ศาลิสตัมพสูตร
พระสูตรต้นกล้าข้าวสาลี
เทวนาครี: शालिस्तम्बसूत्र, โรมัน: śālistambasūtra, ไทย: ศาลิสฺตมฺพสูตฺร, ไทยอย่างง่าย: ศาลิสตัมพะสูตระ
หรืออีกชื่อ อารยศาลิสตัมพนามมหายานสูตร
เทวนาครี: आर्यशालिस्तम्बनाममहायानसूत्र, โรมัน: āryaśālistambanāmamahāyānasūtra, ไทย:อารฺยศาลิสฺตมฺพนามมหายานสูตฺร, ไทยอย่างง่าย: อารยะศาลิสตัมพะนามะมะหายานะสูตระ
ศาลิสตัมพสูตร เป็นงานเขียนทางพระพุทธศาสนาในยุคต้น ที่อธิบายปฏิจจสมุปบาท (บาลี : ปฏิจฺจสมุปฺปาท, สันสกฤต:ปฺรตีตฺยสมุตฺปาท ) และมีคุณลักษณะเฉพาะบางประการ ซึ่งบ่งบอกถึงการเริ่มการเปลี่ยนแปลงไปสู่คัมภีร์แบบมหายาน และเป็นไปได้ว่าพระสูตรนี้เป็นงานเขียน ก่อนที่ฝ่ายมหายานจะเริ่มมีการแยกตัวออกจากนิกายอื่น ๆ ในยุคต้น ซึ่งยังไม่ได้แยกหลักคำสอนเป็นของตนเองอย่างเป็นเอกเทศ ซึ่งเป็นกลุ่มมหายานยุคเริ่มแรก (Proto-Mahayana) ซึ่งอาจจะเริ่มมาจากพระภิกษุสงฆ์บางสำนักในสายมหาสังฆิกะ
การอธิบายที่ปฏิจจสมุปบาท ในศาลิสตัมพสูตร นั้นมีเนื้อหาไม่ต่างจากการอธิบายปฏิจจสมุปบาทในฝ่ายบาลีเถรวาท ศาลิสตัมพสูตร แม้จะไม่ปรากฎเรื่องราวและชื่อพระสูตรนี้ในฝ่ายบาลี แต่ในเนื้อความ มีเนื้อหาและสำนวนที่สอดคล้องกับฝ่ายบาลีเป็นอย่างมาก
มีความคล้ายคลึงกับพระสูตรบาลี เช่นจาก #มหาตัณหาสังขยสูตร #วักกลิสูตร #มหาราหุโลวาทสูตร ในพระสุตตันตปิฎก มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ เป็นต้น
ส่วนคุณลักษณะเฉพาะบางประการ ซึ่งบ่งบอกถึงการเริ่มการเปลี่ยนแปลงจากพระสูตรดั้งเดิม คือ
– การพยายามรวบรวมหัวข้อธรรมในเรื่องนั้นๆ จากหลายๆ พระสูตรเข้าด้วยกัน และจัดระบบเนื้อความเรียงลำดับให้เป็นพระสูตรเดียว
– ปรากฎบทบาทของพระโพธิสัตว์ในการดำเนินพระสูตร มีพระสาวกเป็นผู้ถาม ในศาลิสตัมพสูตร ให้ให้พระสารีบุตรเป็นผู้ถาม พระไมเตรยะ(พระศรีอริยเมตไตรย) เป็นผู้ตอบ โดยพระไมเตรยะอธิบายขยายความปฏิจจสมุปบาทที่พระพุทธเจ้าตรัสไว้ในเบื้องต้นให้พระสารีบุตรฟัง
– การมุ่งเน้น และสนับสนุนการบำเพ็ญเพื่อตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า ซึ่งปรากฎข้อความในตอนท้าย
นักวิชาการพิจารณาว่าพระสูตรนี้เป็นหนึ่งในพระสูตรแรก ๆ ของฝ่ายมหายาน นักวิชาการบางท่านสันนิษฐานว่า พระสูตรนี้อยู่ในช่วง 200 ปีก่อนคริสตกาล โดยประมาณ หรือ ราวๆ พ.ศ 345 ศาลิสตัมพสูตร ยังถูกยกมาอ้างอิงในคัมภีร์ในสมัยหลังอย่าง ใน คัมภีร์อภิธรรมโกศะวยาขยา ของพระยโศมิตร, คัมภีร์ประสันนปทา ของพระจันทรกีรติ, คัมภีร์โพธิจรรยาวตารปัญชิกา ของพระปรัชญากรมติ, คัมภีร์ศิกษสมุจจัย ของศานติเทวะ และถูกยกไปเปรียบเทียบใน คัมภีร์ของฝ่ายฮินดู ปรัชญาอทไวตะเวทานตะ ในคัมภีร์ภามตี ของวาจสปติมิศระ
ศาลิสตัมพสูตร มีคัมภีร์อรรถาธิบายโดยคณาจารย์ในอินเดีย ที่เหลือมาปรากฎคือ ศาลิสตัมพฏีกา โดยพระกมลศีล ศาลิสตัมพมหายานสูตรฏีกา และ ศาลิสตัมพการิกา ของพระนาคารชุน เป็นต้น
ศาลิสตัมพสูตร ยังคงพอเหลือในต้นฉบับภาษาสันสกฤต แต่ไม่ครบถ้วนสมบูรณ์ และถูกแปลเป็นภาษาจีน ธิเบต มองโกล อยู่ในสารบบพระไตรปิฎกจีนและ ทิเบต โดยฉบับจีนมีฉบับแปลถึง 4 ฉบับ ฉบับแรกที่แปลราว ค.ศ. 222-252 (พ.ศ.765-795) หรือในช่วงเวลายุคสามก๊ก ฉบับทิเบตมีทั้งฉบับที่แปลจากฉบับจีน ซึ่งแปลเสร็จ ก่อนการก่อสร้างอารามซัมเย่จะแล้วเสร็จ (อารามพุทธศาสนาแห่งแรกในทิเบต) คือก่อน ค.ศ 779 (ก่อน พ.ศ. 1322)
พบในชุดแปลคัมภีร์สันสกฤตเป็น ภาษาทิเบต ของพระรักษิตะ คาวา ปาลตแซก (Kawa Paltsek Rakṣita พระนักแปลชาวทิเบต กุลบุตรที่อุปสมบทในทิเบตคราแรก) แปลเสร็จอย่างช้าที่สุด เมื่อราวปี ค.ศ 812 ( พ.ศ. 1355) และภายหลังพบต้นฉบับทิเบตโบราณอีกจำนวนหนึ่ง(ฉบับเขียนลายมือดังเดิม)
ในยุคปัจจุบัน มีความพยายามการแปลง ศาลิสตัมพสูตร ในส่วนที่สูญหายกลับเป็นภาษาสันสกฤต (Sanskrit Reconstruction) อยู่หลายฉบับ
ฉบับที่ครั้งแรกจัดทำโดย Louis de La Vallée Poussin (1913) และต่อมา ฉบับของ N. Ayaswami Sastri (1950) ฉบับของ V.V. Gokhale (1961). ฉบับของ P.L. Vaidya (1961)
และการศึกษาเปรียบเทียบอย่างละเอียด โดย N. Ross Reat (1993) ซึ่งกระบวนการแปลงกลับภาษาสันสกฤต นั้นอาศัยฉบับภาษาทิเบต ฉบับภาษาจีน ข้อความจากอรรถกถาศาลิสตัมพสูตร และข้อความศาลิสตัมพสูตรที่นำไปอ้างอิงในพระสูตรฉบับภาษาสันสกฤตอื่นๆ ที่ยังเหลืออยู่ และ รวมถึงข้อความที่คล้ายคลึงกันในสำนวนในพระสูตรบาลีเถรวาท พร้อมทั้งแปลเป็นภาษาอังกฤษอย่างสมบูรณ์
แต่ ณ ที่นี้ ในการนำเสนอขอนำเสนอเป็น ฉบับ P.L. Vaidya ปี 1961 ตีพิมพ์ ในมหายานสูตรสังเคราะห์ ส่วนที่ 1 ของสถาบันมิถิลา เนื่องจากมีการเผยแพร่ เป็นข้อมูลดิจิตอล[บนอินเตอร์เน็ต โดย โครงการ Digital Sanskrit Buddhist Canon Project ของสถาบันนาคารชุน เนปาล และ มหาลัยแห่งตะวันตก (University of the West) สหรัฐอเมริกา
ศาลิสฺตมฺพสูตฺรมฺ ฯ
เอวํ มยา ศฺรุตมฺ ฯ เอกสฺมินฺ สมเย ภควานฺ ราชคฤเห วิหรติ สฺม คฤธฺรกูเฏ ปรฺวเต มหตา ภิกฺษุสํเฆน สารฺธมรฺธตฺรโยทศภิรฺภิกฺษุสหไสฺระ สํพหุไลศฺจ โพธิสตฺตฺวมหาสตฺตฺไวะ ฯ อถายุษฺมานฺ ศาริปุโตฺร เยน ไมเตฺรยสฺย โพธิสตฺตฺวสฺย มหาสตฺตฺวสฺย จํกฺรมะ, เตโนปสมกฺรมีตฺ ฯ อุปสํกฺรมฺย อนฺโยนฺยํ สํโมทนียํา กถํา พหุวิธํา วฺยติสารยิตฺวา อุเภา ศิลาตเล อุปาวิศตามฺ ๚
อถายุษฺมานฺ ศาริปุโตฺร ไมเตฺรยํ โพธิสตฺตฺวํ มหาสตฺตฺวเมตทโวจตฺ-อทฺยาตฺร ศาลิสฺตมฺพมวโลกฺย ไมเตฺรย ภควตา ภิกฺษุภฺยะ สูตฺรมิทมุกฺตมฺ-โย ภิกฺษวะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทํ ปศฺยติ, ส ธรฺมํ ปศฺยติ ฯ โย ธรฺมํ ปศฺยติ, ส พุทฺธํ ปศฺยติ ฯ อิตฺยุกฺตฺวา ภควําสฺตูษฺณีํ พภูวํ ฯ อถ ไมเตฺรย สุคโตกฺตสูตฺรานฺตสฺย อรฺถะ กตมะ ? ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทะ กตมะ ? ธรฺม กตมะ ? พุทฺธะ กตมะ ? กถํ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทํ ปศฺยนฺ ธรฺมํ ปศฺยติ ? กถํ ธรฺมํ ปศฺยนฺ พุทฺธํ ปศฺยติ ?
เอวมุกฺเต ไมเตฺรโย โพธิสตฺตฺโว มหาสตฺตฺวะ อายุษฺมนฺตํ ศารทฺวตีปุตฺรเมตทโวจตฺ-อตฺร ยทุกฺตํ ภทนฺต ศาริปุตฺร ภควตา ธรฺมสฺวามินา สรฺวชฺเญน-โย ภิกฺษวะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทํ ปศฺยติ, ส ธรฺมํ ปศฺยติ ฯ โย ธรฺมํ ปศฺยติ, ส พุทฺธํ ปศฺยติ อิติ, ตตฺร กตมะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาโท นาม ? ปฺรตีตฺยสมุตฺปาโท นาม ยทิทมฺ-อสฺมินฺ สติ อิทํ ภวติ, อสฺโยตฺปาทาทิทมุตฺปทฺยเต ฯ ยทุต อวิทฺยาปฺรตฺยยาะ สํสฺการาะ ฯ สํสฺการปฺรตฺยยํ วิชฺญานมฺ ฯ วิชฺญานปฺรตฺยยํ นามรูปมฺ ฯ นามรูปปฺรตฺยยํ ษฑายตนมฺ ฯ ษฑายตนปฺรตฺยยะ สฺปรฺศะ ฯ สฺปรฺศปฺรตฺยยา เวทนา ฯ เวทนาปฺรตฺยยา ตฤษฺณา ฯ ตฤษฺณาปฺรตฺยยมุปาทานมฺ ฯ อุปาทานปฺรตฺยโย ภวะ ฯ ภวปฺรตฺยยา ชาติ ฯ ชาติปฺรตฺยยา ชรามรณโศกปริเทวทุะขเทารฺมนสฺโยปายาสาะ สํภวนฺติ ฯ เอวมสฺย เกวลสฺย มหโต ทุะขสฺกนฺธสฺย สมุทโย ภวติ ฯ ตตฺร อวิทฺยานิโรธาตฺ สํสฺการนิโรธะ ฯ สํสฺการนิโรธาทฺวิชฺญานนิโรธะ ฯ วิชฺญานนิโรธานฺนามรูปนิโรธะ ฯ นามรูปนิโรธาตฺ ษฑายตนนิโรธะ ฯ ษฑายตนนิโรธาตฺ สฺปรฺศนิโรธะ ฯ สฺปรฺศนิโรธาตฺ เวทนานิโรธะ ฯ เวทนานิโรธาตฺ ตฤษฺณานิโรธะ ฯ ตฤษฺณานิโรธาทุปาทานนิโรธะ ฯ อุปาทานนิโรธาทฺภวนิโรธะ ฯ ภวนิโรธาชฺชาตินิโรธะ ฯ ชาตินิโรธาชฺชรามรณโศกปริเทวทุะขเทารฺมนสฺโยปายาสา นิรุธฺยนฺเต ฯ เอวมสฺย เกวลสฺย มหโต ทุะขสฺกนฺธสฺย นิโรโธ ภวติ ฯ อยมุจฺยเต ปฺรตีตฺยสมุตฺปาโท ภควตา ๚
กตโม ธรฺมะ ? อารฺยาษฺฏางฺคิโก มารฺคะ ฯ ตทฺยถา-สมฺยคฺทฤษฺฏิะ สมฺยกฺสํกลฺปะ สมฺยคฺวากฺ สมฺยกฺกรฺมานฺตะ สมฺยคาชีวะ สมฺยคฺวฺยายามะ สมฺยกฺสฺมฤติะ สมฺยกฺสมาธิะ ฯ อยมุกฺโต ภควตา อารฺยาษฺฏางฺคิโก มารฺคะ ผลลาภนิรฺวาไณกสํคฤหีโต ธรฺมะ ๚
ตตฺร กตโม พุทฺโธ ภควานฺ ? ยะ สรฺวธรฺมาวโพธาทฺพุทฺธ อุจฺยเต, ส อารฺยปฺรชฺญาเนตฺระ ธรฺมกายสมนฺวิตะ ไศกฺษาไศกฺษธรฺมานิมานฺ ปศฺยติ ๚
ตตฺร กถํ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทํ ปศฺยติ ? อิโหกฺตํ ภควตา-ย อิมํ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทํ สตตสมิตมฺ, อชีวํ นิรฺชีวํ ยถาวทวิปรีตมชาตมภูตมกฤตมสํสฺกฤตมปฺรติฆมนาลมฺพนํ ศิวมภยมนาหารฺยมวฺยยมวฺยุปศมสฺวภาวํ ปศฺยติ, (ส ธรฺมํ ปศฺยติ) ฯ ยสฺตุ เอวํ ธรฺมํ สตตสมิตมชีวํ นิรฺชีวํ ยถาวทวิปรีตมชาตมภูตมกฤตมสํสฺกฤตมปฺรติฆมนาลมฺพนํ ศิวมนาหารฺยมวฺยยมวฺยุปศมสฺวภาวํ ปศฺยติ, โส’นุตฺตรธรฺมศรีรํ พุทฺธํ ปศฺยติ ฯ อารฺยธรฺมาภิสมเย สมฺยคฺชฺญาโนปนเยไนว ๚
ปฺรตีตฺยสมุตฺปาท อิติ กสฺมาทุจฺยเต ? สเหตุกะ สปฺรตฺยโย นาเหตุโก นาปฺรตฺยยะ, ตสฺมาตฺ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาท อิตฺยุจฺยเต ฯ ตตฺร ภควตา ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทลกฺษณํ สํกฺเษเปโณกฺตมิทํปฺรตฺยยตาผลมฺ ฯ อุตฺปาทาทฺวา ตถาคตานามนุตฺปาทาทฺวา สฺถิไตเวษา ธรฺมาณํา ธรฺมตา ยาวทฺไยษา ธรฺมตา ธรฺมสฺถิติตา ธรฺมนิยามตา ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสมตา ตถตา อวิปรีตตถตา อนนฺยตถตา ภูตตา สตฺยตา อวิปรีตตา อวิปรฺยยตา อิติ ๚
อถ จ ปุนรยํ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาโท ทฺวาภฺยํา การณาภฺยามุตฺปทฺยเต ฯ กตมาภฺยํา ทฺวาภฺยามฺ ? ยทิทํ เหตูปนิพนฺธตะ ปฺรตฺยโยปนิพนฺธตศฺจ ฯ โส’ปิ ทฺวิวิโธ ทฺรษฺฏวฺยะ-พาหฺยศฺจ อาธฺยาตฺมิกศฺจ ฯ ตตฺร พาหฺยสฺย ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺย เหตูปนิพนฺธะ กตมาะ ? ยทิทํ พีชาทงฺกุระ ฯ องฺกุราตฺปตฺรมฺ ฯ ปตฺราตฺกาณฺฑมฺ ฯ กาณฺฑานฺนาลมฺ ฯ นาลาทฺคณฺฑะ ฯ คณฺฑาทฺครฺภมฺ ฯ ครฺภาจฺฉูกะ ฯ ศูกาตฺปุษฺปมฺ ฯ ปุษฺปาตฺ ผลมฺ ฯ อสติ พีเช องฺกุโร น ภวติ, ยาวทสติ ปุษฺเป ผลํ น ภวติ ฯ สติ ตุ พีเช องฺกุรสฺยาภินิรฺวฤตฺติรฺภวติ, เอวํ ยาวตฺ สติ ปุษฺเป ผลสฺยาภินิรฺวฤตฺติรฺภวติ ฯ ตตฺร พีชสฺย ไนวํ ภวติ-อหมงฺกุรมภินิรฺวรฺตยามีติ ฯ องฺกุรสฺยาปิ ไนวํ ภวติ-อหํ พีเชนาภินิรฺวรฺติต อิติ ฯ เอวํ ยาวตฺ ปุษฺปสฺย ไนวํ ภวติ-อหํ ผลมภินิรฺวรฺตยามีติ ฯ ผลสฺยาปิ ไนวํ ภวติ-อหํ ปุษฺเปณาภินิรฺวรฺติตมิติ ฯ อถ ปุนะ พีเช สติ องฺกุรสฺยาภินิรฺวฤตฺติรฺภวติ ปฺราทุรฺภาวะ ฯ เอวํ ยาวตฺ ปุษฺเป สติ ผลสฺยาภินิรฺวฤตฺติรฺภวติ ปฺราทุรฺภาวะ ฯ เอวํ พาหฺยสฺย ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺย เหตูปนิพนฺโธ ทฺรษฺฏวฺยะ ๚
กถํ พาหฺยสฺย ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺย ปฺรตฺยโยปนิพนฺโธ ทฺรษฺฏวฺยะ ? ษณฺณํา ธาตูนา สมุทายาตฺ ฯ กตเมษํา ษณฺณํา สมวายาตฺ ? ยทิทํ ปฤถิวฺยปฺเตโชวายฺวากาศฤตุธาตุสมวายาทฺพาหฺยสฺย ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺย ปฺรตฺยโยปนิพนฺโธ ทฺรษฺฏวฺยะ ฯ ตตฺร ปฤถิวีธาตุรฺพีชสฺย สํธารณกฤตฺยํ กโรติ ฯ อพฺธาตุรฺพีชํ สฺเนหยติ ฯ เตโชธาตุรฺพีชํ ปริปาจยติ ฯ วายุธาตุรฺพีชมภินิรฺหรติ ฯ อากาศธาตุรฺพีชสฺยานาวรณกฤตฺยํ กโรตีติ ฯ ฤตุรปิ พีชสฺย ปริณามนากฤตฺยํ กโรติ ฯ อสตฺสุ เอษุ ปฺรตฺยเยษุ พีชาทงฺกุรสฺยาภินิรฺวฤตฺติรฺน ภวติ ฯ ยทา พาหฺยศฺจ ปฤถิวีธาตุรวิกโล ภวติ, เอวมปฺเตโชวายฺวากาศฤตุธาตวศฺจาวิกลา ภวนฺติ, ตตะ สวษํา สมวายาทฺพีเช นิรุธฺยมาเน องฺกุรสฺยาภินิรฺวฤตฺติรฺภวติ ฯ ตตฺร ปฤถิวีธาโตรฺไนวํ ภวติ-อหํ พีชสฺย สํธารณกฤตฺยํ กโรมีติ ฯ เอวมพฺธาโตรปิ ไนวํ ภวติ-อหํ พีชํ สฺเนหยามีติ ฯ เตโชธาโตรปิ ไนวํ ภวติ-อหํ พีชํ ปริปาจยามีติ ฯ วายุธาโตรปิ ไนวํ ภวติ-อหํ พีชมภินิรฺหรามีติ ฯ อากาศธาโตรปิ ไนวํ ภวติ-อหํ พีชสฺยานาวรณกฤตฺยํ กโรมีติ ฯ ฤโตรปิ ไนวํ ภวติ-อหํ พีชสฺย ปริณามนากฤตฺยํ กโรมีติ ฯ พีชสฺยาปิ ไนวํ ภวติ-อหํ พีชํ (องฺกุรํ?) อภินิรฺวรฺตยามีติ ฯ องฺกุรสฺยาปิ ไนวํ ภวติ-อหเมภิะ ปฺรตฺยไยรภินิรฺวรฺติต อิติ ฯ อถ ปุนะ สตฺสุ เอเตษุ ปฺรตฺยเยษุ พีเช นิรุธฺยมาเน องฺกุรสฺยาภินิรฺวฤตฺติเอภวติ ฯ เอวํ ยาวตฺ ปุษฺเป สติ ผลสฺยาภินิรฺวฤตฺติรฺภวติ ฯ ส จ องฺกุโร น สฺวยํกฤโต น ปรกฤโต โนภยกฤโต เนศฺวรกฤโต น กาลปริณามิโต น ปฺรกฤติสํภูโต ( น ไจกการณาธีโน) นาปฺยเหตุสมุตฺปนฺนะ ฯ อถ ปุนะ ปฤถิวฺยปฺเตโชวายฺวากาศฤตุธาตุสมวายาทฺ พีเช นิรุธฺยมาเน องฺกุรสฺยาภินิรฺวฤตฺติรฺภวติ ฯ เอวํ พาหฺยสฺย ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺย ปฺรตฺยโยปนิพนฺโธ ทฺรษฺฏวฺยะ ๚
ตตฺร พาหฺยะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทะ ปญฺจภิรากาไรรฺทฺรษฺฏวฺยะ ฯ กตไมะ ปญฺจภิะ ? น ศาศฺวตตะ, โนจฺเฉทตะ, น สํกฺรานฺติตะ, ปรีตฺตเหตุโต วิปุลผลาภินิรฺวฤตฺติตะ, ตตฺสทฤศานุปฺรพนฺธตศฺจ ฯ กถํ น ศาศฺวตต อิติ ? ยสฺมาทนฺโย’งฺกุระ อนฺยทฺพีชมฺ ฯ น จ ย เอวางฺกุระ ตเทว พีชมฺ ฯ น จ นิรุทฺธาทฺพีชาทงฺกุร อุตฺปทฺยเต นาปฺยนิรุทฺธาตฺ ฯ พีชํ ปุนรฺนิรุธฺยเต, ตไทวางฺกุรศฺโจตฺปทฺยเต ฯ ตสฺมานฺน ศาศฺวตตะ ฯ กถํ โนจฺเฉทตะ ? น จ ปูรฺวนิรุทฺธาทฺ พีชาทงฺกุโร นิษฺปทฺยเต ฯ นาปฺยนิรุทฺธาตฺ ฯ อปิ จ พีชํ จ นิรุธฺยเต, ตสฺมินฺเนว สมเย องฺกุร อุตฺปทฺยเต ตุลาทณฺโฑนฺนามาวนามวตฺ ฯ อโต โนจฺเฉทตะ ๚ กถํ น สํกฺรานฺติตะ ? วิสทฤโศ พีชาทงฺกุร อิติ ฯ อโต น สํกฺรานฺติตะ ๚ กถํ ปรีตฺตเหตุโต วิปุลผลาภินิรฺวฤตฺติตะ ? ปรีตฺตํ พีชมุปฺยเต, วิปุลผลมภินิรฺวรฺตยตีติ ฯ อตะ ปรีตฺตเหตุโต วิปุลผลาภินิรฺวฤตฺติตะ ๚ กถํ ตตฺสทฤศานุปฺรพนฺธตะ ? ยาทฤศํ พีชมุปฺยเต, ตาทฤศํ ผลมภินิรฺวรฺตยตีติ ฯ อตสฺตตฺสทฤศานุปฺรพนฺธตศฺเจติ ๚ เอวํ พาหฺยะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทะ ปญฺจภิรากาไรรฺทฺรษฺฏวฺยะ ๚
เอวมาธฺยาตฺมิโก’ปิ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาโท ทฺวาภฺยํา การณาภฺยามุตฺปทฺยเต ฯ กตมาภฺยํา ทฺวาภฺยามฺ ? ยทิทํ เหตูปนิพนฺธตะ ปฺรตฺยโยปนิพนฺธตศฺจ ฯ ตตฺราธฺยาตฺมิกสฺย ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺย เหตูปนิพนฺธะ กตมะ ? ยทิทมวิทฺยาปฺรตฺยยาะ สํสฺการาะ, ยาวชฺชาติปฺรตฺยยํ ชรามรณมิติ ฯ อวิทฺยา เจนฺนาภวิษฺยตฺ, ไนว สํสฺการาะ ปฺรชฺญาสฺยนฺเต ฯ เอวํ ยาวชฺชาติศฺเจนฺนาภวิษฺยตฺ, ชรามรณํ น ปฺรชฺญาสฺยเต ฯ อถ สตฺยามวิทฺยายํา สํสฺการาณามภินิรฺวฤตฺติรฺภวติ ฯ เอวํ ยาวชฺชาตฺยํา สตฺตฺยํา ชรามรณสฺยาภินิรฺวฤตฺติรฺภวติ ฯ ตตฺร อวิทฺยายา ไนวํ ภวติ-อหํ สํสฺการานภินิรฺวรฺตยามีติ ฯ สํสฺการาณามปิ ไนวํ ภวติ-วยมวิทฺยยา อภินิรฺวติตา อิติ ฯ เอวํ ยาวชฺชาเตรปิ ไนวํ ภวติ-อหํ ชรามรณมภินิรฺวรฺตยามีติ ฯ ชรามรณสฺยาปิ ไนวํ ภวติ-อหํ ชาตฺยาภินิรฺวรฺติตมิติ ฯ อถ จ สตฺยามวิทฺยายํา สํสฺการาณามภินิรฺวฤตฺติรฺภวติ ปฺราทุรฺภาวะ ฯ เอวํ ยาวชฺชาตฺยํา สตฺยํา ชรามรณสฺยาภินิรฺวฤตฺติรฺภวติ ปฺราทุรฺภาวะ ฯ เอวมาธฺยาตฺมิกสฺย ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺย เหตูปนิพนฺโธ ทฺรษฺฏวฺยะ ๚
กถมาธฺยาตฺมิกสฺย ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺย ปฺรตฺยโยปนิพนฺโธ ทฺรษฺฏวฺยะ ? ษณฺณํา ธาตูนํา สมวายาตฺ ฯ กตเมษํา ษณฺณํา ธาตูนํา สมวายาตฺ ? ยทิทํ ปฤถิวฺยปฺเตโชวายฺวากาศวิชฺญานธาตูนํา สมวายาทาธฺยาตฺมิกสฺย ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺย ปฺรตฺยโยปนิพนฺโธ ทฺรษฺฏวฺยะ ฯ ตตฺร อาธฺยาตฺมิกสฺย ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺย ปฤถิวีธาตุะ กตมะ ? โย’ยํ กายสฺย สํเศฺลษตะ กฐินภาวมภินิรฺวรฺตยติ, อยมุจฺยเต ปฤถิวีธาตุะ ฯ ยะ กายสฺย อนุปริคฺรหกฤตฺยํ กโรติ, อยมุจฺยเต’พฺธาตุะ ฯ ยํ กายสฺย อศิตปีตภกฺษิตํ ปริปาจยติ, อยมุจฺยเต เตโชธาตุะ ฯ ยํ กายสฺย อาศฺวาสปฺรศฺวาสกฤตฺยํ กโรติ, อยมุจฺยเต วายุธาตุะ ฯ ยํ กายสฺยานฺตะเศาษิรฺยมภินิรฺวรฺตยติ, อยมุจฺยเต อากาศธาตุะ ฯ ย กายสฺย นามรูปางฺกุรมภินิรฺวรฺตยติ, นฑกลาปโยเคน, ปญฺจวิชฺญานกายสํยุกฺตํ สาสฺรวํ จ มโนวิชฺญานมฺ, อยมุจฺยเต วิชฺญานธาตุะ ฯ ตตฺร อสตาเมษํา ปฺรตฺยยานํา กายสฺโยตฺปตฺติรฺนํ ภวติ ฯ ยทา อาธฺยาตฺมิกะ ปฤถิวีธาตุรวิกโล ภวติ, เอวมปฺเตโชวายฺวากาศวิชฺญานธาตวศฺจ อวิกลา ภวนฺติ, ตตะ สรฺเวษํา สมวายาตฺ กายสฺยาภินิรฺวฤตฺติรฺภวติ ฯ ตตฺร ปฤถิวีธาโตรฺไนวํ ภวติ-อหํ กายสฺย สํเศฺลษตะ กฐินภาวมภินิรฺวรฺตยามีติ ฯ อพฺธาโตรฺไนวํ ภวติ-อหํ กายสฺย อนุปริคฺรหกฤตฺยํ กโรมีติ ฯ เตโชธาโตรปิ ไนวํ ภวติ-อหํ กายสฺย อศิตปีตภกฺษิตํ ปริปาจยามีติ ฯ วายุธาโตรฺไนวํ ภวติ-อหํ กายสฺย อาศฺวาสปฺรศฺวาสกฤตฺยํ กโรมีติ ฯ อากาศธาโตรฺไนวํ ภวติ-อหํ กายสฺยานฺตะเศาษิรฺยมภินิรฺวรฺตยามีติ ฯ วิชฺญานธาโตรฺไนวํ ภวติ-อหํ กายสฺย นามรูปมภินิรฺวรฺตยามีติ ฯ กายสฺยาปิ ไนวํ ภวติ-อหเมภิะ ปฺรตฺยไยรฺชนิต อิติ ฯ อถ จ สตฺสุ เอษุ ปฺรตฺยเยษุ กายสฺโยตฺปตฺติรฺภวติ ๚
ตตฺร ปฤถิวีธาตุรฺนาตฺมา น สตฺตฺโว น ชีโว น ชนฺตุะ น มนโช น มานโว น สฺตฺรี น ปุมานฺ น นปุํสกํ น จาหํ น มม น จานฺยสฺย กสฺยจิตฺ ฯ เอวมพฺธาตุสฺเตโชธาตุรฺวายุธาตุรากาศธาตุรฺวิชฺญานธาตุะ นาตฺมา น สตฺตฺโว น ชีโว น ชนฺตุะ น มนุโช น มานโว น สฺตฺรี น ปุมานฺ น นปุํสกํ น จาหํ น มม น จานฺยสฺย กสฺยจิตฺ ๚
ตตฺร อวิทฺยา กตมา ? ยา เอษาเมว ษณฺณํา ธาตูนาเมกสํชฺญา ปิณฺฑสํชฺญา นิตฺยสํชฺญา ธฺรุวสํชฺญา ศาศฺวตสํชฺญา สุขสํชฺญา อาตฺมสํชฺญา สตฺตฺวชีวชนฺตุโปษปุรุษปุทฺคลสํชฺญา มนุชมานวสํชฺญา อหํการมมการสํชฺญา, เอวมาทิ วิวิธมชฺญานมฺ ฯ อิยมุจฺยเต อวิทฺเยติ ฯ เอวมวิทฺยายํา สตฺยํา วิษเยษุ ราคทฺเวษโมหาะ ปฺรวรฺตนฺเต ฯ ตตฺร เย ราคทฺเวษโมหา วิษเยษุ, อมี (อวิทฺยาปฺรตฺยยาะ) สํสฺการา อิตฺยุจฺยนฺเต ฯ วสฺตุปฺรติวิชฺญปฺติรฺวิชฺญานมฺ ฯ วิชฺญานสหภุวศฺจตฺวาระ สฺกนฺธา อรูปิณะ อุปาทานาขฺยาะ ตนฺนาม ฯ รูปํ จตฺวาริ มหาภูตานิ ตานิ โจปาทาย รูปมฺ ฯ ตจฺจ นาม ตจฺจ รูปไมกธฺยมภิสํกฺษิปฺย ตนฺนามรูปมฺ ฯ นามรูปสํนิศฺริตานิ อินฺทฺริยาณิ ษฑายตนมฺ ฯ ตฺรยาณํา ธรฺมาณํา สํนิปาตะ สฺปรฺศะ ฯ สฺปรฺศานุภโว เวทนา ฯ เวทนาธฺยวสานํ ตฤษฺณา ฯ ตฤษฺณาไวปุลฺยมุปาทานมฺ ฯ อุปาทานนิรฺชาตํ ปุนรฺภวชนกํ กรฺม ภวะ ฯ ภวเหตุกะ สฺกนฺธปฺราทุรฺภาโว ชาติะ ฯ ชาตสฺย สฺกนฺธปริปาโก ชรา ฯ ชีรฺณสฺย สฺกนฺธสฺย วินาโศ มรณมฺ ฯ มฺริยมาณสฺย สํมูฒสฺย สาภิษฺวงฺคสฺย อนฺตะปริทาหะ โศกะ ฯ โศโกตฺถมาลปนํ ปริเทวะ ฯ ปญฺจวิชฺญานกายสํยุกฺตมสาตมนุภวนํ ทุะขมฺ ฯ มนสิการสํยุกฺตํ มานสํ ทุะขํ เทารฺมนสฺยมฺ ฯ เย จาปิ อนฺเย เอวมาทยะ เกฺลศาะ, เต อุปายาสา อิติ ๚
ตตฺร มหานฺธการารฺเถน อวิทฺยา ฯ อภิสํสฺการารฺเถน สํสฺการาะ ฯ วิชฺญาปนารฺเถน วิชฺญานมฺ ฯ อนฺโยนฺโยปสฺตมฺภนารฺเถน นามรูปมฺ ฯ อายทฺวารารฺเถน ษฑายตนมฺ ฯ สฺปรฺศนารฺเถน สฺปรฺศะ ฯ อนุภวนารฺเถน เวทนา ฯ ปริตรฺษณารฺเถน ตฤษฺณา ฯ อุปาทานรฺเถน อุปาทานมฺ ฯ ปุนรฺภวชนนารฺเถน ภวะ ฯ สฺกนฺธปฺราทุรฺภาวารฺเถน ชาติะ ฯ สฺกนฺธปริปาการฺเถน ชรา ฯ วินาศารฺเถน มรณมฺ ฯ โศจนารฺเถน โศกะ ฯ วจนปริเทวนารฺเถน ปริเทวะ ฯ กายสํปีฑนารฺเถน ทุะขมฺ ฯ จิตฺตสํปีฑนารฺเถน เทารฺมนสฺยมฺ ฯ อุปเกฺลศารฺเถน อุปายาสาะ ๚
ปุนรปรมฺ-ตตฺตฺเว’ปฺรติปตฺติรฺมิถฺยาปฺรติปตฺติรชฺญานมวิทฺยา ฯ เอวมวิทฺยายํา สตฺยํา ตฺริวิธาะ สํสฺการา อภินิรฺวรฺตนฺเต-ปุณฺโยปคา อปุณฺโยปคา อาเนญฺชฺโยปคาะ ฯ ตตฺร ปุณฺโยปคานํา สํสฺการาณํา ปุณฺโยปคเมว วิชฺญานํ ภวติ ฯ อปุณฺโยปคานํา สํสฺการาณามปุณฺโยปคเมว วิชฺญานํ ภวติ ฯ อาเนญฺชฺโยปคานํา สํสฺการาณามาเนญฺชฺโยปคเมว วิชฺญานํ ภวติ ฯ อิทมุจฺยเต สํสฺการปฺรตฺยยํ วิชฺญานมิติ ฯ วิชฺญานสหภุวศฺจตฺวาโร’รูปิณะ สฺกนฺธา นามรูปมฺ ฯ ตทฺวิชฺญานปฺรตฺยยํ นามรูปมุจฺยเต ฯ นามรูปวิวฤทฺธฺยา ษฑฺภิรายตนทฺวาไระ กฤตฺยกฺริยาะ ปฺรวรฺตนฺเต ฯ ตนฺนามรูปปฺรตฺยยํ ษฑายตนมิตฺยุจฺยเต ฯ ษฑฺภฺยศฺจายตเนภฺยะ ษฏฺ สฺปรฺศกายาะ ปฺรวรฺตนฺเต ฯ อยํ ษฑายตนปฺรตฺยยะ สฺปรฺศ อิตฺยุจฺยเต ฯ ยชฺชาตียะ สฺปรฺโศ ภวติ, ตชฺชาตียา เวทนา ปฺรวรฺตเต ฯ อิยมุจฺยเต สฺปรฺศปฺรตฺยยา เวทเนติ ฯ ยสฺตํา เวทนํา วิเศเษณาสฺวาทยติ อภินนฺทติ อธฺยวสฺยติ อธฺยวสาย ติษฺฐติ, สา เวทนาปฺรตฺยยา ตฤษฺเณตฺยุจฺยเต ฯ อาสฺวาทนาภินนฺทนาธฺยวสานาธฺยวสายสฺถานาทาตฺมปฺริยรูปสาตรูไปรฺวิโยโค มา ภูทิติ นิตฺยมปริตฺยาคาย ไยวํ ปฺรารฺถนา, อิทมุจฺยเต ตฤษฺณาปฺรตฺยยมุปาทานมฺ ฯ เอวํ ปฺรารฺถยมานะ ปุนรฺภวชนกํ กรฺม สมุตฺถาปยติ กาเยน วาจา มนสา จ, ส อุปาทานปฺรตฺยโย ภว อิตฺยุจฺยเต ฯ ตตฺกรฺมนิรฺชาตานํา ปญฺจสฺกนฺธานามภินิรฺวฤตฺติรฺยา, สา ภวปฺรตฺยยา ชาติริตฺยุจฺยเต ฯ ชาตฺยาภินิรฺวฤตฺตานํา สฺกนฺธานามุปจยนปริปากาทฺวินาโศ ภวติ, ตทิทํ ชาติปฺรตฺยยํ ชรามรณมิตฺยุจฺยเต ๚
เอวมยํ ทฺวาทศางฺคะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทะ อนฺโยนฺยเหตุกะ อนฺโยนฺยปฺรตฺยยะ ฯ น นิตฺโย นานิตฺโย น สํสฺกฤโต นาสํสฺกฤโต นาเหตุโก นาปฺรตฺยโย น เวทยิตา น กฺษยธรฺโม น วินาศธรฺโม น นิโรธธรฺโม’นาทิกาลปฺรวฤตฺโต’นุจฺฉินฺโน’ปฺรวรฺตเต นทีโสฺรตวตฺ ๚
ยทฺยยํ ทฺวาทศางฺคะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาโท’นฺโยนฺยเหตุโก’นฺโยนฺยปฺรตฺยยะ, น นิตฺโย นานิตฺโย น สํสฺกฤโต นาสํสฺกฤโต นาเหตุโก นาปฺรตฺยโย น เวทยิตา น กฺษยธรฺโม น วินาศธรฺโม น นิโรธธรฺโม’นาทิกาลปฺรวฤตฺโต’นุจฺฉินฺโน’นุปฺรวรฺตเต นทีโสฺรตวตฺ, อถ จ อิมานฺยสฺย ทฺวาทศางฺคสฺย ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺย จตฺวาริ องฺคานิ สํฆาตกฺริยาไย เหตุตฺเวน ปฺรวรฺตนฺเต ฯ กตมานิ จตฺวาริ ? ยทุต อวิทฺยา ตฤษฺณา กรฺม วิชฺญานํ จ ฯ ตตฺร วิชฺญานํ พีชสฺวภาวตฺเวน เหตุะ ฯ กรฺม กฺเษตฺรสฺวภาเวน เหตุะ ฯ อวิทฺยา ตฤษฺณา จ เกฺลศสฺวภาวตฺเวน เหตุะ ฯ ตตฺร กรฺมเกฺลศา วิชฺญานพีชํ ชนยนฺติ ฯ ตตฺร กรฺม วิชฺญานพีชสฺย กฺเษตฺรการฺยํ กโรติ ฯ ตฤษฺณา วิชฺญานพีชํ สฺเนหยติ ฯ อวิทฺยา วิชฺญานพีชมวกิรติ ฯ อสตาเมษํา ปฺรตฺยยานํา วิชฺญานพีชสฺยาภินิรฺวฤตฺติรฺน ภวติ ฯ ตตฺร กรฺมโณ ไนวํ ภวติ-อหํ วิชฺญานพีชสฺย กฺเษตฺรการฺยํ กโรมีติ ฯ ตฤษฺณายา อปิ ไนวํ ภวติ-อหํ วิชฺญานพีชํ สฺเนหยามีติ ฯ อวิทฺยายา อปิ ไนวํ ภวติ-อหํ วิชฺญานพีชมวกิรามีติ ฯ วิชฺญานพีชสฺยาปิ ไนวํ ภวติ-อหเมภิะ ปฺรตฺยไยรฺชนิตมิติ ฯ อถ จ วิชฺญานพีชํ กรฺมกฺเษตฺรปฺรติษฺฐิตํ ตฤษฺณาสฺเนหาภิษฺยนฺทิตมวิทฺยยา สฺววกีรฺณํ วิโรหติ ฯ ตตฺรตตฺร อุปปตฺตฺยายตนปฺรติสํเธา มาตุะกุกฺเษา นามรูปางฺกุรมภินิรฺวรฺตยติ ฯ ส จ นามรูปางฺกุโร น สฺวยํกฤโต น ปรกฤโต โนภยกฤโต เนศฺวรกฤโต น กาลปริณามิโต น ปฺรกฤติสํภูโต น ไจกการณาธีโน นาปฺยเหตุสมุตฺปนฺนะ ฯ อถ จ มาตาปิตฤสํโยคทฤตุสมวายาทนฺเยษํา จ ปฺรตฺยยานํา สมวายาตฺ ตตฺร ตตฺร อาสฺวาทวิทฺธํ วิชฺญานพีชมุปปตฺตฺยายตนปฺรติสํเฆา มาตุะ กุกฺเษา นามรูปางฺกุรมภินิรฺวรฺตยติ, อสฺวามิเกษุ ธรฺเมษุ อมเมษุ อปริคฺรเหษุ อากาศสเมษุ มายาลกฺษณสฺวภาเวษุ เหตุปฺรตฺยยานามไวกลฺยาตฺ ฯ ตทฺยถา-ปญฺจภิะ การไณะ จกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ กตไมะ ปญฺจภิะ ? ยทุต จกฺษุะ ปฺรตีตฺย รูปํ จ อาโลกํ จ อากาศํ จ ตชฺชมนสิการํ จ ปฺรตีตฺย อุตฺปทฺยเต จกฺษุรฺวิชฺญานมฺ ฯ ตตฺร จกฺษุรฺวิชฺญานสฺย จกฺษุราศฺรยกฤตฺยํ กโรติ ฯ รูปํ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺย อาลมฺพนกฤตฺยํ กโรติ ฯ อาโลกะ อวภาสกฤตฺยํ กโรติ ฯ อากาศมนาวรณกฤตฺยํ กโรติ ฯ ตชฺชมนสิการะ สมนฺวาหารกฤตฺยํ กโรติ ฯ อสตาเมษํา ปฺรตฺยยานํา จกฺษุรฺวิชฺญานํ โนตฺปทฺยเต ฯ ยทา ตุ จกฺษุราธฺยาตฺมิกมายตนมวิกลํ ภวติ, เอวํ รูปาโลกากาศตชฺชมนสิการาศฺจ อวิกลา ภวนฺติ, ตตะ สรฺเวษํา สมวายาจฺจกฺษุรฺวิชฺญานมุตฺปทฺยเต ฯ ตตฺร จกฺษุโษ ไนวํ ภวติ-อหํ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺยาศฺรยกฤตฺยํ กโรมีติ ฯ รูปสฺยาปิ ไนวํ ภวติ-อหํ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺย อาลมฺพนกฤตฺยํ กโรมีติ ฯ อาโลกสฺยาปิ ไนวํ ภวติ-อหํ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺย อวภาสกฤตฺยํ กโรมีติ ฯ อากาศสฺยาปิ ไนวํ ภวติ-อหํ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺย อนาวรณกฤตฺยํ กโรมีติ ฯ ตชฺชมนสิการสฺยาปิ ไนวํ ภวติ-อหํ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺย สมนฺวาหารกฤตฺยํ กโรมีติ ฯ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺยาปิ ไนวํ ภวติ-อหเมภิะ ปฺรตฺยไยรฺชนิตมิติ ฯ อถ จ ปุนะ สตฺสุ เอษุ ปฺรตฺยเยษุ จกฺษุรฺวิชฺญานสฺโยตฺปตฺติรฺภวติ ฯ เอวํ เศษาณามินฺทฺริยาณํา ยถาโยคํ โยชฺยมฺ ๚
ตตฺร น กศฺจิทฺธรฺโม’สฺมาลฺโลกาตฺ ปรโลกํ สํกฺรามติ ฯ อสฺติ จ กรฺมผลปฺรติวิชฺญปฺติะ, เหตุปฺรตฺยยานามไวกลฺยาตฺ ฯ ตทฺยถา สุปริศุทฺเธ อาทรฺศมณฺฑเล มุขปฺรติพิมฺพกํ ทฤศฺยเต ฯ น จ ตตฺร อาทรฺศมณฺฑเล มุขํ สํกฺรามติ ฯ อสฺติ จ มุขปฺรติวิชฺญปฺติะ, เหตุปฺรตฺยยานามไวกลฺยาตฺ ฯ เอวมสฺมาลฺโลกาตฺ น กศฺจิตฺ จฺยุตะ, นาปฺยนฺยโตฺรปปนฺนะ ฯ อสฺติ จ กรฺมผลปฺรติวิชฺญปฺติะ, เหตุปฺรตฺยยานามไวกลฺยาตฺ ฯ ตทฺยถา จนฺทฺรมณฺฑลํ จตฺวาริํศทฺโยชนศตมูรฺธฺวํ วฺรชติ ฯ อถ จ ปุนะ ปรีตฺเต’ภฺยุทกภาชเน จนฺทฺรสฺย ปฺรติพิมฺพํ ทฤศฺยเต ฯ น จ จนฺทฺรมณฺฑลํ ตสฺมาตฺสฺถานาจฺจฺยุตมฺ, ปรีตฺเต อุทกสฺย ภาชเน สํกฺรานฺตํ ภวติฯ อสฺติ จ จนฺทฺรมณฺฑลปฺรติวิชฺญปฺติะ, เหตุปฺรตฺยยานามไวกลฺยาตฺ ฯ เอวมสฺมาลฺโลกานฺน กศฺจิตฺ จฺยุตะ, นาปฺยนฺยโตฺรปปนฺนะ ฯ อสฺติ จ กรฺมผลปฺรติวิชฺญปฺติะ, เหตุปฺรตฺยยานามไวกลฺยาตฺ ๚
ตทฺยถา อคฺนิรุปาทานปฺรตฺยเย สติ ชฺวลติ, อุปาทานไวกลฺยานฺน ชฺวลติ, เอวเมว กรฺมเกฺลศชนิตํ วิชฺญานพีชํ ตตฺร ตตฺร อุปปตฺตฺยายตนปฺรติสํเฆา มาตุะ กุกฺเษา นามรูปางฺกุรมภินิรฺวรฺตยติ, อสฺวามิเกษุ ธรฺเมษุ อมเมษุ อปริคฺรเหษุ อากาศสเมษุ มายาลกฺษณสฺวภาเวษุ เหตุปฺรตฺยยานามไวกลฺยาตฺ ฯ เอวํ อาธฺยาตฺมิกสฺย ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทสฺย ปฺรตฺยโยปนิพนฺโธ ทฺรษฺฏวฺยะ ๚
ตตฺร อาธฺยาตฺมิกะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทะ ปญฺจภิรากาไรรฺทฺรษฺฏวฺยะ ฯ กตไมะ ปญฺจภิะ ? น ศาศฺวตตะ, โนจฺเฉทตะ, น สํกฺรานฺติตะ, ปรีตฺตเหตุโต วิปุลผลาภินิรฺวฤตฺตตะ, ตตฺสทฤศานุปฺรพนฺธตศฺเจติ ฯ กถํ น ศาศฺวตตะ ? ยสฺมาทนฺเย มารณานฺติกาะ สฺกนฺธาะ, อนฺเย เอาปปตฺตฺยํศิกาะ สฺกนฺธาะ, น ตุ ย เอวํ มารณานฺติกาะ สฺกนฺธาะ, ต เอว เอาปปตฺตฺยํศิกาะ ฯ อปิ ตุ มารณานฺติกาะ สฺกนฺธา นิรุธฺยนฺเต, ตสฺมินฺเนว จ สมเย เอาปปตฺตฺยํศิกาะ สฺกนฺธาะ ปฺราทุรฺภวนฺติ ฯ อโต น ศาศฺวตตะ ๚ กถํ โนจฺเฉทตะ? น จ ปูรฺวนิรุทฺเธษุ มารณานฺติเกษุ สฺกนฺเธษุ เอาปปตฺตฺยํศิกาะ สฺกนฺธาะ ปฺราทุรฺภวนฺติ, นาปฺยนิรุทฺเธษุ ฯ อปิ ตุ มารณานฺติกาะ สฺกนฺธา นิรุธฺยนฺเต, ตสฺมินฺเนว จ สมเย เอาปปตฺตฺยํศิกาะ สฺกนฺธาะ ปฺราทุรฺภวนฺติ ตุลาทณฺโฑนฺนามาวนามวตฺ ฯ อโต โนจฺเฉทตะ ๚ กถํ น สํกฺรานฺติตะ ? วิสทฤศาะ สตฺตฺวนิกายาะ สภาคายํา ชาตฺยํา ชาติมภินิรฺวรฺตยนฺติ ฯ อโต น สํกฺรานฺติตะ ฯ กถํ ปรีตฺตเหตุโต วิปุลผลาภินิรฺวฤตฺติตะ ? ปรีตฺตํ กรฺม กฺริยเต, วิปุละ ผลวิปาโก’นุภูยเต ฯ อตะ ปรีตฺตเหตุโต วิปุลผลาภินิรฺวฤตฺติตะ ๚ กถํ ตตฺสทฤศานุปฺรพนฺธตะ ? ยถาเวทนียํ กรฺม กฺริยเต, ตถาเวทนีโย วิปาโก’นุภูยเต ฯ อตสฺตตฺสทฤศานุปฺรพนฺธตศฺจ ๚ เอวมาธฺยาตฺมิกะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทะ ปญฺจภิรากาไรรฺทฺรษฺฏวฺยะ ๚
ยะ กศฺจิทฺ ภทนฺต ศาริปุตฺร อิมํ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทํ ภควตา สมฺยกฺปฺรณีตเมวํ ยถาภูตํ สมฺยกฺปฺรชฺญยา สตตสมิตมชีวํ นิรฺชีวํ ยถาวทวิปรีตมชาตมภูตมกฤตมสํสฺกฤตมปฺรติฆมนาลมฺพํ ศิวมภยมนาหารฺยมวฺยยมวฺยุปศมสฺวภาวํ ปศฺยติ, อสตะ ตุจฺฉตะ ริกฺตตะ อสารตะ โรคตะ คณฺฑตะ ศลฺยตะ อฆตะ อนิตฺยตะ ทุะขตะ ศูนฺยตะ อนาตฺมตะ สมนุปศฺยติ, น ส ปูรฺวานฺตํ ปฺรติสรติ-กิํ นฺวหมภูวมตีเต’ธฺวนิ, กถํ นฺวหมภูวมตีเต’ธฺวนิ อิติ ฯ อปรานฺตํ วา น ปุนะ ปฺรติสรติ-กิํ นฺวหํ ภวิษฺยามฺยนาคเต’ธฺวนิ, อาโหสฺวินฺน ภวิษฺยามฺยนาคเต’ธฺวนิ, โก นุ ภวิษฺยามฺยนาคเต’ธฺวนิ, กถํ นุ ภวิษฺยามฺยนาคเต’ธฺวนิ อิติ ฯ ปฺรตฺยุตฺปนฺนํ วา ปุนรฺนํ ปฺรติสรติ-กิํ นฺวิทมฺ, กถํ นฺวิทมฺ, เก สนฺตะ เก ภวิษฺยามะ, อิเม สตฺตฺวาะ กุต อาคตาะ, อิตศฺจฺยุตาะ กุตฺร คมิษฺยนฺตีติ ฯ ยานิ เอเกษํา ศฺรมณพฺราหฺมณานํา ปฤถคฺ โลเก ทฤษฺฏิคตานิ ภวิษฺยนฺติ, ตทฺยถา-อาตฺมวาทปฺรติสํยุกฺตานิ สตฺตฺววาทปฺรติสํยุกฺตานิ ชีววาทปฺรติสํยุกฺตานิ ปุทฺคลวาทปฺรติสํยุกฺตานิ เกาตุกมงฺคลวาทปฺรติสํยุกฺตานิ อุนฺมิญฺชิตานิ นิมิญฺชิตานิ จ, ตานฺยสฺย ตสฺมินฺ สมเย ปฺรหีณานิ ภวนฺติ ปริชฺญาตานิ สมุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลมสฺตกวทนาภาสคตานิ อายตฺยามนุตฺปาทานิโรธธรฺมาณิ ๚
โย ภทนฺต ศาริปุตฺร เอวํวิธธรฺมกฺษานฺติสมนฺวิตะ ปฺรตีตฺยสมุตฺปาทํ สมฺยควคจฺฉติ, ตสฺย ตถาคโต’รฺหนฺ สมฺยกฺสํพุทฺโธ วิทฺยาจรณสํปนฺนะ สุคโต โลกวิตฺ ปุรุษทมฺยสารถิรนตฺตระ ศาสฺตา เทวมนุษฺยาณํา พุทฺโธ ภควานฺ สมฺยกฺสํโพธิํ วฺยากโรติ-สมฺยกฺสํพุทฺโธ พุทฺโธ ภวิษฺยสีติ ฯ ไมเตฺรเยณ โพธิสตฺตฺเวน มหาสตฺตฺเวน เอวมุกฺตมฺ ๚
อถ ขลฺวายุษฺมานฺ ศาริปุโตฺร ไมเตฺรยสฺย โพธิสตฺตฺวสฺย มหาสตฺตฺวสฺย ภาษิตมภินนฺทฺย อนุปฺรโมทฺย อุตฺถายาสนาตฺ ปฺรกฺรานฺตะ ฯ ปฺรกฺรานฺตาสฺเต จ ภิกฺษวะ ๚
อารฺยศาลิสฺตมฺพํ นาม มหายานสูตฺรํ สํปูรฺณมฺ ๚
Reat, N. Ross. The Śālistamba sūtra : Tibetan original, Sanskrit reconstruction, English translation, critical notes (including Pali parallels, Chinese version, and ancient Tibetan fragments). Delhi : Motilal Banarsidass Publishers, 1993.
Śālistambasūtra (MS Or.157.1)
A palm-leaf folio of the Śālistambasūtra.
Cambridge University Library
https://cudl.lib.cam.ac.uk/view/MS-OR-00157-00001/1
Śālistamba The Rice Seedling Degé Kangyur, vol. 62 (mdo sde, tsha), folios 116.a–123.b.
https://read.84000.co/translation/toh210.html
Salistamba Sutra
https://en.wikipedia.org/wiki/Salistamba_Sutra
http://www.dsbcproject.org/canon-text/content/55/485
http://gretil.sub.uni-goettingen.de/gretil/corpustei/transformations/html/sa_zAlistambasUtra.htm