิ ปฺรกาศโนปโยคี ฯ วายุคตกรฺมาณิ กฺษณวินาศีนฺยปิ ปทารฺถานฺ กมฺปยนฺติ ฯ ตถา วิชฺญานมปิ ฯ ยถา ปฺรทีปาทยะ กฺษณิกา อปิ [ปทารฺถ]คฺรหณสมรฺถา ภวนฺติ ฯ ตถา วิชฺญานํ กฺษณิกมปิ [วิษย]คฺรหณสมรฺถํ ภวติ ฯ
อถ จิตฺตมโนวิชฺญานานิ กฺษณิกานิ ฯ กสฺมาตฺ ฯ นีลาทีรูปสงฺฆาตะ ปุโรวรฺตี สนฺ วิชฺญานมาศูตฺปาทยติ ฯ อโต ‘สฺถายีติ ชฺญายเต ฯ ปุรุษสฺย กทาจิจฺจิตฺตํ ภวติ ยทหเมกกาลํ สรฺวานลมฺพนานฺ คฤหฺณามีติ ฯ อโต วิชฺญานมสฺถายิ ฯ ยทิ วิชฺญานํ กิญฺจิตฺกาลํ ติษฺฐติ ฯ ตทา ปุรุษสฺย น ตทฺภานฺติจิตฺตมุตฺปทฺเยต ฯ กสฺมาตฺ ฯ พีชสนฺตานวตฺ กิญฺจิตฺกาลาวสฺถายิตฺวาตฺ ฯ น ตตฺร ปุรุษสฺย ภฺรานฺติจิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ ยทงฺกุรกาณฺฑาทีนฺไยกาลิกานีติ ฯ อโต วิชฺญานํ กฺษณิกมิติ ชฺญายเต ฯ โย ฆฏํ ปศฺยติ ตสฺไยว ฆฏสฺมฤติรฺภวติ ฯ ทรฺศนานนฺตรํ สฺมฤติรฺภวตีตฺยตะ กฺษณิกมฺ ฯ โย วทติ วิชฺญานมกฺษณิกมิติ ฯ ตสฺไยกเมว ชฺญานํ สมฺยงฺ มิถฺยา จ สมฺภเวตฺ ฯ อยํ ปุรุษ อิติ คฺรห เอว อยํ น ปุรุษ อิติ คฺรห อิติ ยถา ทรฺศนํ ภวติ ฯ เอวํ สํศยคฺรห เอว นิศฺจยคฺรหะ สฺยาตฺ ฯ ตตฺตุ น สมฺภวติ ฯ อโต ชฺญายเต กฺษณิกมิติ ฯ วิกลฺปาทฺยเนกปฺรตฺยยคฺรหณาตฺ กฺษณิกมิติ ชฺญายเต ฯ ศพฺทกรฺมสนฺตานศฺจ กฺษณิกะ สนฺ ตตฺร ชฺญานมุตฺปาทยติ ฯ อโต ชฺญายเต จิตฺตํ กฺษณิกมิติ ๚
อสฺถายิวิชฺญานวรฺคศฺจตุะสปฺตติตมะ ฯ
๗๕ วิชฺญานเยาคปทฺยวรฺคะ
กศฺจิจฺโจทยติ ฯ จิตฺตํ กฺษณิกมิติ ปฺรติปาทิตมฺ ฯ อิทานีํ วิชฺญานานิ กิไมกกาลิกานิ ฯ อุต กฺรมิกาณิ ฯ เกจิทาภิธรฺมิกา วทนฺติ- วิชฺญานานฺไยกกาลิกานีติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กศฺจิตฺ สรฺวานฺ วิษยาเนกกาลํ คฤหฺณาติ ฯ ยไถโก ฆฏํ ปศฺยนฺ สงฺคีตธฺวนิมปิ ศฤโณติ ฯ ฆฺราเณน กุสุมคนฺธํ ชิฆฺรติ ฯ มุเขน สคนฺธรสํ กวลยติ ฯ วฺยชนวายุะ กายํ สฺปฤศติ ฯ เจตนา จ สมีกโรตฺยปศพฺทมฺ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวานฺ วิษยาเนกกาลํ คฤหฺณาตีติ ฯ
ยทฺเยกเมว วิชฺญานํ กาเย สรฺวสุขทุะเข วิชานาติ ฯ ตทา จากฺษุษวิชฺญาเนไนเกน สรฺวานฺ วฤกฺษานฺ คฤหฺณียาตฺ ฯ ตตฺตุ น สมฺภวติ ฯ กถ[เมเกน] วิชฺญาเนน มูลศาขาปตฺรปุษฺปาณิ สรฺวาณิ ชฺญายนฺเต ฯ อโต ชฺญายเต พหูนิ วิชฺญานานิ ยุคปเทกกาลมุตฺปนฺนานิ สรฺวานฺ สฺปฺรษฺฏวฺยานฺ คฤหฺณนฺติ อิติ ฯ นานารูปาณํา ชฺญานเมกกาลมุตฺปทฺยเต ฯ น ตุ [ยตฺ] นีลชฺญานมฺ ฯ ตเทว ปีตชฺญานมฺ ฯ อโต ชฺญายเต เอกกาลํ ยุคปทุตฺปทฺยนฺเต ฯ วหูนิ วิชฺญานานีติ กายาวยเวษุ จ ศีฆฺรตรํ ชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ เอกาวยวคฺรหณกาล เอว สรฺวานฺ คฤหฺณาติ ฯ ภควตะ ศาสเน จ นาสฺตฺยวยวี ฯ น หิ สมฺภวตฺเยกเมว วิชฺญานํ สรฺวานวยวานฺ คฤหฺณาตีติ ฯ อโต เอกกาลมุตฺปนฺนานิ พหูนิ วิชฺญานานิ สรฺวานวยวานฺ คฤหฺณนฺตีติ ๚
วิชฺญานเยาคปทฺยวรฺคะ ปญฺจสปฺตติตมะ ฯ
๗๖ วิชฺญานาเยาคปทฺยวรฺคะ
อโตฺรจฺยเต ฯ ยทุจฺยเต ภวตา- พหูนิ วิชฺญานานิ ยุคปเทกกาลมุตฺปทฺยนฺต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ วิชฺญานํ มนสฺการมเปกฺษฺโยตฺปทฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- จกฺษุรนุปหตํ ภวติ ฯ รูปมาภาสคตํ ภวติ ฯ วิชฺญาโนตฺปาทโก มนสฺการศฺจ ยทิ น ภวติ ฯ ตทา น จกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต วิชฺญานานิ มนสฺการมเปกฺษฺย ภวนฺติ ไนกกาลิกานีติ ฯ สรฺเว โจตฺปตฺติธรฺมาณะ กรฺมการณาธีนาะ ฯ จิตฺตสฺไยไกกศ อุตฺปตฺเตะ ฯ น หิ ปฤถิวีนรกาทิวิปาก เอกกาลํ เวทฺยเต ฯ ยทิ พหูนิ จิตฺตานิ ยุคทุตฺปทฺยนฺเต ฯ ตทา ยุคปทฺเวทนา สฺยาตฺ ฯ น วสฺตุตะ สมฺภวติ ฯ อโต ชฺญายเต วิชฺญานานิ ไนกกาลิกานีติ ฯ วิชฺญานญฺจ ศีฆฺรตรมาลมฺพนํ คฤหฺณาติ ฯ ยถาลาตจกฺรสฺย ปฺรวฤตฺติไศฆฺรฺยานฺนทฤศฺยเต ตทฺวิจฺเฉทะ ฯ ตถา วิชฺญานานฺยปิ กาลลวสฺถายิตฺวานฺน วิภชฺยนฺเต ฯ ยทฺไยกกาลิกานิ วิชฺญานานิ ฯ สรฺเวษามุตฺปตฺติธรฺมาณาเมกกาลเมกลกฺษณํ ยุคปทุตฺปตฺติะ สมฺภเวตฺ ฯ กะ ปฺรติพนฺโธ ‘สฺติ ฯ ตถา จ สรฺวธรฺมาณามุตฺปตฺตเย นาวศฺยํ ยตฺนํ กุรฺยาตฺ ฯ กรฺมากุรฺวนฺนปิ มุจฺเยต ฯ น ตุ ตตฺสมฺภวติ ฯ อโต ชฺญายเต วิชฺญานานิ ไนกกาลิกานีติ ฯ กายศฺจิตฺตานุจระ ฯ ยทิ สรฺวาณิ จิตฺตานิ ยุคปทฺภวนฺติ ฯ ตทา กาโย วิกฺษิปฺเยต ฯ อตีตานาคตาทิจิตฺตานาเมกกาลมุตฺปตฺเตะ ฯ วสฺตุตสฺตุ กาโย น วิกฺษิปฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต น ยุคปทฺภวนฺติ สรฺวจิตฺตานีติ ฯ จกฺษุษา ปศฺยามะ ขลุ พาหฺยานฺ พีชางฺกุราทีนฺ กลมําสเปศฺยาทิรูปาณิ เกามารเยาวนชราการานฺ กฺรมิกานฺ ฯ ตถา จิตฺตมปิ สฺยาตฺ ฯ
อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ยทา สุขา เวทนา ภวติ ฯ ตทา [อนฺเย] ทฺเว เวทเน นิรุทฺเธ ยทุต ทุะขา เวทนา อทุะขาสุขา เวทนา อิตฺยาทิ ฯ ยทิ วิชฺญานานํา ยุคปทุตฺปาทะ ตทา ติโสฺร เวทนา เอกกาลํ เวทฺเยรนฺ ฯ น ตุ ตทฺยุชฺยนฺเต วสฺตุตะ ฯ อโต ชฺญายเต วิชฺญานานิ ไนกกาล มุตฺปทฺยนฺต อิติ ฯ เอกสฺมินฺ กาย เอกจิตฺโตตฺปตฺตฺยา เอกะ ปุรุษ อิตฺยุจฺยเต ฯ วิชฺญานานํา เยาคปทฺย เอกสฺมินฺ กาเย พหวะ ปุรุษาะ สฺยุะ ฯ นตฺวิทํ ยุชฺยเต ฯ อต เอกสฺมินฺ กาเย วิชฺญานานํา เยาคปทฺยํ น สมฺภวติ ฯ เยาคปทฺเย หิ เอกกาลํ สรฺวานฺ ธรฺมานฺ ชานียุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จกฺษุษิ ตาวทปฺรมาณศตสหสฺราณิ วิชฺญานานิ ภวนฺติ ฯ เอวํ ยาวนฺมนสฺยปิ ฯ ตถา จ [ตานิ] สรฺวานฺ ธรฺมานฺ วิชานียุะ ฯ น ตุ ตทฺยุชฺยเต ฯ อโต วิชฺญานานิ ไนกกาลิกานีติ ชฺญายเต ฯ
(ปฤ) กสฺมาทฺวิชฺญานานฺยวศฺยํ กฺรมิกาณิ ภวนฺติ ฯ (อุ) เอกะ สมนนฺตรปฺรตฺยย อิตฺยโต วิชฺญานเมไกกมุตฺปทฺยเต ฯ (ปฤ) เอกะ สมนนฺตรปฺรตฺยย อิติ กสฺมาตฺ สมฺยกฺ ฯ อีทฤศี ธรฺมตา สฺยาตฺ ฯ ตถา ภวตาเม กสฺยาตฺมน เอกํ มนะ ฯ ตถา มมาปิ เอกสฺย มนส เอกะ สมนนฺตรปฺรตฺยยะ ฯ ยถา พีชสมฺพนฺธี องฺกุรสฺตตฺสมนนฺตรมุตฺปทฺเยต ฯ น กาณฺฑาทฺยุตฺปาทฺย องฺกุระ ฯ เอวํ จิตฺตสมฺพนฺธี ธรฺมศฺจิตฺตกฺรเมโณตฺปทฺเยต ฯ นานฺยธรฺโมตฺปตฺติ [กฺรมตะ] ฯ วิชฺญานลกฺษณํ ตถา นิยตํ [ยตฺ] เอไกโกทยวฺยยกฺรมลกฺษณาธีนมฺ อคฺนิลกฺษณทาหวตฺ ฯ ตสฺมาทฺวิชฺญานานฺยวศฺยํ กฺรเมณ ภวนฺติ ๚
วิชฺญานาเยาคปทฺยวรฺคะ ษฏฺสปฺตติตมะ ฯ
๗๗ ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ สํชฺญาสฺกนฺธวรฺคะ
(ปฤ) โก ธรฺมะ สํชฺญา ฯ (อุ) ปฺรชฺญปฺติสทฺธรฺมนิมิตฺตคฺรหณาตฺมิกา สํชฺญา ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- เกจิตฺปรีตฺตสํชฺญาะ เกจิทฺพหุสํชฺญาะ เกจิทปฺรมาณสํชฺญาะ เกจิทกิญฺจนสํชฺญา อิติ ฯ วสฺตุตสฺตุ เต พหุ กิญฺจิทาทิธรฺมา น สนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต สํชฺญา ปฺรชฺญปฺติสทฺธรฺมนิมิตฺตคฺรหณรูเปติ ฯ ตาะ สํชฺญาะ ภูยสา วิปรฺยาสคตา อิษฺยนฺเต ฯ ยโถกฺตมฺ- อนิตฺเย นิตฺยมิติ สํชฺญาวิปรฺยาสะ ฯ ทุะเข สุขมิติ สํชฺญาวิปรฺยาสะ ฯ อนาตฺมนิ อาตฺเมติ สํชฺญาวิปรฺยาสะ ฯ อศุเภ ศุภมิติ สํชฺญาวิปรฺยาสะ ฯ อิติ ฯ เอวํ ศฺรทฺธาธิมุกฺติวิปศฺยนา กฤตฺสฺนายตเนษฺวปิ อุจฺยนฺเต ฯ
สํชฺญา ตฺริธา วิภกฺตา คฺรหาลมฺพนา ยทุต ปฺริยทฺเวปฺโยทาสีนาะ ฯ ตตฺร ติโสฺร เวทนาะ กฺรมศะ สมุทฺภวนฺติ ฯ ตา เวทนาศฺจ ตฺริวิษชนนฺยะ ฯ อตะ สํชฺญา ทุษฺฏา ฯ ทุษฺฏตฺวาตฺ ภควานาห- สํชฺญา ปฺรหาตวฺเยติ ฯ ยโถกฺตมฺ- จกฺษุษา รูปาณิ ทฤษฺฏฺวา มา นิมิตฺตํ คฤหฺวีต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรชฺญปฺติสทฺธรฺมนิมิตฺตคฺรหณรูปา สํชฺเญติ ฯ
(ปฤ) ปฺรชฺญปฺติสทฺธรฺมคฺรหณรูปา สํชฺเญติ นายมรฺโถ ยุชฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตถา สํชฺญยา หิ สรฺวานฺ เกฺลศานฺ ปฺรชหาติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อนิตฺยสํชฺญา สาธุ ภาวิตา สรฺวํ กามราคํ ปรฺยาทาปยติ ฯ สรฺวํ รูปราคํ ปรฺยาทาปยติ ฯ สรฺวํ ภวราคํ ปรฺยาทาปยติ ฯ สรฺวเมาทฺธตฺยํ ปรฺยาทาปยติ ฯ สรฺวามวิทฺยํา ปรฺยาทาปยติ ฯ สมมสฺมิมานํ ปรฺยาทาปยติ ฯ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต น ปฺรชฺญปฺติสทฺธรฺมคฺรหณมาตฺรา สํชฺเญติ ฯ ปฺรชฺญปฺติธรฺมคฺรหณรูปา [เจตฺ] สํชฺญา ฯ ตทา น สฺยาตฺเกฺลศานํา ปฺรหาณมฺ ฯ
อุจฺยเต ฯ วสฺตุตะ ปฺรชฺเญยํ สํชฺเญติ นามฺโนจฺยเต ฯ ยถา วทนฺติ เวทกะ สรฺวสฺมาทฺวิมุจฺยเต ฯ มนสา สรฺเว เกฺลศาะ ปฺรหียนฺต อิติ ฯ ยถา จ วทนฺติ อกฤษฺณาศุกฺลกรฺมณา สรฺวาณิ กรฺมาณิ กฺษปยตีติ ฯ วทนฺติ จ-
ศฺรทฺธยา วิตรตฺโยฆมปฺรมาเทน จารฺณวมฺ ฯ
วีรฺเยณ ทุะขมตฺเยติ ปฺรชฺญยา ปริศุธฺยติ ฯ อิติ ฯ
วสฺตุตสฺตุ ปฺรชฺญยา ตรติ น ตุ ศฺรทฺธาทินา ฯ เอวํ ปฺรชฺไญว สํชฺญาขฺยโยจฺยเต ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ปฺรชฺญยา พลํ ภวตีติ ฯ ยโถกฺตมฺ- อารฺยาสฺตทนฺเตวาสิโน วา ปฺรชฺญาพเลน สรฺวานฺ เกฺลศานฺ ปฺรชหตีติ ฯ อตะ ปฺรชฺไญว สรฺวสํโยชนสมุจฺเฉทินี ฯ น ตุ สํชฺญา ฯ สปฺตตฺริํศทารฺยมารฺคางฺเคษุ โนกฺตา สํชฺญา ฯ อโต น [สา] สํโยชนสมุจฺเฉทินี ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ชานนฺ ปศฺยนฺ อาสฺรวกฺษยํ ปฺรติลภเต นาชานนฺ นาปศฺยนฺ อิติ ฯ ตฺริษฺวนาสฺรเวนฺทฺริเยษูกฺตํ อนาชฺญาตมาสฺยามินฺทฺริยมาชฺเญนฺทฺริยมาชฺญาตาวีนฺทฺริยมิติ สรฺวํ ชฺญานาขฺยํ ภวติ ฯ อาห จ ภควานฺ- ปฺรชฺญาสฺกนฺโธ วิมุกฺติชฺญานทรฺศนสฺกนฺโธ ภวติ อิติ ฯ กิญฺจาห- ธฺยานวฺยติริกฺตา นาสฺติ สมฺโพธิะ ฯ สามฺยวฺยติริกฺตํ นาสฺติ ธฺยานมิติ ฯ อนุกฺรมสูเตฺร โจกฺตมฺ- วิศุทฺธศีลธาริโณ น จิตฺตํ ปริตปติ ยาวทฺยถาภูตชฺญานาย จิตฺตํ สมาทธาติ อิติ ฯ ธรฺมชฺญานาทยะ สรฺเว ปฺรชฺญาขฺยาะ ฯ ติสฤษุ จ ศิกฺษาสุ อธิปฺรชฺญาศิโกฺษตฺตมา ฯ อาห จ- ปฺรชฺญาสมฺปตฺ วิมุกฺติชฺญานทรฺศนสมฺปตฺ อิติ ฯ สปฺตวิศุทฺธิษุ โจกฺตมฺ- ปฺรติปทาชฺญาน- ทรฺศนวิมุกฺติริตฺ ฯ อาห จ ภควานฺ- สรฺวธรฺมาณํา ยถาภูตชฺญานมนุตฺตรา ปฺรชฺญา อิตฺยุจฺยเต ฯ สํชฺญา ตุ ไนวํวิโธจฺยเต ฯ
ปฺรชฺไญว สรฺวเกฺลศานํา สมุจฺเฉทินิ น ตุ สํชฺเญติ โยโค นฺยานฺยาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถาห มหานิทานสูตฺรมฺ- ยจฺจ สูเตฺร ‘วตรติ วินเย จ สนฺทฤศฺยเต ธรฺมตาญฺจ น วิโลมยติ ตตฺ คฺราหฺยมฺ อิติ ฯ อปิ จาห- สมฺยครฺเถ สฺถาปนา ยถารฺถ [คฺรหณมฺ] สมฺยกฺ รุเต สฺถาปนา ยถารูต [คฺรหณมฺ] อิติ ฯ อตะ สูเตฺร ยทฺยปฺยุกฺตมฺ อนิตฺยสํชฺญาทยะ เกฺลศานํา สมุจฺเฉทกา อิติ ฯ ตถาปิ สา ปฺรชฺไญเวปิ ฯ นฺยายโต ภวติ ฯ อาห จ- อวิทฺยา สรฺวเกฺลศานํา มูลมฺ ฯ วิสํโยคาตฺมชฺญา วิมุจฺยต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรชฺญยา สรฺเว เกฺลศาะ ปฺรหียนฺต อิติ ฯ
(ปฤ) ภวโตกฺตํ ปฺรชฺญปฺติสทฺธรฺมนิมิตฺตคฺรหณาตฺมิกา สํชฺญา อิติ ฯ กิํ ตนฺนิมิตฺตมฺ ฯ (อุ) เกจินฺมนฺยนฺเต- ปฺรชฺญปฺติธรฺโม นิมิตฺตมฺ ฯ ปฺรชฺญปฺติธรฺมาะ ปญฺจ อตีตะ อนาคตะ สงฺเกตะ สํโยคะ ปุทฺคล อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปุทฺคละ ปญฺจสฺกนฺธานุปาทาย สิทฺธะ ฯ นิมิตฺตสฺยาสิทฺธฺยา นาสฺติ ปฺรชฺญปฺติะ ฯ (ปฤ) นิมิตฺตสฺยารฺถะ กะ ฯ (อุ) ยทาลมฺพนํ ตนฺนิมิตฺตมฺ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ยโถกฺตมฺ- สิํโห มฤคราช อิห นทีตีเร สฺถิตสฺตฺรตฺร ตีเร นิมิตฺตํ คฤหีตฺวา โอฆํ ตีรฺตฺวา นิษฺกฺรามติ ฯ ตตฺร ยทิ นิมิตฺตํ นาสฺติ ตทา อิทํ ตีรํ ปฺรตินิวฤตฺย [ตนฺนิมิตฺต]มามรณํ น มุญฺจติ อิติ ฯ สูเตฺร ‘สฺมินฺ วกฺษ[มฤคา]ทินิมิตฺตํ ภวติ ฯ อาห จ- ภิกฺษุรฺนิมิตฺตํ ปฺรทรฺศยตีติ ฯ อตฺร จีวราทิรฺนิมิตฺตมฺ ฯ กิญฺจาห- ภควานฺ- อีทฤศํ นิมิตฺตํ ขฺยาปยตีติ ฯ อปิ จาห- [ปศุ]วธโก ราชโภชนายาภิลษิตํ นิมิตฺตมุปาทตฺต อิติ ฯ อาหุศฺจ- ปฺรภาตํ สูรฺโยทยสฺย นิมิตฺตมิติ ฯ กิญฺจาห- ตฺรีณิ นิมิตฺตานิ ยทุต สมาธินิมิตฺตํ ปฺรคฺรหนิมิตฺตมุเปกฺษานิมิตฺตมิติ ฯ ตตฺร สมาธฺยาทย เอว นิมิตฺตานิ ภวนฺติ ฯ ยํ ธรฺมํ มนสิกฤตฺย จิตฺตมาลมฺพเน พธฺยเต ฯ ตตฺ สมาธินิมิตฺตมฺ ฯ จฺยวนธรฺมิโณ เทวปุตฺรสฺย ปญฺจ ปูรฺวนิมิตฺตานิ ปฺราทุรฺภวนฺติ ฯ ตตฺร ปญฺจ ธรฺมา เอว นิมิตฺตานิ ภวนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต น ปฺรชฺญปฺติธรฺโม นิมิตฺตมิติ ฯ นาปิ สํสฺการสฺกนฺธสงฺคฤหีตมฺ ฯ ศาริปุตฺระ ปูรฺณไมตฺรายณีปุตฺรานฺมุขนิมิตฺตํ คฤหฺณาติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- จกฺษุษา รูปาณิ ทฤษฺฏฺวา มา นิมิตฺตํ คฤหฺณีเตติ ฯ ธรฺมมุทฺรายาญฺโจกฺตมฺ- โย ภิกฺษุะ รูปศพฺทาทินิมิตฺตํ ปฺรหีณํ ปศฺยติ ฯ นาหํ วทามิ ส วิศุทฺธชฺญานทรฺศนสฺย ลาภีติ ฯ อเนน ชฺญายเต อาลมฺพนเมว นิมิตฺตมฺ ฯ น ปฺรชฺญปฺติธรฺม อิติ ฯ
(ปฤ) นาลมฺพนํ ติมิตฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อนิมิตฺตสมาเธรปิ สาลมฺพนตฺวาตฺ ฯ อาห จ รูปาณิ ทฤษฺฏฺวา มา นิมิตฺตํ คฤหฺณีเตติ ฯ ยทฺยาลมฺพนํ นิมิตฺตมฺ ฯ กถํ รูปํ ทฤษฺฏฺวา น นิมิตฺตํ คฤหฺณาติ ฯ (อุ) นิมิตฺตํ ทฺวิวิธํ ทุษฺฏมทุษฺฏมิติ ฯ ทุษฺฏนิมิตฺตนิเษธารฺถมาห- รูปํ ทฤษฺฏฺวา น นิมิตฺตํ คฤหฺณาตีติ ฯ อนิมิตฺต[สมาเธ]ราลมฺพนมปิ ทุษฺฏมิติ ปศฺจานฺนิโรธสตฺย [วรฺเค]วกฺษฺยเต ยตฺ ตฺริวิธ จิตฺตนิโรธี อนิมิตฺตมาทาวุปสมฺปทฺย วิหรตีติ ฯ น ตุ สรฺวนิมิตฺตคฺรโห ทุษฺฏะ ฯ ยะ สมาธิปฺรคฺรโหเปกฺษานิมิตฺตาทิ คฤหฺณาติ ฯ น ตสฺย โทโษ ‘สฺติ ฯ นิรฺวาณญฺจาสทฺธรฺมะ ฯ อโต น ทุษณกฤตฺ สฺยาตฺ ฯ ยโถกฺตํ- ธรฺมนิมิตฺตสฺย คฺราหี น ทุษฺยติ อิติ ฯ ปฺรชฺญปฺตินิมิตฺตคฺราหิณสฺตุ เกฺลศาะ สมุทฺภวนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺริยาปฺริยาทิวิภกฺตนิมิตฺตคฺรหาตฺ เสามนสฺยเทารฺมนสฺยาทยะ สมุทฺภวนฺติ ฯ ตโต ราคทฺเวษาทโย โทษา ภวนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรชฺญปฺติธรฺมนิมิตฺตคฺรหณรูปา สํชฺเญตฺยุจฺยต อิติ ๚
ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ สํชฺญาสฺกนฺธวรฺคะ สปฺตสปฺตติตมะ ฯ
๗๘ ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ เวทนาธิกาเร เวทนาลกฺษณวรฺคะ
(ปฤ) เวทนา กตมา ฯ (อุ) สุขา ทุะขา อทุะขาสุขา จ ฯ (ปฤ) สุขา กตมา ฯ ทุะขา กตมา ฯ อทุะขาสุขา จ กตมา ฯ (อุ) กายจิตฺตโยรฺวิกาโส สุเขตฺยุจฺยเต ฯ ตโยเรว หฺราเส ทุะขา ฯ อุภยลกฺษณโย วิรุทฺธา อทุะขาสุขา ฯ (ปฤ) อิมาสฺติโสฺร เวทนา อนิยตลกฺษณาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยถา วสฺตฺเวกเมว กทาจิตฺกายจิตฺเต วิกาสยติ ฯ กทาจิตฺ หฺราสยติ ฯ กทาจิทุภยวิลกฺษณํ ภวติ ฯ (อุ) ตทาลมฺพนมนิยตมฺ ฯ น ตุ เวทนา ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยไถก เอวาคฺนิะ กสฺยาญฺจิทฤเตา สุขมุตฺปาทยติ ฯ กสฺยาญฺจิทฤเตา ทุะขมฺ ฯ กสฺยาญฺจิจฺจาทุะขาสุขมฺ ฯ อาลมฺพนชา เวทนา ตุ นิยไตว ฯ ตเทว วสฺตฺเวกมฤตุวศาตฺ สุขสฺย วา เหตุรฺภวติ ฯ อทุะขาสุขสฺย วา เหตุรฺภวติ ฯ
ตทาลมฺพนํ เกน กาเลน สุขทุะขาทีนํา เหตุรฺภวติ ฯ (อุ) ยตฺน ทุะขวิฆาตกมสฺติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย สุขลกฺษณมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา กศฺจิตฺ ยทา ศีตารฺตะ ตโทษฺณสฺปรฺศะ สุขมุตฺปาทยติ ฯ (ปฤ) นนุ ส เอโวษฺณสฺปรฺศะ อุตฺกฏะ สนฺ ทุะขกโร ภวติ ฯ น ตุ สุขกระ ฯ อโต ชฺญายเต สุขเวทนาปิ นาสฺตีติ ฯ (อุ) สํวฤตินามโต ‘สฺติ สุขเวทนา ฯ น ตุ ปรมารฺถตะ ฯ อุษฺณสฺปรฺศปฺริยสฺย กสฺยจิตฺ หิตกโร ‘ปิ ภวติ ฯ [ยสฺย ยทา] ปูรฺวทุะขสฺย ปฺรติพนฺธะ ฯ ตสฺมินฺ สมเย ตสฺย สุขมุตฺปทฺยเต ฯ ยทิ ปูรฺวเมว ทุะขวิโยคะ ตโทษฺณสฺปรฺโศ น สุขกระ ฯ อโต นาสฺติ ปรมารฺถตะ ฯ
(ปฤ) ยทุกฺตํ ภวตา- [สํวฤติ]นามตะ สุขมสฺติ อิติ ฯ ตนฺน ยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สูเตฺร ภควานาห- ติโสฺร เวทนา อิติ ฯ ยทิ นาสฺติ สุขํ ปรมารฺถตะ ฯ กถํ พฺรูยาตฺ ติโสฺร เวทนา อิติ ฯ อาห จ- รูปํ ยทิ ทุะขนิยตมฺ ฯ สตฺตฺวา น ตตฺราสงฺคมุตฺปาทเยยุริติ ฯ กิญฺจาห- รูปสฺย ก อาสฺวาทาะ เย รูปมุปาทาย ปฺรีติสุขชนนา อิติ ฯ กิญฺจาห- สุขเวทนายา อุตฺปทฺยมานายาะ สุเข สฺถิเต สุขมฺ ฯ นิรุทฺเธ ทุะขมฺ ฯ ทุะขเวทนายา อุตฺปทฺยมานายา น ทุะเข สฺถิเต ทุะขมฺ ฯ นิรุทฺเธ สุขมฺ ฯ อทุะขาสุขเวทนายา น ทุะขํ ชฺญายเต น สุขํ ชฺญายเต อิติ ฯ สุขา เวทนา ปุณฺยวิปากะ ฯ ทุะขา เวทนา จ ปาปวิปากะ ฯ ยทิ นาสฺติ ปรมารฺถตะ สุขา เวทนา ฯ ปุณฺยปาปโยรฺทุะขผลมาตฺรํ สฺยาตฺ ฯ น ตทฺยุกฺตํ วสฺตุตะ ฯ กามธาตาวปิ สุขา เวทนาสฺติ ฯ ยทิ นาสฺติ ปรมารฺถตะ สา, รูปารูปฺยธาตู น [สุข]เวทนาวนฺเตา สฺยาตามฺ ฯ น ตุ ยุชฺยเต วสฺตุตะ ฯ กิญฺจาห- สุขายํา เวทนายํา ราโค ‘นุเศต อิติ ฯ ยทิ นาสฺติ สุขา เวทนา, กุตฺร ราโค ‘นุศยีต ฯ น วกฺตวฺยํ ทุะขายํา เวทนายํา ราโค ‘นุเศต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘สฺติ ปรมารฺถตะ สุขา เวทเนติ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ ยทฺยสฺติ ปรมารฺถตะ สุขา เวทนา ฯ กิํ สุขมิติ ตสฺย ลกฺษณํ วกฺตวฺยมฺ ฯ น ตูจฺยเต วสฺตุต ฯ ชฺญาตวฺยํ ทุะขวิเศษสฺไยว สุขนิมิตฺตวฺยวหาร อิติ ฯ สรฺโว โลกธาตุ อา มหานรกมา จ ภวาคฺรํ สรฺวํ ทุะขลกฺษณมฺ ฯ พหุทุะขสมฺปีฑิตสฺย มฤทุนิ ทุะเข สุขนิมิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา กศฺจิตฺ ธรฺมตปฺตะ ศีตสฺปรฺศํ สุขํ มนฺยเต ฯ ตสฺมาตฺ สูตฺราณิ ตถาวจนานฺยวิรุทฺธานิ ฯ (ปฤ) โลเก สรฺวํ สุขมิติ วกฺตุํ สมฺภวติ ฯ มฤทุนิ สุเข ทุะขสํชฺโญตฺปทฺยเต ฯ ตถา โน เจตฺ ทุะขาลฺปตฺเว สุขสํชฺโญตฺปทฺยต อิตฺยปิ น วกฺตุํ ศกฺยเต ฯ (อุ) ทุะขเวทนาลกฺษณสฺเยาทาริกตฺวาตฺ สูกฺษฺมสุขํ ทุะขมิติ น สมฺภวติ ฯ สุขํ สูกฺษฺมมปิ โนปฆาตลกฺษณํ ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ ปศฺยามะ กถมปิ สูกฺษฺมํ สุขมนุภวนฺตํ ปุรุษํ พาหุมุทฺยมฺย สุทีรฺฆมุจฺฉฺวสนฺตมฺ ฯ สุขา จ เวทนา สูกฺษฺมา ปฺรวฤตฺตา อุปศมลกฺษณมิตฺยุจฺยเต ฯ ตทฺยโถรฺธฺวภูเมา ปฺรวฤตฺต อุปศมะ ฯ อโต ยทุกฺตํ สูกฺษฺเม สุเข ทุะขสํชฺโญตฺปทฺยต อิติ ตตฺ วจนมาตฺรมฺ ฯ พาลปฤถคฺชนานามลฺปทุะเข สุขสํชฺญา มิถฺยา ปฺราทุรฺภวติ อิติ ตุ นฺยายฺยมฺ ๚
ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ เวทนาธิกาเร เวทนาลกฺษณวรฺโค ‘ษฺฏสปฺตติตมะ ฯ
๗๙ สํสฺการทุะขตาวรฺคะ
สรฺวา เวทนา ทุะขมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ จีวรโภชนาทโย หิ สรฺเว ทูะขเหตวะ น สุขเหตวะ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ อนฺนวสฺตฺราทิษูตฺกเฏษุ ทุะขมปิ วรฺธต อิติ ปฺรตฺยกฺษํ ขลุ ฯ อโต ทุะขเหตวะ ฯ หสฺตวฺยถาทิทุะขํ ลกฺษณโต นิทรฺศยิตุํ ศกฺยเต ฯ น ตถา สุขมฺ ฯ อนฺนวสฺตฺราทิ วฺยาธิปฺรศมนมฺ ฯ ยถา ตรฺษิตสฺย ปานํ น สุขชนกมฺ ฯ กศฺจิทฺทุะขปีฑิตะ ทุะขเภเท สุขสํชฺญํา ชนยติ ฯ ยถา ชนา มรณภีตาะ [อนฺยํ] ทณฺฑํ สุขํ มนฺยนฺเต ฯ ทณฺฑาทานศสฺตฺราทานกฺษุรศกฺตโย ทุะขเหตุตยา นิยตาะ น ตถา สุขเหตุตยา ฯ สรฺเวษามวศฺยมาตฺยนฺติกทุะขตฺวาตฺ ชฺญาตวฺยํ ปูรฺวํ [ทุะขํ] สเทโวรฺธฺวกาลํ พุธฺยเต ปาทุกากฺษยวตฺ ฯ สฺตฺรีรูปาเทา จ ปูรฺวมุตฺปทฺยเต สุขสํชฺญา ฯ ปศฺจาทฺภวติ วิทฺเวษะ ฯ อโต ชฺญายเต มิถฺยาสํชฺญานุสฺมรเณน สุขสํชฺโญตฺปทฺยต อิติ ฯ มิถฺยสํชฺญานุสฺมรณวฺยาวฤตฺเตา ตสฺย โทษํ ปศฺยติ ฯ สฺตฺรีรูปาทีนิ อุจฺโฉษณศิโรวฺยาธฺยาทิเหตวะ ฯ น สุขํ ภวติ ฯ ไวราคฺเย สติ ตทาลมฺพนํ ตฺยชฺยเต ฯ ยทฺยสฺติ วสฺตุตะ สุขมฺ ฯ กสฺมาตฺ ตฺยชฺยเต ฯ ยสฺย ยตฺร สุขมภูตฺ ตสฺย ตเทว ปศฺจาทฺทุะขจิตฺตชนกมิตฺยโต ชฺญายเต นาสฺติ สุขมิติ ฯ
กิญฺจ กาโย ทุะขเหตุะ น สุขเหตุะ ฯ ยถารณฺยภูเมา สุสสฺเยษุ ทุษฺปฺรโรเหษฺวปิ ตฤณวีรณานิ สูทฺภวนฺติ ฯ เอวํ กายภูเมา ทุะขสฺกนฺธาะ สุสมุทฺยนฺติ ฯ มฤษาสุขนฺตุ ทุรุทฺภวํ ภวติ ฯ กิญฺจ ชนา ทุะเข สุขวิปรฺยาสมุตฺปาทฺย ปศฺจาตฺตตฺราภิษฺวชนฺเต สุขํ ยทิ กิญฺจิทสฺติ ฯ โนจฺเยต วิปรฺยาส อิติ ฯ ยถา นิตฺย อาตฺมา วิศุทฺธะ กิมปิ วสฺตุ นาสฺติ ฯ เอวํ สุขมปิ ฯ อุภโยรฺวิปรฺยสฺตตฺวาตฺ ฯ ชนานํา กฏุเก ทุะเข สุขจิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ ยถา ภารวาหี สฺกนฺธํ สุขยติ ฯ อโต ชฺญายเต นาสฺติ สุขมิติ ฯ สูเตฺร จ ภควโตกฺตมฺ- สุขา ภิกฺษโว เวทนา ทุะขโต ทฺรษฺฏวฺยา ฯ ทุะขา เวทนา ศลฺยโต ทฺรษฺฏวฺยา ฯ อทุะขาสุขา เวทนา อนิตฺยโต ทฺรษฺฏวฺยา ฯ อิติ ฯ ยทฺยสฺติ นิยตํ สุขมฺ ฯ สุขํ ทุะขโต น ทฺรษฺฏวฺยํ สฺยาตฺ ฯ ชฺญาตวฺยํ ปฤถคฺชนา ทุะขํ สุขโต คฤหฺณนฺตีติ ฯ อโต ภควานาห- ยตฺร ปฤถคฺชนานํา สุขสํชฺโญตฺปทฺยเต ตตฺ ทุะขโต ทฺรษฺฏวฺยมิติ ฯ
อิมาสฺติโสฺร เวทนาศฺจ ทุะขสตฺยสงฺคฤหีตาะ ฯ ยทิ วสฺตุโต ‘สฺติ สุขมฺ ฯ กถํ ทุะขสตฺยสงฺคฤหีตํ สฺยาตฺ ฯ ทุะขเมว วสฺตุโต ‘สฺติ ฯ สุขลกฺษณนฺตุ มฤษา ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ ทุะขจิตฺตภาวนยา หิ สรฺวสํโยชนานิ ปฺรชหชาติ ฯ นตุ สุขจิตฺตภาวนยา ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวํ ทุะขมิติ ฯ สรฺเว ปทารฺถา ทุะขเหตวะ ฯ ทฺเวษฺยวตฺ ฯ ทฺเวษฺโย ทฺวิวิธะ- เอกะ ทุะขเมว กโรติ ฯ อปร อาเทา มฤทุรปิ อนฺเต ปุรุษํ หินสฺติ ฯ ตทฺวตฺปทารฺถา อปิ เกจิทาเทา สุภกรา อนฺเต ตุ หิํสฺราะ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวํ ทุะขมิติ ฯ สตฺตฺวานํา ลพฺธกามานามปิ นาสฺติ ตฤปฺติะ ฯ ลวณามฺภะ ปาเนนาตฤปฺติวตฺ อิตฺยโต ทุะขมฺ ฯ กามปฺรารฺถนาวิรหะ สุขมิตฺยุจฺยเต ฯ ปฺรารฺถนา ตุ ทุะขมฺ ฯ น ปศฺยามะ กมปิ โลกมปฺรารฺถยมานมฺ ฯ อตะ สุขวิหีนํ ชานีมะ ฯ สรฺเว สตฺตฺวาะ กายิกทุะเขน วา ไจตสิกทุะเขน วา สทานุคมฺยนฺต อิตฺยตะ กาโย ทุะขมิติ ชฺญายเต ฯ
กายะ การาคฤหวตฺสทา พนฺธนะ ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ เอตตฺกายนิโรธาทฺวิมุกฺไตตฺยุจฺยเต ฯ [อโต] พนฺธนํ ทุะขมฺ ฯ สรฺเว ‘ปิ ปทารฺถาะ กฺรมศะ กุตฺสนียาะ ฯ ยถา นารกาทิกายาะ คฺรีษฺมเหมนฺตาทฺยฤตวะ พาลาทีนามินฺทฺริยาณิ ฯ ศีตธรฺมาทิ ปรสฺปรสาเปกฺษมวสาเน วิทฺเวปฺยํ ชฺญายเต ฯ [อตะ] สรฺวํ ทุะขมิติ ชฺเญยมฺ ฯ กายสฺย จ พหวะ ศตฺรโว ยทุตาศีวิษการณฺฑะ ปญฺโจตฺกฺษิปฺตาสิกา วธกาะ กลฺยาณมิตฺรวญฺจนาศฺโจราะ ศูนฺยคฺราเม คฺรามฆาตกาศฺโจรา มหานทฺยา อวรตีรมฺ อิติ ฯ [อิมานิ]นานาทุะขานิ สทานุจรนฺติ [กายมฺ] ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวํ ทุะขมิติ ฯ กิญฺจ ชานีมะ สตฺตฺวานํา กายะ สรฺวทุะไขรนุคมฺยเต ยทุต ชาติทุะขํ, ชราทุะขํ วฺยาธิทุะขํ มรณทุะขํ วิปฺริยสมาคมทุะขํ ปฺริยวิโยคทุะขํ ปฺรารฺถิตาทิวิฆาตทุะขมฺ อิตฺยาทิภิะ ฯ อโต ชฺญายเต กาโย ทุะขกลาป อิติ ฯ อาตฺมนิ สติ อาตฺมียาภิษฺวงฺคาทฺยุปทฺรวาณํา สมุทโย ‘สฺติ ฯ อโต ชฺญายเต กาโย ทุะขนิทานมิติ ฯ
ปญฺจ สตฺตฺวคตยศฺจตฺวาร อิรฺยาปถาศฺจ สุขวิรหิตาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- รูปํ ทุะขํ เวทนา สํชฺญา สํสฺการํา วิชฺญานญฺจ ทุะขํ อิติ ฯ รูป อุตฺปทฺยมาเน ชราวฺยาธิมรณาทยะ สรฺว อุปทฺรวา อุตฺปทฺเยรนฺ ฯ เอวํ เวทนาสํชฺญาสํสฺการวิชฺญาเนษฺวปิ ฯ กายะ สทา วฺยาปฺริยเต กายวงฺมโนภิะ กฤตฺยานฺยภิสํสฺกฺริยนฺเต ฯ กฤตฺยานามภิสํสฺกรณํ ทุะขมิตฺยุจฺยเต ฯ อารฺยาะ กายกฺษเยณ หฤษฺฏา ภวนฺติ ฯ ยทฺยสฺติ วสฺตุตะ สุขมฺ ฯ กถํ สุขาทฺภฺรษฺฏาะ ปฺรโมทฺเยรนฺ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวํ ทุะขมิติ ๚
สํสฺการทุะขตาวรฺค เอโกนาศีติตมะ ฯ
๘๐ ทุะขปฺรหาณวรฺคะ
(ปฤ) พหุภิะ การไณรฺภวตา ทุะขํ ปฺรติปาทิตมฺ ฯ อถาปิ ชนาะ สุขํ กามยนฺเต ฯ ยตฺร กามนา ตตฺ สุขมิติ มนฺยามเห ฯ (อุ) ปูรฺวเมว ปฺรตฺยุกฺตมิทมฺ ฯ ปฤถคฺชนา วิปรฺยยาตฺ ทุะขเมว สุขโต คฤหฺณนฺติ ฯ มุคฺไธรุกฺตํ กถํ ศฺรทฺเธยมฺ ฯ ปฺรารฺถิตํ ลพฺธฺวาปิ ทุะขโต ภาวเยตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺวมนิตฺยํ วิปริณาเม ทุะขชนกมฺ ฯ ยโถกฺตํ ภควตา สูเตฺร- รูปารามา[ภิกฺษโว] เทวมนุษฺยา รูปรตา รูปมุทิตา รูปวิปริณามวิราคนิโรธาตฺ ทุะขํ [ภิกฺษโว] เทวมนุษฺยา วิหรนฺติ ฯ อิติ ฯ เอวํ เวทนาสํสฺการวิชฺญาเนษฺวปิ ฯ วิปริณามิตฺวาตฺ ชฺญาตวฺยํ ทุะขมิติ ฯ ชนา อภูตสุขมนุภูย ตตฺราสงฺคมุตฺปาทยนฺติ ฯ อาสงฺคปฺรตฺยยา รกฺษณปาลนาทโย โทษาะ สมุทฺภวนฺติ ฯ อตะ สุขํ ทุะขโต ภาวเยตฺ ฯ สุขญฺจ ทุะขสฺย ทฺวารมฺ ฯ สุขราคาตฺ ตฺริภฺโย วิเษภฺยะ สมฺภวนฺตฺยกุศลกรฺมาณิ ฯ [ตโต]นรกาเทา ปติโต ทุะโขปทฺรวานนุภวติ ฯ อโต ชฺญาตวฺยํ สรฺวํ สุขมูลกมิติ ฯ สรฺวะ สํโยโค วิปฺรโยคานฺตะ ฯ วิปฺรโยเค คาฒํ ทุะขมนุภวติ ฯ ไนตาวตา ปฺริยะ ปุนรฺภวติ ฯ อตะ สุขํ ทุะขานฺตํ ภวตีติ ชฺเญยมฺ ฯ สุโขปกรณามุตฺปาทะ สตฺตฺวานํา ปฺรโมษณาย ภวติ ฯ ทุะเขษุ จ ปาตยติ ฯ ยถา วนฺยปกฺษิณามาหาระ มตฺสฺยานํา ภกฺษณปฺรสฺกนฺทนญฺจ สรฺวํ คฺรหณาย ภวติ ฯ ตถา สุขมปิ ทุะขโต ทฺรษฺฏวฺยมฺ ฯ สุขเวทนายา อลฺปาสฺวาทลภายปริมิตานฺ โทษานฺ ปฺราปฺโนติ ฯ ยถา ปศุมตฺสฺยานามาสฺวาทิตมตฺยลฺปมฺ ฯ ตทาปทสฺวติพหุลาะ ฯ อโต ทุะขโต ทฺรษฺฏวฺยมฺ ฯ สุขเวทนา จ เกฺลศานามุตฺปตฺติสฺถานมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ กายราคาทฺธิ กามา อเปกฺษฺยนฺเต ฯ กามปฺรตฺยยา วฺยาปาทาทยะ เกฺลศาะ กฺรเมณ สมฺภวนฺติ ฯ สุขเวทนา สํสารสฺย มูลมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สุขมุปาทาย หิ ตฤษฺณา ชายเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ตฤษฺณา ทุะขสฺย มูลมฺ อิติ ฯ สรฺเวษํา สตฺตฺวานามภิสํสฺกฤตานิ น สุขาย ภวนฺติ ฯ อโต ทุะขมูลมิตฺยุจฺยเต ฯ
สุขเวทนา ศฤงฺขลาโต ทุสฺตฺยชตรา ฯ สํสาเร จ สุขกามนยา พธฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ สุขราคาทฺธิ สํสารํ น มุญฺจติ ฯ สุขา เวทนา เจยํ สทา ทุะขชนนี ฯ อนฺเวษณกาเล กามนา ทุะขมฺ ฯ วิฆาตกาเล ‘นุสฺมรณํ ทุะขมฺ ฯ ลาภกาเล น ตฤปฺยติ โสฺรตะ กพลยนฺ สาคร อิว ฯ อิทมปิ ทุะขมฺ ฯ สุข เวทนา อตนฺทฺรีเหตุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สตฺตฺวาะ สุขสาธนานฺเวษณกาเล ปฺรปาตจงฺกฺรมณา[ทิ]โทษมปิ สุขโต มตฺวา น จิตฺเต ปริขิทฺยนฺเต ฯ ตสฺมาตฺปฺรชฺญาวตา ทุะขมิติ ภาวเยตฺ ฯ สุขา เวทนา กรฺมณํา ปฺรวฤตฺติเหตุริตฺยุจฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ สุขราคาทฺธิ กุศลกรฺมสุ ปฺรวรฺตเต ฯ สรฺวมปีทํ กายานุภวสฺย เหตุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สุขมุปาทาย หิ ตฤษฺโณตฺปทฺยเต ฯ ตฤษฺณาเหตุนา กาโย ‘นุภูยเต ฯ สุขเวทนา จ นิรฺวาณสฺย วิโรธินี ภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สตฺตฺวาะ สํสาเร สุขาธฺยวสาเนน นิรฺวาณํ นาภิลษนฺติ ฯ อวิรกฺตะ สุขเวทนามิมํา ตฤษฺยติ ฯ ตฤษฺณา จ ทุะขสฺย ชนกเหตุะ ฯ อตะ สุขเวทนา ทุะขสฺกนฺธสฺย มูลมิติ ชฺญายเต ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ทฺเว อิเม ภิกฺษว อาเศ ทุษฺปฺรชเห ฯ [กตเม ทฺเว] ลาภสฺย ชีวิตสฺย จ อิติ ฯ กามานามนุจินฺตนี อาศา ลาภสฺยาเศตฺยุจฺยเต ฯ เอษํา กามานามุปโภคาย ยา ชีวิต ปฺรติลาภายาศา สา ชีวิตสฺยาศา ฯ อิเม ทฺเว อาเศ สุขเวทนามูลิเก ฯ อตะ ปฺรชฺญาวตา ยถาภูตํ สุขเวทนาลกฺษณํ ภาวยตา ทุษฺปฺรหชา[ปิ] ปฺรเหยา ฯ
สุขเวทนาสฺวาโท ‘ปฺรติลพฺธไวราคฺยสฺย มหาปฺราชฺญสฺยาปิ จิตฺตํ กลุษยติ ฯ ทุษฺปฺรชหตฺวาตฺ สุขเวทนาตะ ปฺรคาฒา ภวติ ฯ สุขเวทนาสฺวาทะ ราคาทีนํา เหตุะ ฯ สุขเวทนายามสตฺยํา น กิญฺจิทฺรชฺยเต ฯ สุขเวทนาสฺวาเทน ตตฺตฺวชฺญานํ ปฺรชหาติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ โลเก หิ ปฺราชฺญา อวศฺยมุตฺตมภูมฺยาสฺวาทมุปาทายาธรํา ภูมิํ ตฺยชนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต สุขา เวทนา ทุะขเวทนามติกฺรานฺเตติ ฯ สตฺตฺวานํา จิตฺตมุปปตฺตฺยายตเน ‘นุพธฺยเต ฯ ยาวทฺคฤหฺย ชนฺตุรปิ กาเย สาภิลาโษ ภวติ ฯ อิติ ชฺญาตวฺยํ สรฺวํ สุขเวทนาสฺวาทาทิติ ฯ อตะ สุขํา เวทนํา ทุะขโต ภาวเยตฺ ๚
ทุะขปฺรหาณวรฺโค ‘ศิติตมะ ฯ
๘๑ ตฺริเวทนาวิจารวรฺคะ
(ปฤ) สรฺวํ ทุะขมิติ ปริชฺญาตมฺ ฯ อิทานีํ เกน วิภงฺเคน สนฺติ ติโสฺร เวทนา อิติ ฯ (อุ) เอกสฺยา เอว ทุะขเวทนายา กาลเภเทน ตฺรยะ ปฺรการา ภวนฺติ ยตฺ วิเหฐกํ ตตฺ ทุะขมิตฺยุจฺยเต ฯ วิเหฐิตะ ปูรฺวทูะขธารณาย ปุนทุะขานฺตรํ ปรฺเยษเต ฯ ปรฺเยษิตปฺรณิธาเนน มหาทุะขสฺย มุหูรฺตมุปศเม ตสฺมินฺ (สมเย) สุสุขมิตฺยุจฺยเต ฯ ปฺรีติเทารฺมนสฺยโยรเวทเน น [กิญฺจิตฺ] ปฺรณิทธาติ, น ปรฺเยษเต ฯ ตสฺมินฺ สมเย อทุะขาสุขา เวทนา อิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) อทุะขาสุขา เวทนา นาสฺติ ฯ กสฺมาตฺ สุขทุะข เอว หฺยนุภาวฺเย สฺตะ ฯ อทุะขาสุขา ตุ นานุภูยเต ฯ (อุ) ปุรุโษ ‘ยํ ตฺริภิะ สฺปรฺไศะ สฺปฤษฺฏะ ยทุต ทุะขสฺปรฺศะ สุขสฺปรฺศ อทุะขาสุขสฺปรฺศ อิติ ฯ เหเตา สติ ผลมสฺตีติ ชฺญาตวฺยมฺ ฯ ยถา กศฺจิตฺ อุตฺกฏตาปลพฺธะ ศีตสฺปรฺศํ สุขโต ‘นุภวติ ฯ อูรฺษฺณสฺปรฺศํ ทุะขตะ ฯ อศิตานุษฺณสฺปรฺศญฺจ อทุะขาสุขโต ‘นุภวติ ฯ อโต ชฺญายเต อสฺตียมทุะขาสุขา เวทเนติ ฯ ยทฺภวโต มตมฺ- อทุะขาสุขสฺปรฺเศ น เวทโนตฺปทฺยต อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปุรุษ อิมมศีตานุษฺณสฺปรฺศนมนุภวติ ฯ อนุภวชฺญานาลมฺพไนว เวทนา ภวติ ฯ กถมาห นาสฺตีติ ฯ ปุรุษํ ปฺรติ อาลมฺพนํ ตฺริธา วิภกฺตํ ปฺริยํ ทฺเวษฺยมุทาสีนมิติ ฯ ปฺริยาตฺเสามนสฺยํ ภวติ ฯ ทฺเวปฺยาทฺเทารฺมนสฺยมฺ ฯ อุทาสีนาทุเปกฺษา ฯ อโต ชฺญายเต สํชฺญาเภทาทิมาสฺติโสฺร เวทนา ภวนฺติ ฯ อาลมฺพนาสฺวาทาทิมาสฺติสฺระ สํชฺญา อุทฺยนฺตีติ ฯ อาลมฺพนํ ตฺริวิธมฺ ฯ กิญฺจิทุปการกํ กิญฺจิทปการกมฺ ฯ ตจฺโจภยํ มิโถ วิรุทฺธมฺ ฯ สสุขมสุขํ ยุคปทฺวิรุทฺธมฺ ฯ ราคทฺเวษโมหสฺถานานิ [วิรุทฺธานิ] สปฺรีติก มปฺรีติกญฺจ วิรุทฺธมฺ ฯ ปุณฺยาปุณฺยาเนญฺชฺยผลรูเปษฺวาลมฺพเนษุ ติโสฺร เวทนา อนุปฺรวรฺตนฺเต ฯ อโต ชฺญายเต อสฺตียมทุะขาสุขา เวทเนติ ฯ ยตฺร จิตฺตมนุกูลํ ตตฺร สุขา เวทนา ฯ ปฺรติกูลํ ยตฺร จิตฺตํ ตตฺร ทุะขา เวทนา ฯ ยตฺร น ปฺรติกูลํ นานุกูลํ ตตฺราทุะขาสุขา เวทนา ฯ โลกธรฺมาศฺจาษฺเฏา ลาโภ ‘ลาโภ นินฺทา ปฺรศํสา ยโศ ‘ยศะ สุขํ ทุะขมิติ ฯ ปฤถคฺชนา อลาภาทิษุ จตุรฺธรฺเมษุ ปฺรติกูลจิตฺตา ภวนฺติ ฯ ลาภาทิษุ จตุรฺธรฺเมษุ ตุ อนุกูลจิตฺตาะ ฯ วีตราคา อารฺยาสฺตูอีภยตฺราวศฺยมุเปกฺษกา ภเวยุะ ฯ อุเปไกฺษวาสุขาทุะขา เวทนา ฯ อโต น สา นาสฺตีติ ฯ
(ปฤ) ยทิ สฺปรฺศาทิปฺรตฺยยตฺวาตฺ ติโสฺร เวทนาะ สนฺตีติ ฯ ตทา สรฺเว ‘ปิ จิตฺโตปวิจารา เวทนาะ สฺยุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เย จิตฺโตปวิจาราะ กายวรฺตินะ เต สรฺเว ‘ปิ สุขา ทุะขา อทุะขาสุขา วา ภวนฺติ ฯ (อุ) [สตฺยํ] สรฺเว ‘ปิ จิตฺโตปวิจารา เวทนา ภวนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร- อษฺฏาทศ มเนาปวิจาราะ อิติ ตตฺร เกวลเมกํ มนะ อษฺฏาทศธาวิภกฺตํ ยทุต ษฏฺ เสามนสฺโยปวิจาราะ ษฏฺ เทารฺมนสฺโยปวิจาราะ ษฑุเปโกฺษปวิจารา อิติ ฯ สํชฺญาวิกลฺปาตฺกิญฺจิทฺทุะขางฺคํ กิญฺจิตฺสุขางฺคํ กิญฺจิทุเปกฺษางฺคมฺ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺเว ‘ปิ จิตฺโตปวิจารา นาเวทนา ภวนฺตีติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- สรฺวา เวทนา ทุะขมฺ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต จิตฺโตปวิจาเรษุ เทหคเตษุ สรฺวํ ทุะขมิตฺยุจฺยเต ฯ อาห จ โย รูปสฺโยตฺปาทะ ส ทุะขสฺโยตฺปาท อิติ ฯ กถํ รูปํ ทุะขมิตฺยุจฺยเต ฯ ทุะขเหตุตฺวาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต อาลมฺพนมินฺทฺริยาณิ จ ทุะขชนกานีติ ฯ อตะ สรฺเว ‘ปิ จิตฺโตปวิจารา เวทนา อิตฺยุจฺยนฺต อิติ ฯ
สํสฺการาณํา ทุะขตฺวาตฺ สํสฺการานฺ ทุะขโต ภาวเยตฺ ฯ วิปริณาเม ทุะขตฺวาตฺ สุขํา เวทนํา ทุะขโต ภาวเยตฺ ฯ ทุะขทุะขนฺตุ ทุะขเมว ฯ อิตีมาสฺติโสฺร เวทนา ทุะขาะ ปฺรตฺยยสามคฺรฺยํา สมุตฺปนฺนาะ กฺษณิกาะ ฯ อต อารฺยา ทุะขตะ ปศฺยนฺติ ฯ อตะ สรฺเว ‘ปิ จิตฺตสฺโยปวิจารา เวทนา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ
(ปฤ) กิมนาสฺรวา เวทนา อปิ ทุะขมฺ ฯ (อุ) ทุะขเมว ฯ กสฺมาตฺ ฯ อนาสฺรวา เวทนา อปิ อารฺยา อนนฺตรํ ตฺยชนฺติ ฯ ปฺรถมธฺยานาทารภฺย ยาวตฺสรฺวนิโรธสมาปตฺติมฺ ฯ อโต ทุะขเมว ฯ สาสฺรวธฺยานสุขสฺยานาสฺรวธฺยานสุขสฺย จ โก เภทะ ฯ สาสฺรวธฺยานานุยายิน อาตฺมเหตุนา ทุะขมฺ ฯ อนาสฺรวธฺยานานิ จ เตไนว ทุะขมฺ ฯ ย อารฺยา อนาสฺรวจิตฺตวิหาริณะ เต สรฺวตฺร ปรํ นิรฺวิทฺยนฺเต ฯ อโต ‘นาสฺรวจิตฺต อุตฺปนฺเน ปรโม นิรฺเวท อุตฺปทฺยเต ฯ อกฺษิคตรโชวตฺ ฯ ปฺรากฤตา อชฺญา ทุะขํ สุขโต มนฺยนฺเต ฯ อารฺยาสฺตุ คภีรชฺญา ภวาคฺรานฺนิรฺวิณฺณาะ กามธาตุนิรฺวิณฺเณภฺโย ‘นฺเยภฺโย ‘ปฺยติมาตฺราะ ฯ อโต ‘นาสฺรวทุขํ สาสฺรว [ทุะขา]ทติกฺรานฺตมฺ ฯ อารฺยา อนาสฺรวจิตฺตํ ลพฺธฺวา นิรฺวาณมาโตฺรนฺมุขา ภวนฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ เต ตสฺมินฺ สมเย สรฺเว สํสฺกฤตา ทุะขมิติ วฺยกฺตํ ปศฺยนฺติ ฯ ยทฺยนาสฺรวา เวทนา สุขา ตทา สุเข ปฺราโมทฺเยรนฺ น นิรฺวาโณนฺมุขจิตฺตา ภเวยุะ ฯ
(ปฤ) ยทิ จิตฺตสฺโยปวิจารา เวทเนติ ฯ กถํ จิตฺตาทิธรฺมะ ปฤถกฺ [น]สนฺติ ฯ (อุ) เอไกว เวทนา อาลมฺพเน นาโนปวิจรตีติ วิภกฺตา ภวติ ฯ จิตฺตาทิธรฺมา อปิ นานาลมฺพน อุปวิจรนฺติ ฯ กินฺตุ วิชฺญานาลมฺพเน สติ อยํ สมุทาจารศฺจิตฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ อีทฤศํ ปูรฺววตฺ วกฺตวฺยมฺ ฯ อิเมษุ สรฺวธรฺเมษุ กายคเตษุ สนฺติ หิตาทโย วิเศษา อิตฺยโต เวทเนตฺยาขฺยายนฺเต ฯ พหุภิศฺจิตฺไตะ เกฺลศา อภินิรฺวรฺตฺยนฺเต ฯ ตสฺมินฺ สมเย จ เวทเนตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สุขายํา เวทนายํา ราโค ‘นุเศเต ฯ ทุะขายํา เวทนายํา ทฺเวโษ ‘นุเศเต ฯ อทุะขาสุขายํา เวทนายํา โมโห ‘นุเศเต อิติ ตสฺมาตฺสํชฺญาวิกลฺปิตา อาลมฺพเน เสามนสฺยาทโย ธรฺมา เวทนา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตสฺมินฺ สมเย หิ เกฺลศาะ สมุทฺภวนฺติ ฯ
(ปฤ) เอไกกสฺยํา เวทนายํา ตฺรยะ เกฺลศานุศยา ภวนฺติ ฯ กสฺมานฺนิยมฺยนฺเต สุขายํา เวทนายํา ราโค ‘นุเศต อิติ ฯ (อุ) น ทุะขายํา เวทนํา ราโค ‘นุศยะ สฺยาตฺ ฯ โมหสฺสรฺวตฺรานุศยะ ฯ โมหพลาทฺธิ ทุะเข สุขสํชฺโญตฺปทฺยเต ฯ วสฺตุโน ชฺญานทรฺศนาภาวาตฺ ทุะขลาเภ ทฺเวษ อุตฺปทฺยเต ฯ อทุะขาสุขา เวทนายาสฺสูกฺษฺมตฺวาตฺ ราคสฺย ทฺเวษสฺย วานุภวะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปุรุษสฺย ตตฺร สุขทุะขสํชฺญานุตฺปาทาทฺวสฺตุโน ชฺญานทรฺศนาภาวาจฺจ เกวลํ โมหานุศยะ สมฺภวติ ฯ อุเปกฺษาลมฺพเน ยทิ ราคทฺเวเษา น สมุทาจรตะ ปฤถคฺชนาสฺตทุตฺกฤษฺฏาลมฺพนมิติ วทนฺติ ฯ อโต ภควานาห- น ภวตามิทมาลมฺพนมุตฺกฤษฺฏมฺ ฯ อนนุภวานฺน ราคทฺเวเษา สมุทาจารตะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปฺรากฤตานํา ยทฺรุเป ภวตฺยุเปกฺษา ส สรฺวา รูปนิศฺจิตา ฯ ยสฺเยทมาลมฺพนมุตฺกฤษฺฏํ ตสฺยาหงฺกาโร ‘ธิโก ภวติ ฯ โย นิกฤษฺฏํ กโรติ ตสฺย ปุนา ราคทฺเวเษา สมุทฺภวต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘นุตฺกฤษฺฏมิติ ฯ อทุะขาสุขา เวทนา โจปศมลกฺษณ, อารูปฺยสมาธิวตฺ ฯ อุปศานฺตตฺวาตฺเกฺลศาะ สูกฺษฺมํ สมุทาจรนฺติ ฯ ปฺรากฤตาสฺตตฺร วิมุกฺติสํชฺญามุตฺปาทยนฺติ ฯ อโต ภควานาห- ตตฺราสฺตฺยวิทฺยานุศย อิติ ฯ อาลมฺพนานนุภวาตฺสุขทุะขโยรปฺรตีติะ ฯ โย ชานาติ ตทาลมฺพนํ ตสฺย สุขทุะเข สฺปษฺฏํ ปฺรตีเยเต ฯ ตสฺมินฺ สมเย ราคทฺเวเษา สมฺภวตะ ฯ
(ปฤ) ยสฺตตฺราลมฺพนํ เวทยเต ตสฺย สุขทุะขสํชฺโญตฺปทฺเยต ฯ อตะ สุขทุะขเวทนามาตฺรมสฺติ ฯ (อุ) ปุรุษสฺยาสฺย ตทา ตทาลมฺพเน น สุขจิตฺตมุตฺปทฺยเต น จ ทุะขจิตฺตมฺ ฯ อโต น สุขทุะขมาตฺรมสฺติ ฯ ปูรฺโวกฺตวตฺ สรฺวมปิ ทุะขํ ตฺริธา วิภกฺตมสฺติ ฯ (ปฤ) ยทฺภวโตกฺตํ- ตทาลมฺพนสฺยานุภวชฺญาเน ปุนะ สุขสํชฺโญตฺปทฺยต อิติ ฯ กถํ ตทนุภวชฺญานํ น สมฺภวติ ฯ อวิทฺยยา อนุภวชฺญานมฺ ฯ (อุ) ปุรุษสฺยาสฺย ตสฺมินฺ อาลมฺพเน ปูรฺวํ นิมิตฺตคฺรหาตฺ ตตฺราลมฺพเน ยทฺยวิทฺยานุศโย ยทิ วา ราคทฺเวษานุศโย ‘สฺติ ฯ (ปฤ) สุขทุะข เอว โมห อุตฺปทฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ส ตาสํา เวทนานํา สมุทยญฺจาสฺตคมญฺจาสฺวาทญฺจาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ น ปฺรชานาติ ฯ ตสฺย ตาสํา เวทนานํา สมุทยญฺจาสฺตคมญฺจาสฺวาทญฺจาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตมปฺรชานโต โย ‘ทุะขาสุขสฺยาเวทนายา อวิทฺยานุศยะ โส ‘นุเศต อิติ ฯ อตะ สุขทุะข เอวาวิทฺยานุศย อุเทติ ฯ นาทุะขาสุขายํา [เวทนายามฺ] ฯ (อุ) สูตฺรมิทํ สฺวยมาห- เวทนานํา สมุทยาสฺตคมาทีนวาทีนฺ ยถาภูตมปฺรชานโต ‘ทุะขาสุขายามวิทฺยานุศโย ‘นุเศต อิติ ฯ (ปฤ) วจนสฺย สตฺตฺเว ‘ปิ นายมรฺโถ ยุชฺยเต ฯ กถํ สุขทุะขโยะ สมุทยาสฺตคมาทีนวานปฺรชานโต ‘ทุะขาสุขายํา เวทนายามวิทฺยานุศโย ‘นุเศต อิติ ฯ กสฺมาตฺ อนฺยวสฺตุโน ‘ชฺญานมนฺยวสฺตุนฺยนุศยะ ฯ อต อิทํ สูตฺรเมวํ วกฺตวฺยมฺ- อทุะขาสุขายาะ สมุทยาทฺยปฺรชานโต ‘ทุะขาสุขายํา เวทนายามวิทฺยานุศโย ‘นุเศต อิติ ฯ ยทิ วา ตตฺราวิทฺยานุศโย นานุเศต อิติ ฯ (อุ) ตสฺยาทุะขาสุขายํา เวทนายํา ตฺริธา จิตฺตํ ภวติ ฯ ศานฺตสํชฺญา อทุะขาสุขสํชฺญา ตชฺชาทุะขาสุขพุทฺธิะ ฯ มิถฺยาชฺญาเนน นิมิตฺตคฺราหิณะ สุขพุทฺธิรุตฺปทฺยเต ฯ อุตฺตมภูมิสุขาสฺวาทคฺราหิโณ ทุะขพุทฺธิรุตฺปทฺยเต ฯ อตะ สูเตฺร เวทนานามิติ พหุวจนมุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สรฺวา เวทนา อวิทฺยานุศยิตาะ ฯ อทุะขาสุขา เวทนา ยถากาลํ ตฺริธา วิภกฺตา ภวติ ฯ ยทา ทุะขายาะ สมุทยาทฺยปฺรชฺญานมฺ, ตสฺมินฺ สมเย ทุะขายํา เวทนายํา สุขสํชฺโญตฺปทฺยเต อทุะขาสุขสํชฺญา โจตฺปทฺยเต ฯ อต อุจฺยเต เวทนานํา สมุทยาทฺยปฺรชานโต ‘วิทฺยานุศโย ‘นุเศเต ฯ อทุะขาสุขายํา เวทนายํา ตุ ภูยสาวิทฺยานุศโย ‘นุเศต อิติ ๚
ตฺริวิธเวทนาวิจารวรฺค เอกศีติตมะ ฯ
๘๒ เวทนาปฺรศฺนวรฺคะ
(ปฤ) อุกฺตํ หิ สูเตฺร- ตสฺย เจตฺ สุขา เวทโนตฺปทฺยเต ฯ ส เอวํ ปฺรชานาติ- อุตฺปนฺนา ขลุ ม อิยํ สุขา เวทนา อิติ ฯ โก เวทนํา ยถาภูตํ ปฺรชานาติ ฯ อตีตานาคตา จ เวทนา โนปลภฺยเต ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนา เวทนา ตุ นาตฺมานํ ปฺรชานาติ ฯ (อุ) สูตฺรสฺยาสฺย ปุรุโษ เวทยต อิตฺยาภิปฺรายิกํ วจนํ อิตฺยโทษะ ฯ สุขาทิเวทนา กาย อาคมฺย มน อาลมฺพเต อิตฺยโต ‘ปฺยนวทฺยมฺ ฯ สุโขปกรเณ สุขมิติ วทนฺติ ฯ โลเก ‘ปิ การเณ การฺโยปจาราตฺ ฯ ส สุขํา เวทนามนุภูย นิมิตฺตํ คฤหฺณาติ ฯ อต อุจฺยเต สุขา เวทโนตฺปทฺยเต เจตฺ ส ยถาภูตํ ปฺรชานาติ อิติ ฯ
(ปฤ) ยทฺเวทยติ สา เวทนา ฯ เวทฺยต อิติ วา เวทนา ฯ ยทา เวทยตีติ ตทา เวทนา สุขาทิภินฺนา ฯ สูเตฺร ตูกฺตมฺ- สุขา เวทนา ทุะขา เวทนา อทุะขาสุขา เวทนา อิติ ฯ ยทิ เวทฺยต อิติ เวทนา ฯ เกน ตทฺเวทฺยต อิติ เวทยตีติ เวทนา ภวติ ฯ (อุ) [สุข]การเณ สุขมิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา เตโช ทุะขํ เตชะ สุขมิติ ฯ อตะ การณานุภวชฺญานํ สุขา เวทเนตฺยุจฺยเต ฯ สตฺตฺวา อิมํา เวทนํา เวทยนฺติ ฯ อโต เวทยตีติ เวทนา ภวติ (ปฤ) น สตฺตฺวานํา เวทนา ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- เวทยตีติ เวทนา อิติ ฯ (อุ) อยํ ปทสฺยารฺถะ ยตฺ สนิมิตฺตํ ตตฺ สการิตฺรมฺ ฯ ปฺรชฺญปฺเตา สนิมิตฺตามิมํา สุขํา ทุะขามทุะขาสุขํา [เวทนํา] กายคตํา จิตฺตมนุภวติ ฯ อต อุจฺยเต เวทยตีติ ฯ
(ปฤ) สูเตฺร เวทนานามนุภวทรฺศนมุกฺตมฺ ฯ โยคินสฺตสฺมินฺ สมเย กถมุตฺปทฺยเต สุขทุะขาทุะขาสุขานํา นิมิตฺตมฺ ฯ กิํ ตสฺย ตสฺมินฺ สมเย ทุะขสํชฺญา โนตฺปทฺยเต ฯ (อุ) สรฺวํ ทุะขมิตฺยลพฺธฺวา ส ติโสฺร เวทนา อนุสฺมรติ ฯ (ปฤ) ยทิ มโนวิชฺญานวฤตฺตฺยา จตฺวาริ สฺมฤตฺยุปสฺถานานิ ภวนฺติ ฯ กถมุจฺยเต กายิกํ สุขมิติ ฯ (อุ) สรฺวาสุ เวทนาสุ เอวํ สฺมฤตฺยุนุพนฺธาตฺ สฺยาตฺ อิทํ กายิกํ สุขมฺ อิทํ ไจตสิกํ สุขมิติ ฯ สฺมฤตฺยุปสฺถานภาวนากาเล กาเย สุขสํชฺโญตฺปทฺยเต ฯ ตตฺร สฺมฤตฺยุนุพนฺธาตฺ กายิกํ สุขมิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) ยทิ สรฺวา เวทนาศฺไจตสิกาะ ฯ กสฺมาตฺ กายิกี เวทเนตฺยุจฺยเต ฯ (อุ) ตีรฺถิกานํา กฤต อุจฺยเต ฯ ตีรฺถิกา หิ วทนฺติ เวทนา อาตฺมนิศฺริตา อิติ ฯ อโต ภควานาห- เวทนาะ กายํ จิตฺตญฺจ นิศฺริตา อิติ ฯ (ปฤ) กตมา กายิกี เวทนา ฯ (อุ) ปญฺเจนฺทฺริยาณฺยุปาทาโยตฺปทฺยมานา เวทนา กายิกี เวทนา ฯ ษษฺฐมินฺทฺริยมุปาทาโยตฺปทฺยมานา เวทนา ไจตสิกี (ปฤ) อาสํา กตมา สามิษา กตมา นิรามิษา ฯ (อุ) เกฺลศา อามิษาะ ฯ เกฺลศานุศยิตา เวทนา สามิษา ฯ เกฺลศานนุศยิตา เวทนา นิรามิษา ฯ (ปฤ) กตมา ทุะขา เวทนา นิรามิษา ฯ (อุ) ปฺรหีณามิษสฺย ยา ทุะขา เวทนา สา นิรามิษา ฯ อามิษาณํา วิรุทฺธา ทุะขา เวทนา อิตียํ นิรามิเษตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) สามิษํา นิรามิษามุกฺตฺวา กสฺมาตฺปุนรุจฺยเต กามนิศฺริตา ไนษฺกฺรมฺยนิศฺริเตติ ฯ กาม เอว อามิษะ ฯ ไนษฺกฺรมฺยเมว นิรามิษตา ฯ (อุ) ปูรฺวํ สามานฺยต อุกฺตมามิษมิติ ฯ อิทานีํ ปุนะกาม อามิษเหตุริติ ปฺรวิภชฺโยจฺยเต ฯ ยโถจฺยเต สูเตฺร- อสฺติ สามิษา ปฺรีติะ อสฺติ นิรามิษา ปฺรีติะ ฯ อสฺติ นิรามิษโต นิรามิษตรา ปฺรีติริติ ฯ สามิษา ปฺรีติริติ ปญฺจกาม คุณานฺ ปฺรตีตฺโยตฺปทฺยเต ปฺรีติะ ฯ นิรามิษา ปฺรีติริติ ยทุต ปฺรถมธฺยาน[ชา]ปฺรีติะ ฯ นิรามิษโต นิรามิษตราปฺรีติริติ ยทุต ทฺวิตียธฺยานชา ปฺรีติะ ฯ ยา เวทนา นิรฺวาณมาตฺรารฺถา สา ไนษฺกฺรมฺยนิศฺจิเตตฺยุจฺยเต ฯ อตะ ปุนรุจฺยเต ฯ
(ปฤ) ปญฺจสฺวินฺทฺริเยษุ กสฺมาทฺทุะขา เวทนา สุขา เวทเนติ ปฺรตฺยงฺคํ ทฺวิธา วิภกฺตา ฯ กิํ นาสฺตฺยุเปกฺษา เวทนา ฯ (อุ) เทารฺมนสฺยํ เสามนสฺยญฺจาวศฺยํ สํชฺญาวิกลฺเปโนตฺปนฺนมฺ ฯ สุขา ทุะขา ตุ นาวศฺยํ สํชฺญาวิกลฺปาธีนา ฯ อุเปกฺษาเวทนายํา สํชฺญาวิกลฺปสฺยาติสูกฺษฺมตฺวานฺนาสฺติ ทฺไวธมฺ ฯ ตฤตียธฺยาเน มโนวิชฺญานํ เวทฺยเต ฯ กสฺมาตฺสุขมสฺติ น ปฺรีติะ ฯ (อุ) สุสฺรํ สรฺวกายจิตฺตํ คหนมาปูรยตีติ สุขมุจฺยเต ฯ ปฺรีติสฺตุ จิตฺตมาตฺรมาปูรยติ น กายมฺ ฯ อตสฺตฤตียธฺยาเน ปฺรีติวิเศษํ นิศฺริตฺโยจฺยเต กาเยน สุขํ ปฺรติสํเวทยตีติ ฯ
(ปฤ) ติสฤษุ เวทนาสุ กา ฆนิษฺฐเกฺลศชนนี ฯ (อุ) อาภิธรฺมิกาะ เกจิทฺวทนฺติ สุขา เวทเนติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปูรฺโวกฺต [เวทนา]ปฺรตฺยยเวทนายา ทุะขตรตฺวาตฺ ฯ [อนฺเย] อาภิธรฺมิกา วทนฺติ ทุะขา เวทเนติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สตฺตฺวาะ ทุะขาภิหตาะ สุขารฺถิตฺวาตฺ ฆนิษฺฐํ เกฺลศมุตฺปาทยนฺติ อิติ ฯ วิวิธสุเขภฺโย ‘ตฺยลฺปํ ทุะขมติริจฺยเต ฯ ยถา ปญฺจกามคุณสมฺปนฺนสฺย ปุรุษสฺย มศกปตงฺคทํเศ โย ทุะขานุภโว ภวติ ฯ น ตาทฤศํ รูษาทิปญฺจกามคุณานํา สุขมฺ ฯ ยาทฤศญฺจ ชีวตํา ปุตฺราณํา ศเตน สุขมฺ, น ตเทกปุตฺรมฤติตุลฺยมฺ ฯ สํสาเร จ ทุะขา เวทนา พหุลา ฯ น ตถา สุขา เวทนา ฯ กสฺมาตฺ ฯ พหวะ สตฺตฺวาะ ติสฤษุ ทุรฺคติษูปปนฺนา เทวมนุษฺเยภฺโย นิกฤษฺฏาะ ฯ นาวศฺยํ สฺวภาวมธิษฺฐาย ทุะขสฺย ลาภะ ฯ สุขารฺถิตามธิษฺฐาย ลาโภ พาลาโภ วาสฺติ ฯ ยถา เกฺษเตฺร ตฤณวีรณานิ สฺวยํ ปฺรโรหนฺติ น สสฺยานิ ฯ ทุะขํา เวทนํา ปฺรตีตฺย คุรุเก ปาปกรฺมณิ ปฺรวรฺตเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ ทุะขายํา เวทนายํา ปฺรติฆานุศโย ‘สฺติ ฯ ยโถกฺตมฺ- ปฺรติโฆ คุรตรํ ปาปมฺ อิติ ฯ
อาภิธรฺมิกาะ เกจิทาหุะ- อทุะขาสุโขตฺปทฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ อตฺราสฺติ โมหานุศยะ ฯ สรฺวเกฺลศานํา มูลํ โมหะ ฯ สา จ เวทนา สูกฺษฺมา ฯ ตตฺร เกฺลศานํา ชฺญานสฺย ทุรนุภาวตฺวาตฺ ฯ สา จ เวทนา สตฺตฺวานํา ปฺรกฤติะ ฯ สุขทุะเข จาคนฺตุเก ฯ สา จ เวทนา ตฺริษุ ธาตุษุ วฺยาปฺตา ฯ น ตถานฺเย ทฺเว ฯ เวทเนยํ จิรชีวินี ฯ ตทฺเวทนาราคํ ปฺรตีตฺย ชีวติ อศีติ มหากลฺปสหสฺราณิ ทุะขลกฺษณานฺ สฺกนฺธานนุภวติ ฯ สา จ นิรฺวาณวิโรธินี ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตตฺร หฺยุตฺปทฺยเต ศานฺตลกฺษณํ นิรฺวาณลกฺษณมฺ ฯ น ปุนะ ปารมารฺถิกํ นิรฺวาณํ ลภฺยเต ฯ กิญฺจ สา อารฺยมารฺคโทษกรณี ฯ ยโถกฺตํ- วิสํโยคสฺวภาวํ ปฺรตีตฺย วิมุกฺติรฺลภฺยต อิติ ฯ สุขา เวทนา ทุะขา เวทนา ตุ เลากิกมารฺคสฺยาปิ โทษปฺราปิณี ฯ สา จ เวทนา อาสํสารํ วฺยวติษฺฐเต ฯ สนฺตานสมุจฺเฉเท สมุจฺฉิทฺยเต ฯ อโต ฆนิษฺฐเกฺลศชนนี ๚
เวทนาปฺรศฺนวรฺโค ทฺวยศีติตมะ ฯ
๘๓ ปญฺจเวทเนนฺทฺริยวรฺคะ
(ปฤ) สุเขนฺทฺริยํ ยาวทุเปเกฺษนฺทฺริยํ กุตฺร วรฺตเต ฯ (อุ) สุเขนฺทฺริยํ ทุะเขนฺทฺริยญฺจ กายคตมฺ ฯ ยถากายลาภํ ยาวจฺจตฺวาริ ธฺยานานิ ภวนฺติ ฯ อนฺยานิ ตฺรีณิ จิตฺตคตานิ ฯ ยถาจิตฺตลาภํ ยาวทฺภวาคฺรํ ภวติ ฯ (ปฤ) ยโถกฺตํ สูเตฺร เทารฺมนสฺเยนฺทฺริยํ ปฺรถมธฺยาเน นิรุธฺยเต ฯ เสามนสฺเยนฺทฺริยํ ตฤตียธฺยาเน นิรุธฺยเต ฯ สุเขนฺทฺริยํ จตุรฺถธฺยาเน นิรุธฺยเต อุเปเกฺษนฺทฺริยํ นิโรธสมาปตฺเตา นิรุธฺยเต ฯ อิติ ฯ อโต ภวทุกฺตมยุกฺตมฺ ฯ (อุ) ภวทุกฺตสูเตฺรณ ทุะเขนฺทฺริยํ ปฺรถมธฺยาเน วรฺตเต ฯ ภวตํา ศาสเน ตุ ปฺรถมธฺยานํ วสฺตุโต ‘ทุะเขนฺทฺริยมฺ ฯ อโต น ศฺรทฺเธยํ สฺยาทิทํ สูตฺรมฺ ฯ
(ปฤ) รูปารูปฺยธาเตา กุศลธรฺมานฺ สมฺยกฺ ภาวยโต ทุะขํ เทารฺมนสฺยํ นสฺยาตฺ ฯ (อุ) ไตฺรธาตุกํ สรฺวํ ทุะขมฺ ฯ ทฺวโยรูรฺธฺวธาตฺวาเราทาริเก ทุะเข ‘สตฺยปิ สูกฺษฺมํ ทุะขมสฺตฺเยว ฯ เกเนทํ ชฺญายเต ฯ จตุรฺษุ ธฺยาเนษูจฺยนฺเต จตฺวาริ อิรฺยาปถานิ ฯ ยตฺราสฺตีรฺยาปถมฺ ฯ ตตฺร สรฺวํ ทุะขะ สฺยาตฺ ฯ รูปธาเตา จ สนฺติ จกฺษุะ โศฺรตฺรกายวิชฺญานานิ ฯ เอษํา วิชฺญานานํา ยา กาจิทฺเวทนา สา ทุะขา วา สุขา วา ภวติ ฯ เอกสฺมาทิรฺยาปถาทปรมิรฺยาปถมรฺถฺยต อิตฺยโต ชฺญายเต ทุะขมสฺตีติ ฯ สูเตฺร ปฤจฺฉติ- รูปาณํา ก อาสฺวาทะ ฯ ยทุต รูปํ ปฺรตีตฺโยตฺปทฺยเต สุขํ เสามนสฺยมฺ ฯ กศฺจ รูปาณามาทีนวะ ฯ ยตฺกิญฺจนรูปํ [สรฺวํ ตตฺ] อนิตฺยํ ทุะขํ วิปริณามธรฺม อิติ รูปธาโตะ สรูปตฺวาตฺ อสฺตฺยาสฺวาทจิตฺตํ, อสฺตฺยาทีนวจิตฺตมฺ ฯ อโต ‘สฺติ สุขํ ทุะขมฺ ฯ โยคี ธฺยานสมาธิษุ รชฺยเต โจเปกฺษเต จ ฯ สุขเวทนาปฺรตฺยยตฺวาทวศฺยํ รชฺยเต ฯ ทุะขเวทนาปฺรตฺยยตฺวาทุเปกฺษเต ฯ อโต ชฺญายเต ‘สฺติ สุขํ ทุะขมิติ ฯ
ภควานาห- วาคาทยะ ปฺรถมธฺยานสฺย ศลฺยมฺ ฯ วิตรฺกจาเรา ทฺวิตียธฺยานสฺย ศลฺยมฺ ฯ ยาวนฺไนวสํชฺญานาสํชฺญายตนสฺย สํชฺญา เวทนา จ ศลฺยมฺ อิติ ฯ ศลฺยมิติ ทุะขมิตฺยรฺถะ ฯ อโต ชฺญายเต ทุะขมิติ ฯ สรฺเว ‘ปิ ปญฺจสฺกนฺธา ทุะขํ วิหิํสนทุะขมฺ ฯ ยถา กามธาตุกเวทนา วิหิํสกตฺวาตฺ ทุะขมฺ ฯ อูรฺธฺวธาตุกเวทนายา อปิ วิหิํสนมสฺตีติ กสฺมานฺน ทุะขมฺ ฯ ยถา กามธาเตา วฺยาธฺยาทโย ‘ษฺฏ สํสฺการา อุจฺยนฺเต ฯ รูปารูปฺยธาตฺโวรปิ ตถาษฺฏสํสฺการาะ สมานมุกฺตา อิติ กสฺมานฺนาสฺติ ทุะขมฺ ฯ รูปธาตาวาภายา นฺยูนตา วาติศโย โวจฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต รูปธาตุกกรฺมาปิ วิภกฺตมฺ อิติ ฯ กรฺมวิภาคาทวศฺยํ ทุะขวิปากกรฺมลาภินา ภวิตวฺยมฺ ฯ อาห จ สูตฺรมฺ- อตฺร สนฺตีรฺษฺยามาตฺสรฺยาทยะ เกฺลศา อิติ ฯ ยถา พฺรหฺมา พฺรหฺมาณมามนฺตฺยาห- ธฺรูวมิทํ สฺถานมฺ มา ภวนฺตะ ศฺรมณํ เคาตมมุปสงฺกฺรมต อิติ ฯ อาคตฺยาปิ มหาพฺรหฺมา ภวนฺตมนุโยคมาปฤจฺฉติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- จตุรฺถธฺยานมุปสมฺปนฺโน ‘กุศลานฺ ธรฺมานฺ ปฺรชหาตีติ ฯ อปิ โจกฺตํ สูเตฺร- ตตฺราสฺติ มิถฺยาทฤษฺฏิะ เกฺลศ อิติ ฯ อีทฤศาะ เกฺลศา เอวากุศลา ทุะขวิปากปฺราปกาะ สฺยุะ ฯ กสฺมานฺนาสฺติ ทุะขมฺ ฯ อาภิธรฺมิกา อาหุะ- สรฺเว เกฺลศา อกุศลา อิติ ฯ ตตฺร กถํ นาสฺติ ทุะขา เวทนา ฯ
อุกฺตญฺจ สูเตฺร- รูปารามา [ภิกฺษโว] เทวมนุษฺยาะ รูปรตา รูปสมุทิตาะ ฯ รูปวิปริณามวิราคนิโรธาตฺ ทุะขา [ภิกฺษโว] เทวมนุษฺยา วิหรนฺติ ฯ อิติ ฯ เอวํ ยาวทฺวิชฺญาเน ‘ปิ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺเวษามวีตราคาณามสฺติ เทารฺมนสฺยํ เสามนสฺยมิติ ฯ ปฺริย[โยค]ปฺรตฺยยํ เสามนสฺยํ ภวติ ฯ ตตฺปฺริยวิโยคปฺรตฺยยํ เทารฺมนสฺยํ ภวติ ฯ ปฺรากฤตานามชฺญานํา กสฺย ศกฺติพเลน ปฺริยปฺราปฺติปฺรตฺยยํ เสามนสฺยํ น ภวติ ฯ หาเนา จ น เทารฺมนสฺยมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- มารฺคํ ปฺรติปนฺนสฺไยวายุโษ ‘นฺเต รูเป เสามนสฺยํ เทารฺมนสฺย ญฺจ นาสฺติ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺเวษํา ปฺรากฤตานํา เสามนสฺยํ เทารฺมนสฺยํ สทานุวรฺตเต อิติ ฯ
ภควานฺ สฺวยมาห- เทารฺมนสฺยวิคตํ เสามนสฺยวิคตญฺไจกํ จิตฺตมุเปกฺษายามุปวิจรตีตฺยยมรฺหโต คุณ อิติ ฯ ษฑุเปโกฺษปวิจาราศฺจารฺยจริตานฺเยว น ปฺรากฤตานามฺ ฯ ปฺรากฤตาะ กทาจิทุเปกฺษายามุปวิจรนฺติ ฯ น ตตฺ ชฺญานปฺรตฺยยตถา ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ปฺรากฤตานํา ยทุเปกฺษาจิตฺตํ สรฺวํ ตตฺ รูปนิศฺริตํ น รูปราควิมุกฺตมฺ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรากฤตานํา นาสฺตฺยุเปกฺษาจิตฺตมิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สุขายํา เวทนายํา ราคานุศยะ อิติ ฯ ยทิ นาสฺติ ตสฺย สุขา เวทนา ฯ กุตฺร ราโค ‘นุศยีต ฯ
ยทฺภวโต มตํ- กทาจิททุะขาสุขายํา [เวทนายํา] ราคานุศโย ‘นุเศต อิติ ฯ ตตฺ สูเตฺร นาสฺติ วจนสฺถานมฺ ฯ อุตฺตมภูเมา จ ปฺรวฤตฺเต กายจิตฺเต ศานฺตสุเข น มหทนุคฤหีเต สฺตะ ฯ ยโถกฺตมฺ- เทวาะ กลฺปสหสฺรเมกตฺร นิษีทนฺติ อิติ ฯ ยทิ [เต] ทุะโขปวิจาริณะ น เต ตทิรฺยาปเถษุ ทีรฺฆกาลํ สฺถาตุํ ศกฺนุวนฺติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- สปฺตทินานิ สมาวิศฺย วิมุกฺติสุขํ เวทยต อิติ ฯ ตตฺร จ ปฺรศฺรพฺธิสุขํ ปรมมฺ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร ปฺรศฺรพฺธิริติ สุขา เวทนา อิติ ฯ อโต ชฺญายเต สรฺวาสุ ภูมิษุ อสฺติ สุขา เวทเนติ ฯ ยทฺภวโต มตมฺ- กทาจิตฺปฺรศฺรพฺธิสุขํ สุขเวทนาโต ภินฺนมิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ยตฺกิญฺจิทนุคฺราหกํ กายคตํ ตตฺ สุขมิตฺยุจฺยเต ฯ อตะ ปฺรศฺรพฺธิสุขํ น สุขเวทนาโต ภินฺนมฺ ฯ
(ปฤ) ยทฺยูรฺธฺวธาตุกสมาธิษุ สุขทุะขเสามนสฺยเทารฺมนสฺยานิ สนฺติ ฯ กถํ ธฺยานสูตฺรานุคุณฺยํ ภเวตฺ ฯ (อุ) สูตฺรมิทํ ธรฺมตาลกฺษณวิโลมกมฺ ฯ ยทฺยุเปกฺษฺยเต โก โทษะ ฯ ตตฺร จ สุขวิหาระ ศานฺโต ‘นาสงฺครูปะ ฯ โนทฺภวติ เอาทาริโก ราคะ ปฺรติโฆ วา ฯ ตสฺมาตฺ อุจฺยเต [ตตฺร] นาสฺติ สุขํ นาสฺติ ทุะขมิติ ฯ ตตฺร จ สุขทุะเข สูกฺษฺเม น ปฺรตีเต สฺตะ ฯ อสิศสฺตฺราทิ ทุะขํ พนฺธมรณาทิ เทารฺมนสฺยญฺจ นาสฺตีตฺยโต นาสฺติ ทุะขมิติ ฯ ยโถจฺยเต รูปธาตุรนุษฺณาศีต อิติ ฯ ตตฺราปิ สนฺติ จตฺวาริ มหาภูตานิ ฯ กถํ วกฺตวฺยมฺ อนุษฺณาศีต อิติ ฯ ยทุจฺยเต ตฺริษุ ธฺยาเนษุ สตฺตฺวา เอกกายา เอกนิมิตฺตา อิติ ฯ ตตฺราปฺยสฺติ อาภาปฺรวิภาคะ ฯ ยถา วทนฺติ- โย ธฺยานวิหารี น สมฺยกฺ สฺตฺยานมิทฺเธาทฺธตฺยานฺยปนยติ โส ‘วิศุทฺธาภ อิติ ฯ ยถาลฺปชฺญะ ปุรุโษ ‘ชฺญ อิตฺยุจฺยเต ฯ ยถา จ เลากิกา วทนฺติ อลฺปลวเณ โภชเน อลวณมิติ ฯ เอวํ ตตฺร เสามนลฺยํ เทารฺมนสฺย ญฺจ น ปฺรตีตมิโต นาสฺตีตฺยุจฺยเต ฯ
ยทฺภวทฺภิรูกฺตํ นาสฺติ ตตฺร วิตรฺก อิติ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร ภควตา สํชฺญาปฺรตฺยโย วิตรฺก อิติ ฯ อตฺร สํชฺญายํา สตฺยํา กถํ นาสฺติ วิตรฺกะ ฯ อโต ชฺญายเต ยาวทฺภวาคฺรมสฺติ วิตรฺกธรฺม อิติ ฯ [จิตฺตสฺย] เอาทาริกตา วิตรฺก อิติ ธฺยานทฺวเย นิรุทฺธ อิตฺยุจฺยเต ฯ ตสฺมาทูรฺธฺวธาตุทฺวเย ‘ปิ สนฺติ สุขทุะขาทยะ ๚
อิติ เวทนาสฺกนฺธะ สมาปฺตะ ฯ
ปญฺจเวทเนนฺทฺริยวรฺคสฺตฺรฺยศีติตมะ ฯ
๘๔ ทุะขสตฺยสฺกนฺเธ สํสฺการาธิกาเร เจตนาวรฺคะ
สูตฺร อุกฺตมฺ- ษฏฺ เจตนากายาะ สํสฺการสฺกนฺธ อิติ ฯ (ปฤ) กา ปุนศฺเจตนา ฯ ปฺรารฺถนา ปฺราณิธานํ เจตนา ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- อวรเจตนา อวรปฺรารฺถนา อวรปฺรณิธานมฺ ฯ อิติ ฯ
(ปฤ) กสฺมาตฺ ชฺญายเต ปฺรารฺถนา เจตนา อิติ ฯ (อุ) อุกฺตํ สูเตฺร- อภิสํสฺกุรฺวนฺตีติ สํสฺการาะ อิติ ฯ สฺกนฺธาภิสํสฺการตฤษฺณา ปฺรารฺถนา ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร อภิสํสฺการาะ ตฤษฺณานิศฺริตา อิติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ยถาปิ [ภิกฺษวะ] ยวกลาปี จตุรฺมหาปเถ วิกฺษิปฺตา สฺยาตฺ ฯ [อถ] ษฏฺ ปุรุษา อาคจฺเฉยุะ ฯ [วฺยาภงฺคิหสฺตาสฺเต ตํา ยวกลปี ษฑิภรฺวฺยาภางฺคภิ]รฺหนฺยุะ ฯ อถ สปฺตมะ ปุรุษ อาคจฺเฉตฺ ฯ [วฺยาภงฺคิหสฺตะ ส ยวกลาปีํ สปฺตมฺยา วฺยภงฺคยา] หนฺยาตฺ ฯ กิํ ปุนริทํ ภิกฺษโว ภวตํา มนสิ วิปจฺยเต น วา ฯ วิปจฺยเต ภควานฺ ฯ ภควานาห- เอวเมวาศฺรุตวานฺ ปฤถคฺชโน นิตฺยํ ษฏฺสฺปรฺไศราหนฺยเต ฯ เอวํ หนฺยมานะ ปุนรายติภวาย เจตยเต ฯ เอวํ หิ ส โมฆปุรุษะ สุหตตโร ภวติ ฯ อิติ ฯ ชฺญาตวฺยํ ปฺรารฺถไนว เจตนา อิติ ฯ กิญฺจาห- มนะสญฺเจตนาหาระ องฺคารกรฺษวตฺ ทฺรษฺฏวฺย อิติ ฯ องฺคาระ กสฺย ทฤษฺฏานฺตะ ฯ อายติภวาย เจตยต อิตฺยสฺย ฯ อายติภวศฺจางฺคารกลฺปะ ฯ สทา ทุะขานํา ชนกตฺวาตฺ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- อสฺมีติ [ภิกฺษว] อิญฺชิตมฺ ฯ อสฺมีติ [ภิกฺษวะ] ปฺรปญฺจิตํ สฺปนฺทิตํ ราคคต อิติ ฯ ยตฺราสฺมีติ ตเตฺรญฺชิตํ มนสฺกฤตํ ปฺรปญฺชิตํ สฺปนฺทิตํ ราคคตมฺ อิติ ฯ โย ‘ภิสํสฺกฤโต ธรฺมะ ส ราคคต อิตฺยุจฺยเต ฯ [อโต] ชฺญาตวฺยํ ปฺรารฺถไนว เจตนา อิติ ฯ กิญฺจาห- โย พาโล ชนฺมปฺรภฤติ ไมตฺรีมภฺยสฺยติ โส ‘กุศลํ กรฺม กโรติ เจตยเต น วา ฯ โน ภควนฺ อิติ ฯ กามปฺรารฺถนยากุศลํ กโรตีติ ตทรฺถะ ฯ อาห จ เจตนา กรฺม เจตยิตฺวา เจติ ฯ ตตฺร เจตนา มานสํ กรฺม ฯ เจตยิตฺวา กรฺม กายิกํ วาจิกมฺ ฯ เจตยิตฺเวติ ปฺรารฺถยิตฺวา ฯ อุปาลิสูเตฺร อุกฺตมฺ- นิฆณฺโฏ นาถปุตฺระ ศีโตทกปฺรติกฺษิปฺต อุษฺโณทกปฺรติเสวี ฯ ส ศีโตทกํ ปฺรารฺถยมาโน ‘ลภมานะ กาลํ กุรฺยาตฺ ฯ มนสฺสกฺตเทเวษูปปทฺยเต ฯ อยํ ศีตเจตนตฺวาตฺตโตฺรปปทฺยต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ปฺรารฺถไนว เจตนา อิติ ฯ
(ปฤ) ยทฺภวนาห- ปฺรารฺถนา เจตเนติ ฯ สา [ปฺรารฺถนา] ตฤษฺณาลกฺษณา น เจตนา ฯ กสฺมาตฺ ฯ สเหตุสปฺรตฺยยสูตฺร อุกฺตมฺ- อศฺรุตวตะ ปฤถคฺชนสฺย ยตฺปฺรารฺถิตํ ตฤษฺไณว สา อิติ ฯ มหานิทานสูตฺร อุกฺตมฺ- ตฤษฺณํา ปฺรตีตฺย ปรฺเยษณา อิตฺยาทิ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- ทุะขี ภูยสา สุขารฺถี กิํ น ปฺรารฺถยเต อิติ ฯ อาห จ- ยทา ปุรุษะ ปญฺจกามคุเณษุ รชฺยเต ส ราค เอว ปฺรารฺถนา อิติ ฯ อปิ จาห- ตฤษฺณาปฺรตฺยยมุปาทานมิติ ปรฺเยษณํ ปูรฺวํ ภวติ ปศฺจาทุปาทานมฺ อิติ ฯ ปรฺเยษณเมว ตฤษฺณา ฯ ตสฺมาตฺ ปฺรารฺถนา เจตนาตฺมิเกติ ภวตํา มตมยุกฺตมฺ ฯ ยทุกฺตํ ภวตา- ปฺรณิธานํ เจตเนติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ อุปาลิสูตฺร อุกฺตมฺ- อสญฺเจตนิกํ กรฺม น มหาสาวทฺยมฺ ฯ อสญฺเจตนิกมชฺญานปุรสฺสรมฺ ฯ โลเก ‘ปิ ชฺญานํ เจตนํ มนฺยเต ฯ ยถา วทนฺติ โก ชฺญานี อิทํ กุรฺยาตฺ ฯ กะ สเจตน อิทํ กุรฺยาทิติ ฯ พุทฺธิมานิตีมมรฺถํ วฺยวหรนฺติ ฯ อโต ชฺญายเต ชฺญานเมว เจตเนติ ฯ
อตฺร พฺรูมะ ฯ ปฺรณิธานํ สมุทย อิตฺยุจฺยเต ฯ กรฺมางฺคํ ปฺรณิธานํ เจตนา ฯ ยถา กญฺจิตฺปฺรณิทธนฺนาห- อหมนาคเต ‘ธฺวนิ อีทฤศํ กายํ ปฺรติลปฺสฺย อิติ ฯ (ปฤ) ยทิ กรฺมางฺคํ ปฺรณิธานํ เจตเนติ ฯ ตทา นานาสฺรวา เจตนา สฺยาตฺ ฯ เจตนา จ ตฤษฺณาเหตุะ ฯ ยโถกฺตํสูเตฺร- มนะสญฺเจตนายา [ภิกฺษวะ] อาหาเร ปริชฺญาเต ติสฺรสฺตฤษฺณาะ ปริชฺญาตา ภวนฺติ ฯ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต เจตนา ตฤษฺณาเหตุริติ ฯ (อุ) ยทฺพฺรวีษิ นานาสฺรวา เจตเนติ ฯ ตทหมปิ น พฺรวีมิ อสฺตฺยนาสฺรวา เจตเนติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อภิสํสฺกโรตีติ สํสฺการ อิติ ลกฺษณาตฺ เจตเนตฺยุจฺยเต ฯ อนาสฺรวธรฺมสฺย อนภิสํสฺการลกฺษณตฺวาตฺ ฯ เจตนาหฺยภิสํสฺการิณี น นิโรธธรฺมิณี ฯ ยทโวจะ เจตนา ตฤษฺณาเหตุริติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สา หิ ตฤษฺณาการฺยํ ตฤษฺณางฺคญฺจ ฯ น ตฤษฺณาเหตุะ ฯ การฺยปฺรหาณาทฺเธตุปฺรหาณมุกฺตํ ยทุต มนะสญฺเจตนาหารปฺรหาณาตฺ ติสฤณํา ตฤษฺณานํา ปฺรหาณมิติ ฯ สํสฺการาทิปฺรตฺยยาศฺจาเนน ปฺรตฺยุกฺตาะ ฯ อโต ชฺญายเต ตฤษฺณางฺคํ เจตเนติ ฯ ตฤษฺณา หิ ทฺวิวิธา เหตุภูตา ผลภูตา เจติ ฯ เหตุะ ตฤษฺณา ภวติ ผลํ ปฺรารฺถนา ฯ ปฺรารฺถไนว จ เจตนา ฯ
โจทยติ ฯ ยทิ เหตฺววสฺถายํา ตฤษฺณา ผลาวสฺถายํา เจตนา ฯ ตทา น เจตนา ตฤษฺณางฺคํ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ โย ธรฺโม เหตฺววสฺถะ โส ‘นฺยะ ผลาวสฺถ ศฺจานฺยะ อิตฺยโต ชฺญายเต เจตนา น ตฤษฺณางฺคมิติ ฯ ยโถกฺตํ สเหตุสปฺรตฺยย สูเตฺร มูฒสฺย ยตฺปฺรารฺถิตํ ตฤษฺไณว สา ฯ ตฤษฺณาวโต ยตฺกิญฺจิจฺเจษฺฐิตํ ตตฺ กรฺม อิติ ฯ อตศฺเจตนา กรฺมลกฺษณานุคเตติ ตฤษฺณโต ‘นฺยา ฯ ยสฺย ยสฺมินฺ วสฺตุนิ ราคะ ตสฺย ตสฺมินฺ วสฺตุนิ ปฺรารฺถนา ฯ อโต ราคาตฺ ชายเต ปฺรารฺถนา ฯ ปฺรารฺถไนว เจตนา อโต ราคศฺเจตนาเหตุะ ฯ
อโตฺรจฺยเต ฯ ปูรฺวมุกฺตํ มยา ตฤษฺณางฺคํ เจตเนติ ฯ ตฤษฺณายาะ เกวลมาทฺยารมฺโภ ราคะ ฯ รกฺตสฺยา[รมฺภะ] ปฺรารฺถนา ฯ ยทโวจะ ปฺรณิธานํ [น เจตเน]ติ ฯ น ตทฺยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ปฺรณิธานํ เจตนางฺคมฺ ฯ ปูรฺว ปฺรณิธานาขฺยํ กรฺม ฯ ปศฺจาตฺ กรฺมณิ ปฺรวฤตฺติะ ฯ (ปฤ) เจตนา มนโส ‘นฺยา อุตานนฺยา ฯ (อุ) มน เอว เจตนา ฯ ยโถกฺตํ ธรฺมปเท-
มนสา เจตฺ ปฺรทุษฺเฐน ภาษเต วา กโรติ วา ฯ
ตต เอนํ ทุะขมนฺเวติ ฯ อิติ
ปฺรสนฺนมนสาปฺเยวมฺ ฯ อโต ชฺญายเต มน เอว เจตเนติ ฯ ยทิ เจตนา น มนะ ฯ กิํ มานสํ กรฺม ภเวตฺ ฯ มานสํ กรฺม ยนฺมน อาลมฺพน อุปวิจรติ ฯ อตศฺเจตนา มน เอว ฯ สามานฺยลกฺษณโต มเนาปวิจารศฺเจตเนตฺยุกฺตาปิ สา พาหุลฺเยน กุศลากศลธรฺมคเตตฺยุจฺยเต ฯ ตสฺยาศฺเจตนายา พหวะ ปฺรการา ภวนฺติ ฯ ยทา ปุรุษะ ปรสตฺตฺวานํา กุศลมกุศลํ วา ปฺรารฺถยเต ฯ ตทา เจตเนตฺยาขฺยายโต ฯ ยทาลพฺธํ วสฺตุ ปฺรารฺถยเต ฯ ตทา ปฺรารฺถนา ฯ ยทายติภวํ ปฺรารฺถยเต ฯ ตทา ปฺรณิธานมฺ ฯ อโต ชฺญายเต เอไกว เจตนา นานานามภิรุจฺยต อิติ ฯ
ทุะขสตฺเย สํสฺการาธิกาเร เจตนาวรฺคศฺจตุรศีติตมะ ฯ
๘๕ สฺปรฺศวรฺคะ
อลมฺพนคตํ วิชฺญานํ สฺปรฺศ อิตฺยุจฺยเต ฯ ตฺรยาณํา สนฺนิปาต อิตีทํ น สฺปรฺศลกฺษณมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หีนฺทฺริยมาลมฺพนํ ปฺราปฺโนติ ฯ อต อินฺทฺริยาลมฺพนโยรฺน สฺยาตฺ สนฺนิปาตะ ฯ ไตสฺตฺริภิราลมฺพนํ คฤหฺณาตีติ สนฺนิปาต อิตฺยุจฺยเต ฯ
ปฤจฺฉติ ฯ อสฺตฺยนฺยศฺไจตสิกธรฺมะ สฺปรฺศาขฺยะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ทฺวาทศนิทานสูเตฺร หฺยุกฺตํสฺปรฺศปฺรตฺยยา เวทเนติ ฯ อาห จ- สฺปรฺโศ เวทนาสํชฺญาสํสฺการาณํา เหตุริติ ฯ ยทิ นาสฺติ ส ธรฺมะ ฯ โก เหตุะ สฺยาตฺ ฯ อโต ชฺญายเต อสฺติ จ ไจตสิก ธรฺมะ สฺปรฺศาขฺย อิติ ฯ ษฏฺ ษฏฺกสูตฺร อุกฺตํ- ษฏ สฺปรฺศกายา อิติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร อวิทฺยาทีนํา สฺปรฺโศ [เหตุ]รฺทฺรษฺฏวฺย อิติ ฯ ยทฺยุจฺยเต เหตวะ ปฺรชฺญปฺติธรฺมา อิติ ฯ น ปุนะ ปฤถกฺ วกฺตวฺยํ ส ปฺรชฺญปฺติธรฺม อิติ ฯ สูเตฺร จาสฺติ ทฺวิวิธะ สฺปรฺศะ เอก ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ สฺปรฺศ อิติ ฯ อประ ตฺรยาณํา สนฺนิปาตาตฺ สฺปรฺศ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ทฺวิวิธโยะ สฺปรฺศโยเรกะ สฺวรูปสนฺ อประ ปฺรชฺญปฺติสนฺนิติ ฯ ยถา ทินกรมณิโคเมทกานํา ตฺรยาณํา วิภินฺนํ เตชะ ฯ จนฺทฺรกานฺตโยศฺจาโป วิภินฺนาะ ฯ ปฤถิวฺยาทีนามงฺกุรา วิภินฺนาะ ฯ เอวํ สฺปรฺศศฺจกฺษุราทีนํา วิภินฺน อิติ กิมสฺตฺยวทฺยมฺ ฯ ยถา จ ภิกฺษูณํา สมวาโย น ภิกฺษุภฺโย ‘นฺยะ ฯ สฺกนฺธานํา สมวาโย น สฺกนฺเธภฺโย ‘นฺยะ ฯ น วฤกฺษทฺวยสํโยโค วฤกฺษทฺวยาทฺภิทฺยเต ฯ น หสฺตทฺวยสํโยโค หสฺตทฺวยาทฺภิทฺยเต ฯ น พหุคฺลานสมวาโย พหุคฺลาเนภฺโย ภิทฺยเต ฯ เอวํ สฺปรฺโศ ‘ปิ น จกฺษุราทิภฺโย ภิทฺยต อิติ นาสฺตฺยวทฺยมฺ ฯ
อตฺร พฺรูมะ ฯ ปฺราคุกฺตํ มยา [ยทา] จิตฺตมาลมฺพนํ คฤหาติ ตสฺมินฺ สมเย สฺปรฺศ อิติ ฯ อตศฺจิตฺตํ [ยสฺมินฺ] กาเล วิชฺญาโนตฺปตฺติเหตุรฺภวติ ฯ ตทนนฺตรํ เวทนาทโย ธรฺมา อุตฺปทฺยนฺเต ฯ ษฐฺษฏฺกสูเตฺร ‘ปฺยุกฺตํ ตสฺมินฺ สมเย สฺปรฺศํ อิติ ฯ อิทเมว ยุกฺตมฺ ฯ น วยํ สฺวีกุรฺมะ สฺปรฺโศ ‘ยํ ทฺวิวิธ อิติ ฯ สรฺวโตฺรกฺตํ ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ สฺปรฺศ อิติ ฯ สฺปรฺศทฺเววิธฺยสูตฺรํ สทปิ ธรฺมลกฺษณวิโรธาทุเปกฺษฺยมฺ ฯ อต อุทาหฤตสูตฺรมเหตุะ ฯ ยทิ สฺปรฺโศ ภิทฺยเต ชลเตโชวตฺ ฯ ตทา การิตฺรมปิ ภิทฺเยต ฯ น ตุ ทฤศฺยเต ปฺรตฺเยกํ การิตฺรเภทะ ฯ อโต ชฺญายเต ส สฺปรฺโศ น ตฺริภฺโย ภิทฺยต อิติ ฯ
กิญฺจ ยทิ สฺปรฺศศฺไจตสิกธรฺมะ ตทา อนฺเยภฺยศฺไจตสิเกภฺโย ภิทฺเยต ฯ กสฺมาตฺ ฯ สฺปรฺศศฺไจตสิกานํา ปฺรตฺยยะ ฯ นหิ สฺปรฺศะ สฺปรฺศสฺย ปฺรตฺยโย ภวติ ฯ อุตฺปตฺติเภทานฺน ไจตสิก ธรฺมะ ฯ (ปฤ) สฺปรฺศวิเศษาตฺ สฺปรฺศปฺรตฺยยา ศฺไจตสิกา อิติ ฯ น สฺปรฺศปฺรตฺยยะ สฺปรฺศะ ฯ ยถา เวทนาปฺรตฺยยา ตฤษฺณา น ตฤษฺณาปฺรตฺยยา เวทนา ฯ (อุ) สฺปรฺศสฺย กิํ วิเศษลกฺษณํ ยทนฺยไจตสิกานํา โนกฺตํ สฺยาตฺ ฯ น วสฺตุโต ‘ภิธียมานมสฺติ ฯ อโต ‘เหตุะ ฯ เวทนาทฺยกาลีนา ตฤษฺณานนฺตรกาลีนา อิติ เวทนาปฺรตฺยยา ตฤษฺณา น ตุ ตฤษฺณาปฺรตฺยยา เวทนา ฯ ยทิ สฺปรฺโศ วฺยติริกฺตธรฺมะ ฯ ตลฺลกฺษณํ วกฺตวฺยมฺ ฯ น ตูจฺยต อิติ ชฺญาตวฺยํ นาสฺติ วิภินฺนะ [สฺปรฺศ] อิติ ฯ ภควานฺ ไวธรฺมฺเย ‘ปิ สฺปรฺศาขฺยามาห ฯ ยถาห โย ทุะโขปฆาตะ ส อาคตฺย ชนกายํ สฺปฤศตีติ ฯ อาห จ สุขเวทนาสฺปฤษฺเฏน น ปฺรมตฺตวฺยมฺ ฯ น ทุะขเวทนาสฺปฤษฺเฏน วิทฺเวษฺฏวฺยมฺ ฯ อสฺยํา เวทนายํา สฺปรฺศ อิติ สํชฺญามาห ฯ ภควานฺ สูจีโลมํ ยกฺษมาห- ตว สํสฺปรฺศะ ปาปก อิติ กายมปนยามิ อิติ ฯ ยถา โลเก วทนฺติ สุข อุษฺณสํสฺปรฺศ อิติ ฯ ตถา สฺปรฺศาหารมปฺยาหุะ ฯ ปาณิสฺปรฺศ อิติ จ วทนฺติ ฯ อตะ สรฺวตฺร กายวิชฺญานวิชฺเญเย วสฺตุนิ สฺปรฺศสํชฺโญจฺยเต ฯ
อนฺยตฺรโจกฺตํ- อนฺโธ น รูปํ สฺปฤศติ ฯ รูปาทฺยาลมฺพเนษุ สฺปรฺศสํชฺญาญฺจ วกฺติ ฯ อิติ ฯ ตตฺสฺปรฺศวฺยวหารสฺยานิยตตฺวานฺนาสฺติ จ ไจตสิกธรฺมะ ปฤถกฺ ฯ ยทุจฺยเต ไจตสิกํ, ตตฺสฺปรฺศลกฺษณวิรุทฺธมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภควานาห- ตฺรยาณํา สนฺนิปาตะ สฺปรฺศ อิติ ฯ อโต ชฺญายเต นาสฺติ ปารมารฺถิกะ ปฤถกฺ ไจตสิกธรฺม อิติ ฯ โย ธรฺมะ กายคตะ ส สฺปรฺศ อิตฺยุจฺยเต ฯ ยตฺ เวทนาทีนํา ไจตสิกานํา เหตุกฺริยํา ปฺรยจฺฉติ ตสฺมินฺ สมเย สฺปรฺศ อิติ นาม ปฺรทียเต ๚
สฺปรฺศวรฺคะ ปญฺจาศีติตมะ ฯ
๘๖ มนสฺการวรฺคะ
จิตฺตสฺยาโภโค มนสฺการะ ฯ ส มนสฺการ อาโภคลกฺษณะ ฯ อตะ ปฺรติมนสฺการํ วิภินฺนํ จิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ วทนฺติ จ มนสฺการลกฺษณํ วสฺตวธารณกฤทิติ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺรยทิ จกฺษุราธฺยาตฺมิกมายตนมนุปหตํ ภวติ ฯ รูปํ นาหฺยมายตนํ ปุโรวรฺติ ภวติ ฯ จิตฺตานฺตโรตฺปาทกมนสฺการศฺจ นาสฺติ ฯ ตทา น จกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ฯ
(ปฤ) กิํ วิชฺญานานํา ชฺญานํ สรฺวํ มนสฺการพเลโนตฺปทฺยเต กิํ วา น ฯ (อุ) น ฯ กสฺมาตฺ ฯ วิชฺญานานํา ชฺญาโนตฺปาโท ไนกานฺติกะ ฯ กทาจิทาโภคพเลโนตฺปทฺยเต ยถา ปฺรพลราคาทิวรฺชิตานามฺ ฯ กทาจิทินฺทฺริยพลาทุตฺปทฺยเต ยถาโลกจกฺษุษฺกะ กณมฤชุ ปรีกฺษเต ฯ กทาจิทาลมฺพนพลาทุตฺปทฺยเต ยถา ทูรตะ ปฺรทีปํ ปศฺยนฺ ตสฺย กมฺปํ ปศฺยติ ฯ กทาจิตฺกุศลมภฺยาสาทุตฺปทฺยเต ยถา ศิลฺปกรฺมาทิ ฯ กทาจิตฺสตฺยคฺรหลกฺษเณโนตฺปทฺยเต ฯ ยถา รูปาธฺยวสายะ ฯ กทาจิทฺธรฺมสฺวรูปต อุตฺปทฺยเต ยถา กลฺปาวสาเน ธฺยานมฺ ฯ ยทาจิตฺกาเลโนตฺปทฺยเต ยถาลฺปายุษฺกานํา สตฺวานามกุศลํ จิตฺตมฺ ฯ กทาจิทุปปตฺตฺยายตนต อุตฺปทฺยเต ยถา ควาชาทีนํา จิตฺตมฺ ฯ กทาจิตฺกายพลาตฺ อุตฺปทฺยเต ยถา สฺตฺรีปุรุษาทีนํา จิตฺตมฺ ฯ กทาจิทฺวโยวิเศษาทุตฺปทฺยเต ยถา พาลาทีนํา จิตฺตมฺ ฯ กทาจิตฺกฺลมถตนฺทฺริภฺยามุตฺปทฺยเต ฯ กทาจิตฺกรฺมพลาทุตฺปทฺยเต ยถา กามานํา เวทนา ฯ กทาจิตฺสมาธิพลาทุตฺปทฺยเต ยไถกตฺร ปฺรติพทฺธจิตฺโต วิชฺญาเน ปฺรกรฺษํ ปฺรชานาติ ฯ กทาจิตฺสมาธินิยมาทุตฺปทฺยเต ยถานาวรณมารฺคานนฺตรํ วิมุจฺยเต ฯ กทาจิจฺจิรนิรฺเวทาทุตฺปทฺยเต ยถา กฏุรสนิรฺวิณฺโณ มธุรสมภิลษติ ฯ กทาจิทภิรุจิวศาทุตฺปทฺยเต ยถา รูปาทีนฺ ปฺรติ ฯ กทาจิทฺรูปทรฺศนาภิลษิตสฺย น ศพฺทศฺรวเณ ตฤปฺติรฺภวติ ฯ ตถา นีลาทาวปิ ฯ เสากุมารฺยาทุตฺปทฺยเต ยถา โลมากฺษิคตํ สตฺ จิตฺตสฺย ทุะขชนกํ นานฺยตฺร คตมฺ ฯ กทาจิทฺทุะขมนาทุตฺปทฺยเต ยถาปคตากฺษิรุชานฺนมาสฺวาทฺยเต ฯ กทาจิทาวรณาปคมาทุตฺปทฺยเต ยถา กามาทฺยปคเม ตทฺโทษานฺ ปฺรชานาติ ฯ กทาจิตฺกฺรมศ อุตฺปทฺยเต ฯ ยถา อวรํ ปฺรตีตฺย มธฺยมมุตฺปทฺยเต ฯ มธฺยมํ ปฺรตีตฺโยตฺตมมฺ ฯ กทาจิตฺสรฺวต- อุตฺปทฺยเต ฯ
(ปฤ) ยทิ สรฺววิชฺญานานํา ชฺญานํ กฺรมลกฺษณมฺ ฯ กสฺมาทุจฺยเต จิตฺตานฺตรชนกมนสฺกาโร นาสฺติ [ปฤถก] อิติ ฯ (อุ) ตีรฺถิกานํา กฤต [อุจฺยเต] ฯ ตีรฺถิกา หิ วทนฺติ อาตฺมมโนโยคาทฺวิชฺญานชฺญานมุตฺปทฺยต อิติ ฯ ตทฺวฺยวหารทูษณาย ปฺรทรฺศยติ วิชฺญานชฺญานานิ สมนนฺตรปฺรตฺยยานุพนฺธีนีติ ฯ อต เอวมาห- กสฺยจิตฺ จิตฺตานฺตรชนกมนสฺกาเร ‘สติ วิชฺญานํ โนตฺปทฺยต อิติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ สมนนฺตรปฺรตฺยยตฺวาตฺตุ วิชฺญานชฺญานเมไกกํ ปฺรตีตฺโยตฺปทฺยเต ฯ ตทฺยถา วฤกฺษํ ฉิตฺตฺวาถ ปาตยติ ฯ ปูรฺวมุกฺตํ- วิชฺญานานิ ไนกกาลิกานีติ ฯ เหตุปฺรตฺยยวศาทฺวิชฺญานานํา ชฺญานไมไกกํ กฺรเมโณทฺยเต ฯ วิชฺญานธรฺมาะ กฺรมิกาะ สฺยุะ ฯ นาตฺมมโนโยคาเปกฺษิณะ ฯ ยถา พาหฺยวสฺตูนิ องฺกุรกาณฺฑนาลปตฺรปุษฺปผลานิ กฺรมิกานิ ภวนฺติ ฯ ตถาธฺยาตฺมิกธรฺมา อปิ ฯ วิชฺญานชฺญานไมไกกํ กฺรมิกํ ภวติ ฯ
สมฺยกฺ มิถฺเยติ มนสฺกาโร ทฺวิวิธะ ฯ สมฺยคิติ ยตฺ โยนิโศ [มนสฺการะ] ฯ ยถา วทนฺติ สมฺยกฺ ปฺรศฺนะ สมฺยคฺ ทูษณํ, ทูษณปฺรศฺนโยริทํ สยุกฺติ สมาธานมิติ ฯ ธรฺมาณามนิตฺยตาทิ ปารมารฺถิกปฺรศฺนะ สมฺยคิตฺยุจฺยเต ฯ สาธฺยสาธนานุวิธานญฺจ สมฺยคิตฺยุจฺยเต ฯ อโต ชฺญายเต ยุกฺตยนุยายิมนสฺการะ ตตฺตฺวมนสฺการ อิตฺยาทยะ สมฺยงฺ มนสฺการาะ ฯ ยถาปุทฺคลํ ยถากาลํ มนสฺการศฺจ สมฺยงฺ มนสฺการะ ฯ ยถา กามพหุลสฺยาศุภภาวนา สมฺยงฺมนสฺการะ ฯ จิตฺเต ‘พลีเน วฺยุตฺถานลกฺษณํ สฺมยงฺมนสฺการะ ฯ เอตทฺวิปรีตํ มิถฺยามนสฺการะ ฯ สมฺยงฺมนสฺการะ สรฺวคุณานฺ สมฺปาทยติ ฯ มิถฺยามนสฺการะ สรฺวเกฺลศานุตฺถาปยติ ฯ
มนสฺการวรฺคะ ษฑศีติตมะ ฯ
๘๗ ฉนฺทวรฺคะ
สาภิลาษํ จิตฺตํ ฉนฺไทตฺยุจฺยเต ฯ กสฺมาตฺ ฯ สูตฺรมาห กามจฺฉนฺท อิติ ฯ กามานฺ ฉนฺทยตีติ กามจฺฉนฺทะ ฯ อุกฺตญฺจ สูเตฺร- ฉนฺโท ธรฺมมูลมฺ อิติ ฯ ฉนฺท- ปฺรารฺถนยา สรฺวธรฺมานาปฺโนตีติ ธรฺมมูลมิตฺยุจฺยเต ฯ กิญฺจาห- ยทิ ภิกฺษโว มม ศาสเน ตีวฺรจฺฉนฺทา [วรฺตธฺเว] ฯ ตท มม ศาสนํ สุจิรํ ติษฺเฐตฺ อิติ ฯ ยจฺจิตฺไตกตานตฺเวนาภิลษฺยเต ฯ ตตฺตีวฺรจฺฉนฺท อิตฺยุจฺยเต ฯ ฤทฺธิปาเท โจกฺตมฺ- ฉนฺทสมาธิะ วีรฺยสมาธิะ จิตฺตสมาธิรฺมีมําสาสมาธิริติ ฯ ยจฺจิตฺเตนาภิลษฺยเต ส ฉนฺทะ ฯ อยํ วีรฺยสหการิณา ปฺรชฺญาสมาธิํ สญฺจิโนตีตฺเยภฺยศฺจตุรฺภฺโย ‘ภิลษิตมฤทฺธฺยงฺคมิติ นามภาคฺ ภวติ ฯ อาห จ- ตฺวํ วิหายสา คมนํ ฉนฺทยสิ อิติ ฯ เตนขลุ สมเยน ส ภิกฺษุะ ปูรฺวํ สฺวาธฺยายพหุโล วิหรติ ฯ โส ‘ปเรณ สมเยนาลฺโปตฺสุกสฺตูษฺณีํภูตะ กษายยติ ฯ อถ ขลุ ตสฺมินฺวนษณฺเฑ อธิวสนฺตี เทวตา ตสฺย ภิโกฺษรฺธรฺมศฤณฺวนฺตี เยน ส ภิกฺษุะ เตโนปสงฺกฺรานฺตะ ฯ อุปสงฺกฺรมฺย ตํ ภิกฺษุํ คาถยาธฺยภาษต ฯ
กสฺมาตฺ ธรฺมปทานิ ตฺวํ ภิกฺษุรฺนาธฺเยปิ ภิกฺษุภิะ สุขํ วสนฺ ฯ
ศฺรุตฺวา จ ธรฺมํ ลภเต ปฺรสาทํ ทฤษฺเฏ จ ธรฺเม ลภเต ปฺรศํสามฺ ๚ อิติ ฯ
อภูตฺ ปูรฺวํ ธรฺมปเทษุ ฉนฺโท ยาวทฺวิราเคณ สมาคโต ‘สฺมิ ฯ
ยโต วิราเคณ สมาคโต ‘สฺมิ ยตฺกิญฺจิทฤษฺฏํ ศฺรุตํ วา มตํ วา ฯ
อาชฺญาย นิเกฺษปณมาหุะ สนฺต อิติ ฯ อโต ชฺญายเต ‘ภิลษิตํ ฉนฺท อิติ ฯ อภิลษิตํ ปฺรตีตฺย กาเมษุฉนฺท อิติ กามจฺฉนฺทะ ฯ
ฉนฺทวรฺคะ สปฺตาศีติตมะ ฯ
๘๘ ปฺรีติวรฺคะ
อภีปฺสิเต จิตฺตาภิรติะ ปฺรีติะ ฯ ยโถกฺตํ- สตฺตฺวา ธาตุลกฺษเณนากุศลปฺรีตฺยา อกุศลานุยายินะ ฯ กุศเลน กุศลปฺริยาะ อิตียํ ปฺรีติริตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) น ธาตุะ ปฺรีติรฺภวติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภควานฺ ยตฺ สตฺตฺวานํา นานาธาตูนฺ ปฺรชานาติ ตตฺ ธาตุชฺญานพลมฺ ฯ ยตฺ นานาธิมุกฺตีะ ปฺรชานาติ ตทธิมุกฺติชฺญานพลมฺ ฯ อโต ธาตุะ ปฺรีติศฺจ (อธิมุกฺติะ) วิภินฺเนติะ ฯ (อุ) จิรกาลาภฺยาโสปจิตํ จิตฺตํ ธาตุริตฺยุจฺยเต ฯ ยถาธาตุจ ปฺรีติรุตฺปทฺยเต ฯ อตศฺจิรกาลมุปจิตํ จิตฺตชฺญานํ ธาตุชฺญานพลมฺ ฯ ยถาธาตุสมุตฺปนฺนา ปฺรีติริติ ชฺญานมฺ อธิมุกฺติชฺญานพลมิติ ฯ อต อาห- สตฺตฺวานํา ยถาธาตุ สนฺตานมนุวรฺตต อิติ ฯ จิรสญฺจิตากุศลจิตฺตสฺยากุศเล ปรา ปฺรีติรฺภวติ ฯ จิรสญฺจิตกุศลจิตฺตสฺย กุศเล ปฺรีติสุขมฺ ฯ ศีตารฺตสฺโยษฺเณ ปฺรีติรฺภวตีทํ ทฤษฺฏเหตุกํ น ธาตุชมฺ ฯ อิตฺยยํ ธาโตะ ปฺรีเตะ ปฺรวิภาคะ ๚
ปฺริติวรฺโค ‘ษฺฏาศีติตมะ ฯ
๘๙ ศฺรทฺธาวรฺคะ
[จิตฺตสฺย] วิษยสมาธิะ ศฺรทฺธาลกฺษณมฺ ฯ (ปฤ) นนุ นิยตสมาธิรยํ ปฺรชฺญาลกฺษณมฺ ฯ นิยตสมาธิะ ปฺรหีณวิจิกิตฺสสฺย ภวตีติ ปฺรชฺญาลกฺษณมฺ ฯ (อุ) ธรฺมํ สฺวยมทฤษฺฏฺวา อารฺโยปเทศวศาลฺลพฺธศฺเจตสะ ปฺรสาทะ ศฺรทฺเธตฺยุจฺยเต ฯ (ปฤ) ตถา เจตฺ สฺวยํ ธรฺมทรฺศินะ ศฺรทฺธา น สฺยาตฺ ฯ (อุ) สตฺยเมวมฺ ฯ อรฺหนฺนศฺรทฺธาวานฺ ภวติ ฯ ยโถกฺตํ ธรฺมปเท-
อศฺรทฺธศฺจากฤตชฺญศฺจ สนฺธิจฺเฉทศฺจ โย นระ ฯ
[หตาวกาโศ วานฺตาศะ] ส ไว อุตฺตมปูรุษะ ๚ อิติ ฯ
กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- อหํ ภควนฺ อสฺมินฺ วสฺตุนิ ยถา ภควทฺวจนํ ศฺรทฺธธ อิติ ฯ ยตฺ สฺวยํ ธรทรฺศินศฺจิตฺตํ ปฺรสีทติ ฯ สา[ปิ] ศฺรทฺเธตฺยุจฺยเต ฯ ปูรฺวํ ธรฺมํ ศฺรุตฺวา ปศฺจาตฺกาเยน สากฺษาตฺกโรติ ฯ ตสฺเยยํ จินฺตา ภวติ ส ธรฺมะ ปรมารฺถสตฺโย น มฤเษติ, จิตฺตญฺจ ปฺรสีทติ ฯ สา ศฺรทฺธา จตุรฺษุ อเวตฺยปฺรสาเทษฺวนฺตรฺคตา ฯ ตทฺยถา โรคี ปูรฺวํ ภิษคฺวจเน ศฺรทฺทธาน เอาษธมุปเสวฺย โรคานฺมุกฺตะ ปศฺจาตฺตสฺมินฺ ภิษชิ ปฺรสนฺนจิตฺโต ภวติ ฯ สา ศฺรทฺเธตฺยุจฺยเต ฯ
ศฺรทฺเธยํ ทฺวิวิธา โมหชา ชฺญานเชติ ฯ โมหชา ยตฺ กุศลากุศลมจินฺตยตะ ปูรณาทฺยสทาจารฺเยษูตฺปทฺยมานศฺจิตฺตปฺรสาทะ ฯ ชฺญานชา ยถา จตุรฺษุ [อเวตฺย] ปฺรสาเทษุ พุทฺธาทิษุ จิตฺตปฺรสาทะ ฯ สา ตฺริธา วิภกฺตา กุศลา อกุศลา อวฺยากฤตา เจติ ฯ (ปฤ) อกุศลา ศฺรทฺธา เกฺลศมหาภูมิคไตว อาศฺราทฺธฺย ธรฺมะ ฯ เนยํ ศฺรทฺธา ภวติ ฯ (อุ) นายมาศฺราทฺธฺยธรฺมะ ฯ ศฺรทฺธา จ ปฺรสาทลกฺษณา ฯ อกุศลา ศฺรทฺธาปิ ปฺรสาทลกฺษไณว ฯ ตถา โน เจตฺ อกุศลา เวทนา เวทนา น สฺยาตฺ ฯ น จ ตทฺยุชฺยเต วสฺตุตะ ฯ ตตสฺตฺริไธว วิภกฺตา ฯ ยา ศฺรทฺธา อินฺทฺริเยษุ คณิตา วิมุกฺตฺยนุคามินี สปฺตตฺริํศพฺโทธิปกฺษิเกษุ คตา สา นิยเมน กุศไลว ฯ
ศฺรทฺธาวรฺค เอโกนนวติตมะ ฯ
๙๐ วฺยวสายวรฺคะ
เจตโส ‘ภฺยุตฺสาโห วฺยวสาย อิตฺยุจฺยเต ฯ สทานฺยธรฺมานฺนิศฺรยเต มนสฺการํ วา สมาธิํ วา ฯ ตตฺรามฺยุตฺสาหะ สทา จิตฺไตกาคฺรตาสมุทาจาระ ส วฺยวสาย อิตฺยุจฺยเต ฯ ตฺริวิโธ วฺยวสายะ กุศโล ‘กุศโล ‘วฺยากฤต อิติ ฯ ยตฺ จตุรฺษุ สมฺยกฺปฺรธาเนษุ อนฺตรฺคตะ ส กุศละ ฯ อนฺโย ‘กุศละ ฯ โยคี โย ‘กุศลานามาทีนเว กุศลานามนิศํเส จ ศฺรทฺธธเต ฯ ตสฺย ปศฺจาทุตฺปทฺยเต วฺยวสาโย ‘กุศลานํา ปฺรหาณาย กุศลานํา สมาทานาย ฯ อตะ ศฺรทฺเธนฺทฺริยสมนนฺตรํ วีรฺเยนฺทฺริยมุจฺยเต ฯ กุศธรฺมคโต วฺยวสาโย วีรฺยมิตฺยาขฺยายเต ฯ สรฺวหิตานํา มูลํ กโรติ ฯ ตทฺวฺยวสายสหการตยา มนสฺการาทโย ธรฺมา มหาผลปฺราปกา ภวนฺติ ฯ ยถา ทหนะ สมีรณปฺรติลพฺธะ สรฺวานฺ ทหติ ๚
วฺยวสายวรฺโค นวติตมะ ฯ
๙๑ สฺมฤติวรฺคะ
อนุภูตปูรฺวสฺย ชฺญานํ สฺมฤติะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ยตฺ จิรวิปฺรกฤษฺฏานุภูตํ สฺมรติ น ปฺรมุษติ สา สฺมฤติริตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) สา สฺมฤติสฺตฺรยธฺวรฺตินี ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร สฺมฤติํ สรฺวารฺถิกํา [วทามี]ติ ฯ สา สฺมฤติะ จตุะสฺมฤตฺยุปสฺถานคตา ฯ จตฺวาริ สฺมฤตฺยุปสฺถานานิ ตฺรยธฺวาลมฺพนานิ จ ฯ กสฺมาตฺปุนรตีตมาตฺราลมฺพเนติ ฯ (อุ) ตทฺวจนํ สรฺวกาเลน ภวติ ฯ น ตุ ตฺรฺยธฺวา ภวติ ฯ ยสฺมินฺ สมเย จิตฺตมุทฺธตํ ภวติ ฯ ตทา สฺมฤติรุภยตฺรานุคา ฯ สา สรฺวตฺรเคตฺยุจฺยเต ฯ ยทุกฺตํ ภวตา จตฺวาริ สฺมฤตฺยุปสฺถานานิ ตฺรฺยธฺวาลมฺพนานีติ ฯ ตตฺร ปฺรตฺยุตฺปนฺนา ปฺรชฺไญว น ตุ สฺมฤติะ ฯ อตสฺตถาคโต [ยทา] ปูรฺวํ สฺมฤตินามฺนา วิมุกฺติมุกฺตวานฺ ตทา ตาเมว ปฺรชฺเญตฺยโวจตฺ ฯ
(ปู) กถํ วิชฺญานานฺตเรณานุภูตํ วิชฺญานานฺตรํ สฺมรติ ฯ (อุ) สฺมฤเตรฺธรฺมํ เอวํ ยตฺ สฺวสนฺตาเน โย ธรฺมะ [ปูรฺว]มุตฺปนฺนนิรุทฺธะ ตเมว [สฺวสนฺตานิกํ] วิปฺรกฤษฺฏํ วิชฺญานานฺตรมาลมฺพต อิติ ฯ ชฺญานานํา วิชฺญานธรฺมศฺจ ตถา ยตฺ วิชฺญานานฺตรานุมูตํ วิชฺญานานฺตรํ วิชานาตีติ ฯ ยถา จกฺษุรฺวิชฺญาเนน วิชฺญาตํ รูปํ มโนวิชฺญานํ วิชานาติ ฯ อนฺยปุทฺคเลนานุภูตมนฺยะ ปุทฺคโล วิชานาติ ฯ ยถารฺยปุทฺคลา ยาวตฺปูรฺวนิวาเส เทหานฺตรานุภูตํ สฺมฤติพลาทฺวิชานานฺติ ฯ (ปู) ยทิ ปูรฺวานุภูตสฺย ชฺญานํ สฺมฤติริติ ฯ อาธุนิกวิชฺญปฺตฺยาทิธรฺมาะ สฺมฤตยะ สฺยุะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตทฺธรฺมาณามปิ ปูรฺวานุภูโตปวิจารรูปตฺวาตฺ ฯ (อุ) วิชฺญปฺตฺยาทิธรฺมา อปิ สฺมฤตย อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ ยถา ภควานฺ สลฺยกํ นาถปุตฺรมโวจตฺ ปูรฺวํ มนสิ กฤตฺวา วฺยากุรุษฺว อิติ ฯ อาห จ ปูรฺวานุภุกฺตสุขสฺมรเณ เกฺลศ อาวิรฺภวตีติ ฯ อโต วิชฺญปฺตฺยาทิธรฺมา อปิ ปูรฺววสฺตฺวนุสฺมรณรูปา สฺมฤตย อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ สฺมฤติริยํ คฤหีตลกฺษณาชฺชาตา ฯ ยสฺมินฺ ธรฺเม คฤหีตลกฺษณมสฺติ ฯ ตตฺร สฺมฤติรฺภวติ นานฺยถา ฯ สมาธิะ ปฺรชฺญา จ สมาธิวรฺเค ปฺรชฺญาวรฺเค จ วกฺษฺยเต ๚
สฺมฤติวรฺค เอกนวติตมะ ฯ
๙๒ วิตรฺกวิจารวรฺคะ
ยตฺ จิตฺตํ วฺยคฺรํ มุหรฺมุหุราลมฺภกํ ส วิตรฺกะ ฯ สมาหิตจิตฺตสฺยาปฺยสฺติ เอาทาริกตา สูกฺษฺมตา ฯ [ตตฺร ยตฺ] เอาทาริกํ ส วิตรฺกะ ฯ สูกฺษฺมสมาธานาภาวาเทาทาริกํ จิตฺตมิตฺยุจฺยเต ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- ภควานาห- สวิตรฺกํ สวิจารํ ปฺรถมธฺยานมุปสมฺปทฺย วิหรามีติ ฯ อตะ ปฺรถมธฺยานมสูกฺษฺมสมาหิตมิติ สวิตรฺกํ ภวติ ฯ ยา จิตฺตสฺย วฺยคฺรตา กิญฺจิตฺสูกฺษฺมตา ส วิจาระ ฯ อิเมา ทฺเวา ไตฺรธาตุเกา ฯ จิตฺตสฺเยาทาริกสูกฺษฺมลกฺษณตฺวาตฺ ฯ วฺยคฺรํ วิกฺษิปฺตํ จิตฺตํ วิตรฺกวิจาเรา ภวตะ ฯ ตลฺลกฺษณตฺวาตฺ สรฺวตฺร สฺยาตามฺ ฯ อปฺรตฺยกฺษํ วสฺตุ อนุมิตฺยา ชฺญายเต ฯ เอวํ สฺยานฺไนวํ สฺยาทิตฺยภฺยูโห วิตรฺกะ ฯ อโต ‘ปฺรตฺยกฺษวสฺตุโน ‘นุวิตรฺกะ สมฺยคฺวิตรฺโก วา มิถฺยาวิตรฺโก วา อิติ ตํ กถยามะ ฯ นิรฺวิกลฺปานุวิตรฺกะ สมฺยกฺ ทฤษฺฏิริตฺยาขฺยายเต ฯ อยํ ตฺริธาชฺญาตะ ฯ มิถฺยาวิตรฺโก วิปรีตมนสฺการะ ยทนิตฺเย นิตฺยมิตฺยาทิะ ฯ สมฺยคฺวิตรฺกะ ยทปฺรติลพฺธํ ตตฺตฺวชฺญานมนุมิติลกฺษเณน ชฺญาเนน ลพฺธฺวา โยคี นิรฺเวธภาคียกุศลมูเล วรฺตเต ฯ อิยํ กฺษานฺติริตฺยุจฺยเต ฯ เอวมนฺยมารฺเคณานุยายิ อนุมิติชฺญานํ สมฺยคฺวิตรฺกะ ฯ ตตฺร ยตฺ สํzญานุสฺมรณวิกลฺปาโปฒํ ตตฺ ปฺรตฺยกฺษมิตฺยุจฺยเต ฯ ตสฺมินฺเนว วิตรฺเก อเนน เหตุนา เอวํ ภวติ อเนน เหตุนา ไนวํ ภวติ อิติ จินฺตนา วิจารณา วา ส วิจาระ ฯ
(ปฤ) เกจิทาหุะ- วิตรฺกวิจาราเวกาคฺรตานฺตรฺคตาวิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) ไมวมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ ขลุ ภวทฺภิรฺฆณฺฏาตาฑนทฤษฺฏานฺตะ ฯ อาทฺยศพฺท[สโม] วิตรฺกะ ฯ อนฺยศพฺท[สโม] วิจาระ ฯ ตรงฺคทฤษฺฏานฺตศฺจ [อุกฺตะ] ฯ ย เอาทาริกะ [ตตฺสโม] วิตรฺกะ ฯ ยะ สูกฺษฺมะ [ตตฺสโม] วิจาระ ฯ กาลเทศเภทานฺน จิตฺไตกาคฺรตา สฺยาตฺ ฯ นิรฺวิกลฺปกตฺวาตฺปญฺจ วิชฺญานานิ น สวิตรฺกวิจารลกฺษณานิ ภวนฺติ ๚
วิตรฺกวิจารวรฺโค ทฺวินวติตมะ ฯ
๙๓ อนฺยไจตสิกวรฺคะ
ยตฺ กุศลสฺยานาจรณํ มิถฺยาจรณํ วา ส ปฺรมาทะ ฯ น ปฺรมาทาขฺโย ‘นฺย เอกธรฺโม ‘สฺติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย จิตฺตสมุทาจาระ ปฺรมาทะ อิตฺยุจฺยเต ฯ ตทฺวิปรีโต ‘ปฺรมาทะ ฯ ยะ กุศลศฺจิตฺตสมุทาจาโร ‘ปฺรมาทาทนฺยะ โส ‘ปิ ธรฺมานฺตรมฺ ฯ อกุศลานุคตํ จิตฺตํ ปฺรมาทะ ฯ กุศลานุคตนฺตุ อปฺรมาทะ ฯ
กุศลมูลมิติ อโลโภ ‘ทฺเวโษ ‘โมหะ ฯ โยนิโศมนสฺการาศิรสฺกานาสกฺติรโลภะ ฯ ไมตฺรีกรุณาศิรสฺกะ โกฺรธานุตฺปาโท ‘ทฺเวษะ ฯ สมฺยทฺครฺศนศิรสฺโก ‘ภฺรานฺโต ‘วิปรฺยยะ อโมหะ ฯ อโลโภ นาม นาสฺตฺเยกํ ธรฺมานฺตรมฺ ฯ
เกจิทาหุะ โลภาภาโว โ’ลภ อิติ ฯ น ยุกฺตมิทมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ โลภาภาโว ‘ภาวธรฺมะ ฯ กถมภาโว ธรฺมสฺย เหตุะ ฯ อทฺเวษาโมหาวปฺเยวมฺ ฯ ตตฺรายาณามกุศลมูลานํา วิปรีตานิ ตฺรีณิ กุศลมูลานฺยุจฺยนฺเต ฯ มทมานาทโย ‘ปฺยกุศลมูลานิ สฺยุะ ฯ สํเกฺษปตสฺตฺรีณฺเยวากุศลมูลานฺยุกฺตานิ ฯ วกฺษฺยนฺเต จากุศลวรฺเค ฯ
อวฺยากฤตมูลมิติ ฯ เกจิทฺวทนฺติ- จตฺวารฺยวฺยากฤตมูลานิ- ตฤษฺณา ทฤษฺฏิะ มานมวิทฺเยติ ฯ [อนฺเย] เกจิทาหุะ ตฺรีณิ ตฤษฺณา อวิทฺยา ปฺรชฺญา อิติ ฯ ไนตทฺภควโตกฺตมฺ ฯ อวฺยากฤตานุคํ จิตฺตํ ยทฺเธตุชํ ส เหตุรวฺยากฤตมูลํ ภวติ ฯ กายวากฺกรฺมณี ปฺราโย ‘วฺยากฤตานุเค อิติ จิตฺตมุตฺปทฺยเต ฯ อวฺยากฤตจิตฺตมวฺยากฤตมูลมิตฺยุจฺยเต ฯ
จิตฺตสมาจรณกาเล ยตฺ กายศฺจิตฺตํ เทาษฺฐลฺยวิคตํ ปฺรศานฺตํ ภวติ ฯ ตสฺมินฺ สมเย ปฺรศฺรพฺธิริตฺยุจฺยเต ฯ
นานาวสฺตุษุ จิตฺต [สมาจรณ]กาเล อุเปเกฺษตฺยุจฺยเต ฯ ยตฺ เวทนาสุ อนภิชฺญา จิตฺตสมาจรณํ โสเปกฺษา ฯ ธฺยาเนษุ ยตฺ สุขทุะขวิวิกฺตํ วิมุกฺติปรายณํ จิตฺตสมาจรณํ โสเปกฺษา ฯ สปฺตโพธฺยงฺเคษุ อลีนมกมฺปสมตาทิ ยจฺจิตฺตสมาจรณํ โสเปกฺษา ฯ ปฺรีติเทารฺมนสฺยวินิรฺมุกฺตํ สมตาทิปฺรติลพฺธํ จิตฺตมุเปกฺษา ฯ จตุรฺษุ อปฺรมาเณษุ ไวรไมตฺรวิคตํ จิตฺตมุเปกฺษา ฯ เอวํ นานาธรฺมาณํา วิโรธาจฺไจตสิกานํา วิเศโษ ‘ปฺรมาณะ ๚
อนฺยไจตสิกวรฺคสฺตฺรินวติตมะ ฯ
๙๔ วิปฺรยุกฺตสํสฺการวรฺคะ
จิตฺตวิปฺรยุกฺตสํสฺการาะ ยทุต ปฺราปฺติะ, อปฺราปฺติะ อสํชฺญิสมาปตฺติะ นิโรธสมาปตฺติะ อาสํชฺญิกํ ชีวิเตนฺทฺริยํ ชาติะ วฺยยะ สฺถิติะ อนฺยถาตฺวํ ชรา มรณํ นามกายะ ปทกาโย วฺยญฺชนกายะ ปฤถคฺชนตฺวํ อิตฺยาทยะ ฯ
ปฺราปฺติริติ ฯ สตฺตฺวานํา กฤเต ธรฺมาณํา สมนฺวาคมะ ปฺราปฺติะ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนาธฺวนิ ปญฺจสฺกนฺธสมนฺวาคตะ สตฺตฺวะ ปฺราปฺต อิตฺยุจฺยเต ฯ อตีตาธฺวนิ ยานิ กุศลากุศลกรฺมาณิ อนนุภูตวิปากานิ ฯ ตทฺธรฺมสมนฺวาคตะ สตฺตฺวะ ฯ ยโถกฺตํ สูเตฺร- กุศลธรฺมสมนฺวาคโต ‘กุศลธรฺมสมนฺวาคตศฺจ ปุทฺคล อิติ ฯ (ปฤ) เกจิทาหุะ- อตีตกุศลากุศลกายวากฺกรฺมสมนฺวาคตะ ฯ ยถา ปฺรวฺรชิตะ อตีตศีลสํวรสมนฺวาคต อิติ ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) สรฺเวษํา สมนฺวาคมะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อุกฺตํ หิ สูเตฺร ยะ ปุณฺยํ ปาปญฺจ กโรติ ฯ ตสฺย ตทฺวิทฺยมานเมว ฯ ตตฺ ทฺวยํ ตตฺกายมนุปตติ รูปานุปาติจฺฉายาวตฺ อิติ ฯ กิญฺโจกฺตํ สูเตฺร- มฤตสฺย ปุณฺยํ น ปฺรณศฺยติ ยทุต ผลปฺราปกเมว ฯ ยทสมนฺวาคตํ ปุณฺยปาปํ กรฺม น ตตฺผลปฺราปกมฺ ฯ ตานิ กรฺมาณิ นศฺยนฺติ ฯ อิติ ฯ
(ปฤ) อตีตสํวรสฺย น สมนฺวาคมะ สฺยาตฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ภวโตกฺตมฺ อตีตธรฺโม นิรุทฺธะ ฯ อนาคโต ‘วิทฺยมาน อิติ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนศฺจ น สทา กุศลจิตฺตวตฺตฺเว กฺษมะ ฯ กถํ ศีลสํวรสมนฺวาคตะ สฺยาตฺ ฯ (อุ) ปุรุษะ ปฺรตฺยุตฺปนฺเนน สํวเรณ สมนฺวาคโต นาตีเตน ฯ ยถา ปฺรตฺยุตฺปนฺนกฺลิษฺฏาตฺ กฺลิษฺฏมฺ, ตถา ปฺรตฺยุตฺปนฺนศีลาตฺ ศีลํ ภวติ ฯ นาตีตาตฺ ฯ [ยะ] ปูรฺวํ สฺวีกฤตฺยาปริตฺยกฺตวานฺ [สะ] อตีตสมนฺวาคต อิตฺยุจฺยเต ฯ
(ปฤ) อาภิธรฺมิกา อาหุะ สตฺตฺวา อนาคตาธฺวนีนกุศลากุศลจิตฺตสมนฺวาคตา อิติ ฯ ตตฺกถมิทมฺ ฯ (อุ) น สมนฺวาคตาะ ฯ กสฺมาตฺ ฯ อกฤตาภฺยาคมาตฺ ฯ อโต ‘นาคตาสมนฺวาคมะ ปฺราปฺติริตฺยุจฺยเต ฯ น จาสฺติ ปฺราปฺตฺยาขฺยะ ปฤถกฺจิตฺตวิปฺรยุกฺตธรฺมะ ฯ ตทฺวิปริตาปฺราปฺติรปิ นาสฺติ ปฤถกฺจิตฺตวิปฺรยุกฺตธรฺมะ ฯ
อสํชฺญิสมาปตฺติริตฺยยํ สมาปตฺติธรฺโม นาสฺติ ฯ กสฺมาตฺ ฯ น หิ นิรุธฺยนฺเต ปฤถคฺชนานํา จิตฺตไจตสิกธรฺมา อิติ ปศฺจาทฺวกฺษฺยเต ฯ จิตฺตไจตสิกานํา สูกฺษฺมตยา ทุรวโพธาตฺ อสํชฺญีติ นาม ฯ อาสํชฺญิกมปฺเยวมฺ ฯ นิโรธสมาปตฺติริติ ฯ จิตฺตนิโรเธ สมุทาจาราภาวานฺนิโรธสมาปตฺติริติ นาม ฯ ส จ นาสฺติ ธรฺมานฺตรมฺ ฯ นิรฺวาณวตฺ ฯ ชีวิเตนฺทฺริยมิติ ฯ กรฺมปฺรตฺยยะ ปญฺจสฺกนฺธสนฺตาโน ชีวิตมิตฺยุจฺยเต ฯ ชีวิตญฺจ กรฺมโณ มูลมิติ ชีวิเตนฺทฺริยมิตฺยุจฺยเต ฯ ชาติริติ ฯ ปญฺจสฺกนฺธานํา ปฺรตฺยุตฺปนฺนาธฺวา ชาติะ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนาธฺวปริตฺยาโค วฺยยะ ฯ สนฺตนฺยมานตฺวํ สฺถิติะ ฯ สฺถิติปริณาโม ‘นฺยถาตฺวมฺ ฯ น สนฺติ ปฤถกฺชาติวฺยยาทโย ธรฺมาะ ฯ ภควตะ ศาสนํ คภีรํ ยตฺปฺรตฺยยานํา สามคฺรฺยา ธรฺมา อุตฺปทฺยนฺต อิติ ฯ อโต นาสฺติ กศฺจิทฺธรฺโม ธรฺมานฺตรสฺโยตฺปาทกะ ฯ อุกฺตํ หิ- จกฺษูรูปาทยศฺจกฺษุรฺวิชฺญานสฺย ปฺรตฺยยา อิติ ฯ น ตโตฺรกฺตํ ชาติรสฺตีติ ฯ อโต นาสฺติ ชาติริตฺยนวทฺยมฺ ฯ
กิญฺจ วทนฺติ ชาตฺยาทโย ธรฺมา เอกกาลีนา อิติ ฯ ย เอกกาลีนะ ส นิรุทฺธ เอว ฯ ตตฺร ชาตฺยาทยะ กิมรฺถา อิติ วิจารยิตวฺยมฺ ฯ ทฺวาทศนิทาเน จ ภควานฺ สฺวยมาห ชาเตรรฺถมฺ ฯ ยา เตษํา เตษํา สตฺตฺวานํา ตสฺมินฺ ตสฺมินฺ [สตฺตฺวนิกาเย] ชาติะ สฺกนฺธานํา ปฺรติลาภะ……. [สา ชาติะ] อิติ ฯ อตะ ปฺรตฺยุตฺปนฺนาธฺวนิ สฺกนฺธานามาทฺยลาโภ ชาติะ ฯ อาห จ- สฺกนฺธานํา จฺยุติรนฺตหาณิรฺมรณมิติ ฯ อาห จ- สฺกนฺธานํา ชีรฺณตา ภุคฺนตา ชเรติ ฯ [อโต] น ปฤถกฺ สฺโต ชรามรณธรฺเมา ฯ
นามกาย อิติ ฯ วฺยญฺชเนภฺย อุตฺปนฺนํ นาม ยถา วทนฺติ เทวทตฺต อิติ ฯ ยถาวฺยญฺชนมรฺถสาธนํ ปทมฺ ฯ วฺยญฺชนานิ อกฺษราณิ ฯ เกจิทาหุะ- นามปทวฺยญฺชนกายาศฺจิตวิปฺรยุกฺตสํสฺการา อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ ธรฺมา อิเม วากฺสฺวภาวา ธรฺมายตนสํคฤหีตาะ ฯ
(ปฤ) อสฺติ ปฤถกคฺชนตฺวํ นาม จิตฺตวิปฺรยุกฺตสํสฺการ อิติ ฯ [เกจิทฺวทนฺติ] ฯ กถมิทมฺ ฯ (อุ) น ปฤถคฺชนตฺวํ ปุถคฺชนาทนฺยตฺ ฯ ยทฺยสฺติ ตทนฺยตฺ ฯ อนฺเย ฆฏตฺวาทโย ‘ปฺยนุภูเยรนฺ ฯ สํขฺยาปริณาไมกตฺวปฤถกฺตฺวสํโยควิภาคปรตฺวาปรตฺวาทโย ธรฺมาะ ปฤถกฺ สฺยุะ ฯ ตีรฺถิกานํา หิ สูเตฺรษูกฺตํ- อนฺโย ฆโฏ ‘นฺยตฺ ฆฏตฺวมฺ ฯ ฆฏตฺวํ ปฺรตีตฺย ชฺญายเต ‘ยํ ฆฏ อิติ ฯ รูปมนฺยตฺ รูปตฺวมนฺยตฺ อิติ ฯ ตทยุกฺตมฺ ฯ กสฺมาตฺ ฯ ตตฺตฺวํ ตตฺสฺวภาวะ ฯ ยทิ พฺรวีษิ ปฤถคฺชนตฺวมนฺยทิติ ฯ ตทา รูปํ สฺวภาวํ วินา สฺยาตฺ, รูปตฺวาเปกฺษิตฺวาตฺ ฯ ตตฺตุ น ยุชฺยเต ฯ อโต คภีรมนนุวิจินฺตฺย ววีษิ- อสฺติ ปฤถคฺชนตฺวํ ปฤถคิติ ฯ
อาภิธรฺมิกาสฺตีรฺถิกคฺรนฺถานภฺยสฺยาภิธรฺมศาสฺตฺรมารจยนฺโต วทนฺติ สนฺติ ปฤถกคฺชนตฺวาทโย ธรฺมาะ ปฤถคิติ ฯ อนฺย อาภิธรฺมิกา อปิ วทนฺติ ฯ สนฺติ ปฤถกฺ ตถตาภูตโกฏิปฺรตีตฺยสมุตฺปาทาทโย ‘สํสฺกฤตธรฺมา อิติ ฯ อโต คภีรมิมํ นยมนุวิจินฺตฺยมา รุตมนุวรฺตธฺวมฺ ๚
วิปฺรยุกฺตสํสฺการวรฺคศฺจตุรฺนวติตมะ
[อิติ] ทุะขสตฺยสฺกนฺธะ สมาปฺตะ ๚
Bibliography
Harivarman: Satyasiddhisastra
Based on the ed. N. Aiyaswami Sastri: Harivarman: Satyasiddhisastra,
Vol. I, Baroda : Oriental Institute, 1975.
(Gaekwad’s Oriental Series, 159)
Input by Udip Shakya, 2008
Proof-read by Udip Shakya
With kind permission of the Digital Sanskrit Buddhist Canon Project
of Nagarjuna Institute, Nepal
and University of the West, Rosemead, California, USA
(www.uwest.edu/sanskritcanon)